IRENEUSZ RUTKOWSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1977.10/12 R.45 Nr4

KSZT ŁTOWANIE SIĘ STRUKTURY LUDNOSCIOWEJ POZNANIA W LATACH 1950 - 1970l. OGÓLNY WZROST LUDNOŚCI

W OCENIE liczby ludności zamieszkującej Poznań w roku 1950 istnieją znaczne rozbieżności. Wynikają one z różnych metod przeprowadzania obliczeń, a także z niezwykle płynnej sytuacji w zakresie liczby mieszkańców. Oficjalny szacunek według stanu na dzień 31 grudnia 1950 r. określa liczbę mieszkańców Poznania na 326 000 osób *. Wielkość tę przyjęto za podstawę w dalszych obliczeniach.

Koniec lat czterdziestych i początek pięćdziesiątych to okres ogromnych ruchów ludności wywołanych zagospodarowywaniem ziem zachodnich i północnych. Poznań leżący na szlaku wędrówek tysięcy osadników odczuwał wyraźnie zjawiska masowego przemieszczenia się ludności. Część repatriantów osiedlała się tu na stałe. Przełom lat czterdziestych i pięćdziesiątych to także okres wysokiego przyrostu naturalnego. Przyrost naturalny ludności Poznania osiągał w tym okresie znacznie wyższe wartości niż w okresie tzw. wyżu demograficznego 2. Wysokie wartości obu tych czynników wzrostu ludności spowodowały szybki rozwój społeczeństwa miasta. Działo się to pomimo znacznych zniszczeń, jakim uległo miasto podczas działań wojennych. Pierwsze powojenne dziesięciolecie przyniosło wzrost liczby mieszkańców o około 100 000. Tak wielki przyrost w mieście, którego zabudowa znacznie ucierpiała w ostatnim okresie przed wyzwoleniem, spowodował dotkliwy brak mieszkań. Ludność mieszkała często w prymitywnych warunkach, odbiegających od tradycyjnego pojęcia "mieszkania". Możliwości ogólnoekonomiczne, gospodarki komunalnej i komunikacyjne, jakimi miasto rozporządzało, były także zbyt szczupłe w stosunku do wzmagających się potrzeb 3. Ogromny przyrost ludności w pierwszym powojennym dziesięcioleciu musiał zatem wpłynąć na pogorszenie się warunków życia w mieście. Ogólny wzrost ludności miasta Poznania w przedziale czasowym 1950 - 1970 wyniósł w przybliżeniu 145 000 osób. Oznacza to wzrost o 44% w stosunku do stanu ludności z 1950 r. Średni roczny przyrost ludności wyniósł zatem 2,2% i należał do naj niższych wśród miast polskich powyżej 100 000 mieszkańców. Przyrost ten jednakże rozkładał się bardzo nierównomiernie w poszczególnych przedziałach omawianego okresu. W latach 1951 - 1960 ludność wzrastała średnio o 2,42% rocznie, a wl "Rocznik statystyczny 1972", s. 69. ! W 1948 przyrost naturalny w Poznaniu wyniósł 19,9%». "Rocznik demograficzny Głównego Urzędu Statystycznego", s. 200. 3 S. Was z ak: Powojenne zagadnienia demograficzne miasta Poznania. "Kronika Miasta Poznania" R. 1951 - 1958, s. 69.

Ireneusz

Rutkowskilatach 1961 - 1970 już tylko o 1,40% rocznie. Szczegółowe dane ilustrujące zmiany w średnim rocznym przyroście ludności zawiera Tabela l. Ogółem w latach 1951 -1955 liczba ludności Poznania wzrosła o 15%, w następnym pięcioleciu o 10%, w latach 1961 - 1965 o 8,2% i wreszcie w okresie 1966- 1970 o 6,7%4. Dane te wskazują na wyraźną tendencję spadkową przyrostu ludności. Wskaźniki te są jednak w pewnym stopniu nieprecyzyjne, gdyż podstawa obliczeń była w każdym następnym okresie wyższa od podstawy okresu poprzedniego. Jednakże nie zmienia to faktu, iż tempo przyrostu ludności Poznania malało w całym dwudziestoleciu 1950 -1970. Pewne oznaki zwyżkowe, które pojawiły się w ostatnich latach tego okresu, miały swe źródło w zwiększaniu się przyrostu naturalnego będącego zapowiedzią nowego wyżu demograficznego. Przyrost ludności Poznania w latach 1950 - 1970 (o 44%) kształtował się na niższym poziomie niż w innych dużych miastach wydzielonych z wyjątkiem Łodzi. Dla przykładu w badanym okresie ludność Warszawy wzrosła o ponad 60%, Krakowa o 70% a Wrocławia o ponad 68%. Wydaje się, iż przyczyny tego stanu rzeczy należy upatrywać w ogólnych tendencjach rozwojowych miast wydzielonych z województw. W miastach tych (z wyjątkiem Łodzi i Poznania) nastąpiła znaczna rozbudowa potencjału gospodarczego, głównie przemysłu. Tymczasem Poznań przez całe dwudziestolecie nie był bynajmniej miastem gospodarczo "przeinwestowanym" , o czym może świadczyć choćby niska wartość majątku trwałego zainwestowana w przemyśle w porównaniu z innymi miastami wydzielonymi 6 . Rozwój przemysłu poznańskiego po roku 1945 charakteryzował się głównie rozbudową starych, istniejących zakładów, jako że możliwości budowy nowych, wielkich zakładów były ograniczone. Tak więc zabrakło w Poznaniu głównej siły napędowej wzrostu ludności, jakim zawsze pozostaje dyna

Ryc. l Ludność miasta Poznania w latach 1950 - 1970

, J. K u s i ak: Bilans osiągnięć dwudziestopięciolecia Poznania, "Kronika Miasta Pornania" R. 1970, nr l, s. 8. 5 Z. Z akr z e w s ki: Ogólne tendencje rozwoju gospodarczego miasta. W: Rozwój gospodarczy Poznania w dwudziestoleciu Polski Ludoiue/\ 1945 -196*. Poznań, 1966, s. 236.

Tabela t

ŚREDNIOROCZNY PRZYROST LUDNOŚCI MIASTA POZNANIA W LATACH 1946-1960

Przyrost ludności Lata w tysiącach w procentach 1946 - 1950 10,5 3,6 1951 - 1955 10,8 3,2 1956 - 1960 7,9 1,6 1961 - 1965 4,7 M 1966 - 1970 6,6 1,4

Źródło: B. Ziółek: Zagadnienia ludnościowe Poznania w latach 1945 - 1975. "Kronika Miasta Poznania" R. 1975,.

nr 2, s. 20.

miczny rozwój przemysłu. Jeśli do tego dodać chroniczne nie doinwestowanie innych dziedzin gospodarki miasta, takich jak np. gospodarka komunalna i mieszkaniowa, stanie się jasne, dlaczego dynamika wzrostu ludności miasta Poznania była tak niska. Kształtowanie się liczby mieszkańców Poznania oraz dynamika wzrostu ludności w dwudziestoleciu 1950 -1970 zostały przedstawione w Tabeli 2. Warto także prześledzić kształtowanie się rozwoju społeczeństwa Poznania w ujęciu graficznym (Hyc. 1).

Tabela 2

LUDNOŚĆ MIASTA POZNANIA W LATACH 1950 - 1960 (stan w dniu 31 XII)

Dynamika Dynamika Lata Ludność wzrostu Lata Ludność wzrostu w tys. (rok poprzedni w tys. (rok poprzedni = 100) = 100) 1950 326 - 1961 418 100,9 1951 339 103,9 1962 423 101,2 1952 356 105,0 1963 429 101,2 , 1953 360 101,1 1964 434 101,1 1954 368 102,2 1965 438 100,9 1955 375 101,9 1966 443 101,1 1956 377 100,5 1967 453 102,3 1957 383 101,6 1968 457 100,9 1958 392 102,1 1969 462 101,1 1959 398 101,7 1970 471 101,7 1960 414 104,0

Źródło: "Rocznik statystyczny Głównego Urzędu Statystycznego 1955, 1960, 1972; "Rocznik statystyczny miast».

Poznania 1972".

Pomimo niskiej dynamiki, przyrost ludności okazał się zbyt duży, jak na możliwości prawidłowego wchłonięcia go przez organizm miejski. Powstała przede wszystkim napięta sytuacja mieszkaniowa, która przez cały okres miaia tendencję do pogarszania się. Musiało to spowodować podjęcie przez władze decyzji ograniczających migrację do Poznania. Jednakże nie zawsze taka polityka (chociaż uzasadniona sytuacją mieszkaniową) okazywała się słuszna z gospodarczego punktu widzenia. Problem ten zostanie szerzej rozpatrzony w trakcie omawiania ruchów wędrówkowych ludności.

Ireneusz

Rutkowski

2. PRZYROST NATURALNY

W procesie kształtowania się przyrostu naturalnego w Poznaniu w latach 1950- 1970 wyróżnić można cztery etapy. Etap pierwszy obejmuje lata 1950 -1951. W okresie tym nastąpił spadek wskaźnika przyrostu naturalnego, będący przedłużeniem malejącej tendencji przyrostowej z pierwszych lat powojennych. N a przykład w 1948 r. wskaźnik przyrostu naturalnego wyniósł 19,0%0, a w 1949 r. 16,8%0. Miało to, jak się wydaje, pewien związek ze słabnięciem powojennych ruchów migracyjnych. Napływ ludności do Poznania powodował bowiem korzystne z punktu widzenia rozrodczości zmiany w strukturze wiekowej mieszkańców. Dlatego pewna stabilizacja tego napływu mogła pociągnąć za sobą osłabienie tempa naturalnego rozwoju ludności. Drugi etap przypada na lata 1952 - 1958. Był -to okres tzw. wyżu demograficznego, charakteryzującego się szczególnie wysokim przyrostem naturalnym. 'Wyż demograficzny Poznania pokrywał się zresztą z ogólnokrajowym procesem szybkiego rozwoju ludności. Etap ten można podzielić na dwie fazy. W fazie pierwszej (1952 - 1955) wystąpił szczyt wyżu demograficznego; w 1953 r. współczynnik przyrostu naturalnego zbliżył się do 17roO. W drugiej fazie (1956 - 1958) fala wyżu demograficznego powoli opadała. Trzeci etap, w którym nadal notowano systematyczne obniżanie się wskaźników przyrostu naturalnego, obejmuje lata 1959-1967. W drugiej połowie tego etapu wskaźnik przyrostu obniżył się bardzo poważnie i spadł poniżej średniej w miastach tej wielkości w kraju. Wydaje się, iż główną przyczyną tego stanu rzeczy była stabilizacja ludności i wykształcenie się w społeczeństwie Poznania, jako mo

Ryc. 2 U rodzenia żywe, zgony i przyrost naturalny w Poznaniu w latach 1950 - 1970u radze n i a żywe przyrost naturalny zgon,

15- .

.-5

+JO 1970delii dominującego, rodziny małodzietnej. Wprawdzie na kształtowanie się tego modelu wpływał także napływ ludności z zewnątrz, głównie ze wsi, jednak nie miało to znaczenia decydującego. Czwarty etap, to ostatnie trzy lata badanego dwudziestolecia. Stopa przyrostu naturalnego ustabilizowała się w pobliżu 3rcO, a nawet wykazywała pewne oznaki wzrostu. Wydaje się, iż oznaki te przemienia się w następnych latach w tendencję wzrostową, ponieważ w wiek rozrodczy zaczęły wchodzić liczne roczniki wyżowe ludności. Szczegółowe rozmiary przyrostu naturalnego oraz jego składników zawiera Tabela 3. Jak wynika z tej Tabeli, a także z Ryc. 2, w ogólnie spadkowej tendencji kształtowania się urodzeń i zgonów występowały pewne wahania. Najwyższe wskaźniki urodzeń pokrywają się w zasadzie ze szczytem przyrostu naturalnego. Wskazuje to, przy ustabilizowanej liczbie zgonów, na decydujące znaczenie poziomu urodzeń w tworzeniu przyrostu ludności w tym okresie. Od 1968 r. systematycznie obniżające się do tej pory wskaźniki urodzeń żywych wykazują powolny wzrost. Było to zapowiedzią zbliżającego się nowego wyżu demograficznego. Z punktu widzenia odnowy biologicznej ludności Poznania zjawisko to należy uznać za korzystne. Istnieją jednak uzasadnione przesłanki, że proces odnowy nie będzie następował w takiej skali, jak to miało miejsce na początku lat pięćdziesiątych, tym bardziej iż pod koniec badanego dwudziestolecia wystąpił wzrost wskaźników umieralności ludności. Stały spadek wskaźnika zgonów po roku 1945 zawdzięczamy poprawie zdrowia biologicznego ludności miasta a zarazem wydłużaniu się średniego czasu trwania życia. W znacznej mierze wynikało to z polepszenia się opieki zdrowotnej nad ludźmi starszymi. Nie bez znaczenia dla przyrostu ludności było ograniczenie umieralności niemowląt z 75rcO w roku 1950 do 27rcO w roku 1970. Pewien wpływ na niską umieralność miała także korzystna struktura wieku ludności. Wspomniany wzrost wskaźnika zgonów w latach 1968 - 1970 odzwierciedla proces starzenia się społeczeństwa Poznania. W fazę starzenia się weszła w tym okresie ludność całej Polski; Poznań nie był więc pod tym względem wyjątkiem. Specyfika sytuacji w mieście polegała na tym, że wprowadzone w 1956 r. ograniczenia meldunkowe dodatkowo utrudniały napływ do Poznania ludności z zewnątrz, której struktura jest zawsze bardzo korzystna z punktu widzenia odnowy biologicznej.

3. PRZYROST NAPŁYWOWY

a. P r z y c z y n y. Podłoże wędrówek migracyjnych ludności kształtuje się odmiennie w zależności od poziomu rozwoju danego regionu. Generalną przyczyną, która skłania do wędrówek ze wsi do miast i z miast mniejszych do większych jest wyższy standard życiowy w miastach, zwłaszcza wielkich. Dotyczy to również Poznania. W ogólności przyczyny ruchów migracyjnych, składające się na ów wyższy poziom życia, można podzielić na ekonomiczne i pozaekonomiczne. Przyczyny natury ekonomicznej dominowały w napływie ludności do Poznania z innych miast województwa i kraju e . Wędrówki ze wsi do Poznania miały zarówno podłoże ekonomiczne jak i pozaekonomiczne. Ludność wiejska przenosząc się do Poznania oczekiwała poprawy materialnego bytu i pewnego awansu społecznego 7.

· Wewnętrzny ruch wędrówkowy ludności - kierunki l struktura. Seria: Studia 1 prace statystyczne, z. 32, Warszawa, 1972, s. 37. 'S. Was z a k: Sytuacja demograficzna województwa poznańskiego w latach powojennych l perspektywy jej rozwoju do roku 1980. Poznań, 1961, s. 106.

3 Kronika m. Poznania - 4

Ireneusz

Rutkowski

Przyczyny ruchów migracyjnych do Poznania wykazywały znaczne zroznlcowania, także w zależności od wieku ludności napływającej. Motywy natury ekonomicznej występowały w przeważającej mierze wśród migrantów powyżej trzydziestu czterech lat. Natomiast w grupie wiekowej 18 - 25 lat występowała największa częstotliwość motywacji pozaekonomicznej (np. związek z określoną grupą społeczną, załogą zakładu pracy dtp.). Jednocześnie wśród przybyszów ze wsi w wieku 18- 33 lat częściej niż wśród osób starszych wiekiem występowała motywacja ucieczki od ciężkiej, nieunormowanej pracy w gospodarstwie rolnym. Wśród starszych kategorii wiekowych ludności napływowej zaczynały nabierać znaczenia takie motywy jak: zapewnienie sobie i rodzinie opieki zdrowotnej, renty i innych świadczeń socjalnych. Przyczyny migracji wynikały zatem z potrzeb bezpieczeństwa i stabilizacji życia, głównie przy rodzinie, której członkowie wcześniej przenieśli się do miasta, przy czym im wyższy jest przedział wieku, tym większa częstotliwość występowania takich motywacji 8 . b. P o l i t Y k a m i g r a c y j n a w ł a d z m i e j s k i c h. Polityka władz miejskich po roku 1945 zmierzała do takiego ukształtowania rozmiarów i struktury napływu migracyjnego, aby był on jak najkorzystniejszy dla społeczno-gospodarczego rozwoju miasta. Nie zawsze jednak udawało się osiągnąć cele założone w polityce ludnościowej. Władze administracyjne w zasadzie przez cały okres dwudziestolecia 1950 -1970 musiały ograniczać napływ ludności, w rezultacie - o czym już była mowa - stopień ruchliwości migracyjnej ludności Poznania był stosunkowo niski. Do tego rodzaju postępowania skłaniała władze napięta sytuacja mieszkaniowa w l mieście i ciągle niedoinwestowana gospodarka komunalna. Poczynania administracji miasta często nie szły w parze z polityką gospodarczą.' W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych naczelną dewizą gospodarki (podobnie jak" w całym kraju) stało się zwiększanie wszelkimi sposobami zatrudnienia, głównie w przemyśle. Było to najczęściej sprzeczne z zasadami racjonalnego gospodarowania. Zakłady poznańskie masowo ściągały pracowników spoza Poznania 9 . Taka polityka zatrudnienia powodowała, rzecz jasna, wzrost imigracji do miasta. W 1956 r. w obawie przed nadmiernym przeludnieniem wielkich miast i obniżeniem się w nich poziomu warunków bytowych, władze centralne wydały ograniczenia meldunkowe. W przypadku Poznania w początkowym okresie ograniczenia przyniosły rezultaty gospodarczo dodatnie. W tym bowiem czasie zmniejszyło się znacznie zapotrzebowanie gospodarki na siłę roboczą. Niezahamowanie nadmiernego napływu ludności do miasta mogłoby w tej sytuacji wywołać napięcia na rynku pracy. Po wprowadzeniu zaostrzonych przepisów meldunkowych nastąpił znaczny spadek napływu ludności do miasta, co dowodziłoby skuteczności tego posunięcia, stanowiącego właściwie formę biernej deglomeracji miasta 10. Odtąd następował przyśpieszony proces stabilizacji ludności, a migracja przybrała przez pewien okres rozmiary odpowiadające zmniejszonemu tempu rozwoju gospodarki. Już jednak na początku lat sześćdziesiątych pojawił się pewien deficyt siły roboczej, zwłaszcza kadr kwalifikowanych. W sytuacji ograniczonych możliwości zamieszkania w Poznaniu zaczęły narastać problemy dojazdów do pracy. c. R o z m i a r y n a p ł y w u m i g r a c y j n e g o. Powojenne ruchy ludnościowe w Polsce przekroczyły rozmiary "migracji" w potocznym znaczeniu tego słowa.

8 Poznań. Społeczno-przestrzenne skutki industrializacji. Warszawa 1967, s. 181.

» E. K r z y m i e ń: Poznański problem mieszkaniowy. "Kronika Miasta, Poznania" B. 1951- 1956, s. 94.

'. Poznań. Społeczno-przestrzenne skutki industrializacji, op. cit., s. 71.

Tabela 3

PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI ORAZ JEGO SKŁADNIKI W POZNANIU W LATACH 1950-1970

Urodzenia Zgony Przyrost Urodzenia Zgony Przyrost Lata żywe naturalny żywe naturalny w liczbach bezwzględnych na 1000 ludności f 1950 8081 3130 26,9 10,4 16,4 4951 1951 8405 3476 4929 26,2 10,9 15,4 1952 8418 3121 5297 24,9 9,2 15,7 1953 8808 2824 5984 25,3 8,1 17 ,2 1954 8676 3181 5493 24,3 8,9 15,4 1955 8654 3064 5590 23,6 8,4 15,3 1956 8485 3029 5456 22,8 8,1 14,6 1957 8362 3171 5181 22,2 8,4 13,8 1958 7803 3064 4739 20,4 8,0 12,4 1959 7134 3273 3861 18,4 8,4 10,0 1960 6060 3105 2955 15,2 7,8 7,4 1961 5789 3027 2763 13,9 7,3 6,6 1962 5360 3087 2273 12,7 7,3 5,4 1963 5412 3071 2347 12,7 7,2 5,5 1964 5271 3147 2124 12,3 7,3 5,0 1965 5084 3247 1837 11,7 7,5 4,2 1966 5044 3408 1636 11,4 7,7 3,7 1967 4973 3752 1221 11,2 8,4 2,8 1968 5160 3814 1346 11,3 8,4 2,9 1969 5197 3919 1276 11,3 8,5 2,8 1970 5635 4043 1592 12,1 8,7 3,4

Ź ród ł o: ,»Rocznik statystyczny miasta Poznania 1951 - 1959" także 1972; "Rocznik statystyczny Wielkopolski 1966".

Była to raczej swoista "wędrówka ludów". Na stały, spotęgowany po 1945 r. przepływ ludności ze wsi do miast nakładał się w pierwszych latach po wojnie strumień repatriantów, kierujących się na Ziemie Odzyskane. Także w Poznaniu "wędrówka ludów" wywarła wyraźny wpływ na kształtowanie się stosunków ludnościowych. W latach 1946 -1949 wartość napływu i dopływu ludności znacznie przekraczała 20 000 osób rocznie. Jednakże dodatnie saldo ruchów migracyjnych nie było duże jak na rozmiary napływu ludności, jedynie w 1946 r. przekroczyło 10 000 osób. Świadczy to o bardzo płynnej sytuacji ludnościowej w tym okresie.

W 1950 r. nastąpił znaczny spadek natężenia a następnie stabilizacja ruchów wędrówkowych ludności. Od tego momentu (z wyjątkiem 1952 r.) wielkości napływu i odpływu opadają poniżej 20 000 osób rocznie. Kolejny przełom nastąpił w 1956 r. - odtąd wysokość tych liczb kształtuje się poniżej 10 000. Tabela 4 oraz Ryc. 3 przedstawiają rozmiary ruchów migracyjnych w całym badanym okresie. Tabela 4 zbudowana została w oparciu o dane z oficjalnej ewidencji ludności. Niestety, nie można w pełni im zaufać, gdyż w latach pięćdziesiątych w ewidencji popełniono szereg błędów. Dotyczy to zwłaszcza roku 1952, kiedy to pojawiły się zastanawiająco wysokie wartości zarówno napływu jak ii odpływu. Jest wykluczone, aby w tym czasie nastąpił gwałtowny skok natężenia migracji, skoro zarówno przed jak i po 1952 r. tak wysokie liczby nie wystąpiły. Ponadto prawie 12-tysięczne dodatnie saldo ruchów migracyjnych nie wydaje się być zgodne z rzeczywistością ". W tym kontekście silny spadek napływu ludności do Poznania po roku 1952

"Oblicza się, że w tyra roku wartość salda wędrówkowego nie mogła 8000 osób; S. Was z ak: Prognoza ludnościowa miasta Poznania do roku 1980.

Miasta Poznania" H. 1960, nr 1-2, s. 28.

przekroczyć " Kronika

2»

Ireneusz

Rutkowski

Tabela 4

RUCH WĘDRÓWKOWY LUDNOŚCI MIASTA POZNANIA W LATACH 1950 - 1970*

Saldo ruchu wędrówkowego Lata N apływ ludności Odpływ ludności w stosunku rocznym (w tys.) (w tys.) w tysiącach na 1000 ludności 1950 11,3 7,8 + 3,5 + 11,6 1951 16,7 8,9 + 7,8 + 24,7 1952 49,8 38,2 + 11,6 + 34,6 1953 18,5 15,7 + 2,8 + 8,1 1954 18,1 15,5 + 2,6 + 7,3 1955 15,5 13,6 + 1,9 + 5,2 1956 8,7 12,3 -3,6 -9,7 1957 5,4 5,0 + 0,4 + 1,1 1958 4,9 3,8 + 1,1 + 2,8 1959 5,7 4,2 + 1,5 + 3,8 1960 4,8 6,5 -1,7 -4, l 1961 4,0 5,3 -1,3 -2,9 1962 4,6 4,0 + 0,6 + 1,4 1963 5,0 3,3 + 1,7 + 4,1 1964 5,3 3,5 + 1,8 + 4,1 1965 5,9 3,2 + 2,7 + 6,2 1966 5,1 2,4 + 2,7 + 6,2 1967 5,4 2,3 + 3,1 + 7,0 1968 5,2 2,4 + 2,8 + 6,1 1969 5,8 2,4 + 3,4 + 7,3 1970 6,8 2,2 + 4,6 + 9,8

Zameldowania na pobyt stały, wymeldowania z pobytu stałego. Nie obejmuje ruchu między dzielnicami.

Źródło: "Rocznik statystyczny miasta Poznania 1951-1959", s. 117; "Rocznik statystyczny Wielkopolski 1966". s. 52; Ruch wędrówkowy ludności w Polsce wiatach 1960-1967, s. 96 - 98. "Rocznik statystyczny 1971", s. 103.

(spowodowany jakoby pogorszeniem się warunków mieszkaniowych i zmnIeJszeniem zapotrzebowania na siłę roboczą) był tylko zajawiskiem pozornym. Warunki mieszkaniowe i sytuacja na rynku pracy w ciągu jednego roku nie mogły pogorszyć się na tyle, aby do tego stopnia zahamować napływ ludności 12. W 1956 roku, to znaczy po wprowadzaniu ograniczeń meldunkowych, ewidencja wykazuje 3,6 tys. osób ubytku, co należałoby uznać za oznakę skuteczności posunięć administracyjnych. Na podstawie późniejszych obliczeń można jednak stwierdzić, że wartość ta bardziej uwypuklała skuteczność ograniczeń meldunkowych niż odzwierciedlała rzeczywistą sytuacj ę lS. W roku 1956 doszło do pewnego ograniczenia napływu ludności, lecz nie były to z pewnością wartości tak wielkie. Nie istnieje jednak możliwość dokładnego sprawdzenia rzeczywistego ruchu migracyjnego w tym okresie. Zaskakująca zmiana rezultatów ruchów wędrówkowych w latach 1959 i 1980 wynikała także z nieścisłości natury formalnej. Z obliczeń szacunkowych dla 1959 r. wynikało bowiem, że wystąpiło wtedy ujemne saldo ruchów migracyjnych, tymczasem wyniki spisu powszechnego w 1960 r. wykazały zgoła inną sytuację. Od 1962 roku zauważyć można systematyczny wzrost dodatniego bilansu ruchów wędrówkowych ludności. Podłoże tego zjawiska leżało w wyczerpywaniu się rezerw siły roboczej istniejących do tej pory w mieście. Powodowało to zwiększony popyt zakładów pracy na pracowników spoza miasta. Z rozmów z pracownikamis. Was z a k, Powojenne zagadnienia. . . , op. cit., s. 37. S. Was z a k, Prognoza ludnościowa. . . , op. cit., s. 28.

Hyc. 3 Ruch wędrówkowy. ludności Poznania w latach 1958 - -1970łYS.

10.

Urzędu Miejskiego w Poznaniu wynikało ponadto, że w końcu lat sześćdziesiątych nie przestrzegano zbyt rygorystycznie obowiązujących przepisów meldunkowych, motywując to właśnie potrzebami gospodarki miasta. Rezultaty ruchu wędrówkowego ludności w poszczególnych pięcioletnich okresach przedstawia Tabela 5 a także Ryc. 4. Na podstawie danych Tabeli 5 można obliczyć, że w okresie 1951 -1970 przyrost wędrówkowy ludności wyniósł około 47 000 osób. W całym powojennym okresie natomiast Poznaniowi przybyło tą drogą 83 000 mieszkańców. Stanowiło to około połowę ogólnego przyrostu ludności miasta. Nie był to wskaźnik zbyt korzystny, gdyż - jak podkreślają demografowie - lepiej dla społeczeństwa miejskiego, gdy przyrost napływowy przeważa nad przyrostem naturalnym. Migracje bowiem odmładzają społeczność miast, powodują także zwiększoną rozrodczość. Z tego punktu widzenia szczególnie niekorzystnie przedstawia się bilans ludnościowy Poznania w okresie 1951 -1960. Korzystna zmiana w proporcjach przyrostu ludnościowego Poznania nastąpiła dopiero w drugiej połowie lat sześćdziesiątych.

Tabela 5

RUCH WĘDRÓWKOWY LUDNOŚCI MIASTA POZNANIA W LATACH 1946 - 1970 (w podziale na okresy)

Przyrost (ubytek) Napływ Odpływ saldo średnio Przyrost (ubytek) Lata w okresie I rocznie na 1000 ludności w tysi ących 1946 - 1950 138,7 101,9 36,8 7,4 125,0 25,1 1951 - 1955 118,6 91,7 26,9 5,4 77,3 15,5 1956 - 1960 29,4 31,7 -2,3 -0,5 -6,1 -1,2 1961 - 1965 24,8 19,2 5,6 1,1 13,2 2,5 1966 - 1970 28,3 11,8 16,5 3,3 36,2 7,2

Źródło: B. Ziółek, Zagadnienia ludnościowe Poznania w lalach 1945-1975. "Kronika Miasta Poznania", R. 1975, nr 2, s. 31.

Ireneusz

Rutkowskid. S t r u k t u r a l u d n o ś c i na p ł Y w o w ej. Struktura napływającej ludności według płci przedstawiała się mniej więcej jednakowo w całym dwudziestoleciu 1950 -1970. W ciągu całego okresu w napływie do Poznania przeważały kobiety, a ich przewaga uwidoczniła się szczególnie w latach 1961 -1970. W tych latach na sto przybywających mężczyzn przypadało 110 -120 kobiet, przy czym w napływie z miast przewaga kobiet była większa niż wśród przybyszów ze wsi 14 . Największą grupę kobiet napływających do miasta stanowiły osoby w wieku około dwudziestu lat, natomiast wśród mężczyzn dominowały starsze grupy wiekowe (ok. dwadzieścia pięć la t) ls. Wśród przybyłych do miasta zanotowano przewagę mężczyzn wśród pracowników fizycznych, a kobiet wśród pracowników umysłowych. Świadczy to o odmiennej strukturze zawodowej napływającej ludności w zależności od płci. W latach 1961 - 1970 największe grupy mężczyzn (przybywających do Poznania pracowały w przemyśle - 5,7 tys. osób, oraz w budownictwie - 4,5 tys. Najwięcej kobiet było zatrudnionych również w przemyśle (3,8 tys.), ale już następnym działem była ochrona zdrowia, opieka społeczna i kultura fizyczna, gdzie pracowało 2,3 tys. kobiet. W handlu w tych samych latach ipraoowało iprawie 2 tys. kobiee s . Niewątpliwie ludność napływająca podejmowała pracę w tych samych działach, w których była zatrudniona poprzednio. Tylko niewielka część osób w wieku produkcyjnym nie podejmowała pracy zawodowej. Średnia wieku napływającej ludności nie wykazywała większych odchyleń w całym omawianym okresie. Kształtowała się zawsze poniżej trzydziestu lat. Przykładowo w latach sześćdziesiątych średnia wieku migrantów wynosiła 27,9 lat dla ludności miejskiej i 26,3 lat dla przybyszów ze wsi ". Ponad 50% napływającej w tym okresie ludności mieściło się w przedziale wiekowym 15 - 25 la t 18. Uwidacznia się więc tutaj odmładzająca społeczeństwo miasta struktura wiekowa napływającej ludności.

TY S.

"o 30 PRZVROST 20 10 o n . i UBYTEK 946-195 951 -1 95! 1956-1960 1961-1965 1966-197C -10

Ryc. 4 Rezultaty ruchów migracyjnych ludności Poznania w latach 1946 - 1970

» Narodowy Spis Powszechny 1970. Migracje. MI. Poznań. Z. 36, s. 26.

«Ruch wędrówkowy ludności w Polsce w latach 1960 -1967. Warszawa, 1969, " Narodowy Spis Powszechny 1970. . . , op. cit., s. 31.

" Ruch wędrówkowy..., op. cit., s. 81.

" Narodowy Spis Powszechny 1970 .... op. cit., s. 27.

4. STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁ UG PŁCI I WIEKU

, Jako punkt wyjścia w rozważaniach nad kształtowaniem się struktury demograficznej ludności Poznania w dwudziestoleciu 1950 - 1970, przyjęty został rok 1950 >*. Nie ulega wątpliwości, że struktura ludnościowa, jaka ukształtowała się do tego czasu, stanowiła wynik procesów demograficznych i społeczno-gospodarczych poprzednich kilkudziesięciu lat. Obie wojny światowe (1914 -1918 i 1939 -1945), a także kryzys gospodarczy w latach trzydziestych wywarły wpływ także na sytuację ludnościową Poznania i odczuwalne były nadal przez cały okres 1950 -1970. Pot

Tabel» 6

LUDNOŚĆ MIASTA POZNANIA WEDŁUG WIEKU I PŁCI (stan w dniu 31 XII) Wiek Razem M» K' Razem M K Razem M K w tysiącach Ogółem 320,7 145,5 175,2 408,1 191,1 217,0 473,0 222,9 250,1 0-4 36,6 18,6 18,0 35,2 18,0 17,2 25,6 13,1 12,5 , 5-9 18,8 9,6 9,0 41,0 21,0 20,0 27,3 14,0 13,3 10-14 20,8 10,4 10,4 40,7 20,9 19,8 38,6 19,7 18,9 15-19 27,1 13,4 13,7 25,6 13,2 12,4 52,5 27,0 25,5 20-24 28,2 11,9 16,3 29,2 13,5 15,7 57,4 28,6 28,8 25-29 30,7 13,9 16,8 31,2 15,3 15.9 26,8 13,2 13,6 30-34 19,1 8,7 10,4 31,7 15,4 16,3 30,2 14,3 15,9 35-39 26,1 11,8 14,3 31,4 14,3 17,1 32,7 15,6 17,1 40-44 27,3 12,3 15,0 19,6 9,0 10,6 32,8 15,8 17,0 45-49 23,3 10,2 13,1 26,7 12,1 14,6 31,8 14,4 17,4 50-54 18,6 7,2 11,4 27,2 12,3 14,9 19,3 8,7 10,6 55-59 14,1 5,7 8,4 22,6 9.6 13,0 25,8 11,4 14,4 60-64 11,1 4,5 6,6 17,1 6,2 10,9 25,2 10,8 14,4 65-69 7,6 3,0 4,6 12,2 4,4 7,8 19,6 7,7 11,9 70 i więcej 11,3 4,3 7,0 16,4 5,8 10,6 27,4 8,6 18,8 w odsetkach Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 0-4 11,4 12,8 10,3 8,6 9,5 7,9 5.4 5,9 5,0 5-9 5,9 6,6 5,3 10,0 11,0 9,2 5,8 6,3 5,3 10-14 6,5 7,1 5,9 10,0 10,9 92 8,1 8,8 7,6 15 - 19 8,4 9,2 7,8 6,3 6,9 5,7 11.1 12,1 10,2 20-24 8,8 8,2 9,3 7,2 7,0 7,3 12,1 12,8 11,5 25-29 9,6 9,6 9,6 7,7 8,0 7,3 5,7 5,9 5,4 30-34 5,9 6,0 5,9 7,8 8,1 7,5 6,4 6.4 6,3 35-39 8,1 8,1 8,2 7,7 7,5 7,9 6,9 7,0 6,8 40-44 8,5 8,5 8,5 4,8 4,7 4,9 6,9 7.1 6.8 45-49 7,3 7,0 7,5 6,5 6,3 6,7 6,7 6,5 7,0 50-54 5,8 5,0 6,5 6,7 6,4 6,9 4,1 3,9 4,3 55-59 4,4 3,9 4,8 5,5 5,1 6,0 5,5 5,1 5,8 60-64 3,5 3,1 3,8 4,2 3,3 5,0 5,3 4,8 5,7 65-69 2,4 2,1 2,6 3,0 2,3 3,6 4.1 3,4 4,8 7 O i więcej 3,5 2,8 4,0 4,0 3,0 4,6 5,9 4,0 7,5

· M - mężczyźni; K - kobiety.

Źró dło: B. Ziółek, Zagadnienia..., op. cit., s. 32-35.

»W pracy tej termin "struktura demograficzna" używany jest w ścisłym tego słowa znaczeniu, to znaczy jako podział ludności według płci i wieku, bez uwzględnienia stanu cywilnego.

Ireneusz

Rutkowskiwierdzają to dane zawarte w Tabeli 6. Sporządzone na podstawie tej tabeli tzw. piramidy wieku ludności (Ryc. 5-7) przedstawiają graficzny obraz struktury demograficznej ludności Poznania w dziesięcioletnich odstępach czasu. J ak wynika z analizy tych rycin, struktura ludności miasta w badanym okresie uległa poważnym zmianom. W całym okresie powojennym w Poznaniu uwidaczniała się znaczna liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami. Wynikała ona głównie z większych ubytków Mężczyzn w czasie wojny i okupacji 1939-1945. W miarę upływu czasu, skutki demograficzne wojny zacierały się i przewaga kobiet malała. Potwierdzają to dane zestawione w Tabeli 7. Proces zacierania się różnic ilościowych między płciami wystąpił na obszarze całego kraju. W 1950 r. na 100 mężczyzn przypadało w Polsce 113 kobiet, a w dwadzieścia lat później wartości te zmniejszyły się do 106 kobiet na 100 mężczyzn. W Warszawie w tych samych latach wskaźniki wynosiły 127/100 i 116/100. Porównując dane z tego zakresu w takich miastach jak Warszawa i Poznań ze wskaźnikami ogólnokrajowymi, dostrzeżemy także inną prawidłowość. Otóż w wielkich miastach występowała znacznie większa przewaga liczebna kobiet nad mężczyznami niż miało to miejsce w innych ośrodkach. Jest także bardzo charakterystyczne, że w ostatnich latach omawianego okresu następował nawet powolny wzrost przewagi kobiet w wielkich aglomeracjach. W Poznaniu najniższą po roku 1945 przewagę liczebną kobiet nad mężczyznami zanotowano w latach 1962 -1964. Od tego czasu przewaga ta powoli zaczyna rosnąć i jest oznaką postępującego procesu feminizacji miasta. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w następujących proc esach 20:

Ryc. 5 Ludność Poznania według płci i wieku w 1950 r. Stan w dniu 31 XIIwiek M 70 iw 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 1 0-14 TA 5 - 9 0-4 tys. 28 24 20 16 12 8 4 O ; 4 8 12 16 20 24 28 tys.

«. Zob. P. R y b i c ki: Społeczeństwo miejskie. Warszawa, 1972, s. 93 - 94.

25>wiek TDiw K 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40 -u, 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10- 14 5 - 9 0-4 tys. 28 24 20 16 12 8 U C O 4 8 12 16 20 2U 28 tys.

Rye. 6 Ludność Poznania według płci i wieku w 196) r. Stan w dniu 31 XII

l. Narastający napływ kobiet do pracy zawodowej do Poznania. W wielu gałęziach przemysłu, także w zawodach dawniej uważanych za "męskie", rośnie udział kobiet w zatrudnieniu. 2. Rozwój w mieście działów gospodarki określanych ogólnie mianem usług, w których kobiety zaczynają wyraźnie dominować nad mężczyznami (np. w opiece zdrowotnej i obrocie towarowym). 3. Proces starzenia się społeczeństwa miasta. Przeciętnie dłuższy okres życia kobiet powoduje ich przewagę w najstarszych grupach wieku, co wywiera wpływ na ogólną sytuację w mieście. 4. Część kobiet studiujących w Poznaniu, po ich zakończeniu pozostaje tu na stałe. Tuż po zakończeniu II wojny światowej struktura ludności Poznania według wieku nie była dla miasta korzystna. Charakterystyczną cechą ówczesnej struktury była bardzo mała liczba mężczyzn w wieku 20 - 24 lat. Liczebność kobiet w tej samej grupie wiekowej nie wykazuje takiego odchylenia. Jedynym uzasadnieniem tej sytuacji wydaje się być szczególnie duże wyniszczenie mężczyzn w tym wieku w czasie wojny i okupacji hitlerowskiej. W późniejszym okresie niedobór mężczyzn z tych roczników zanikł na skutek dopływu z zewnątrz. W roku 1950 najliczniejszą grupę mieszkańców Poznania stanowiła ludność w wieku 0-4 lat, a więc urodzona już po wojnie. W dalszym ciągu jednak struktura wiekowa ludności nie była korzystna zarówno z biologicznego jak i gospodarczegopunktu widzenia.

Ireneusz

Rutkowski

Tabela 7

LICZBA KOBIET PRZYPADAJĄCYCH NA 100 MĘŻCZYZN W POZNANIU (WEDŁUG GRUP WIEKU) W LATACH 1950-1970

Lata Grupy wieku 1950 1960* 1970 Ogółem 120 114 112 0- 17 98 95 95 18-24 127 111 101 25-44 121 111 108 45-59 142 125 122 60 i więcej 157 178 162

* W latach 1962- 1964 wskaźnik ogółem wynosił 110.

Źródło: ,.Studia i prace statystyczne", nr 40, s. 56, Główny Urząd Statystyczny; Zmiany w strukturze ludności w latach 1950, 1960, 1970, s. 30.

W dziesięcioleciu 1951 - 1960 struktura ludności według wieku uległa zdecydowanej poprawie W 1960 r. najliczniejszą grupą ludności były roczniki w wieku 0-14 lat. Ponadto na skutek migracji uległy zwiększeniu najmniej liczne w 1950 r. roczniki ludności. W latach 1961 -1970 korzystne tendencje w przemianach struktury wiekowej ludności uległy zahamowaniu. Systematycznie malała liczebność najmłodszych roczników, wzrastała natomiast liczebność grup najstarszych. Ograniczenie napływu migracyjnego sprzyjało utrwalaniu się tych niekorzystnych procesów. Opracowania dotyczące wieku ludności nie mogą pomijać analizy konsekwencji, jakie dana struktura wiekowa powoduje. Skutki tej struktury można generalnie podzielić na: demograficzne, ekonomiczne i socjologiczne. Nie wdając się szerzej w analizę skutków demograficznych (jak. np. kształtowanie się współczynników rodności) czy socjologicznych (np. oddziaływanie na życie środowiska ze strony grupy wiekowej przeważającej liczebnie), warto zająć się skutkami ekonomicznymi, które niesie ze sobą określona struktura wiekowa ludności. W tym celu najlepiej podzielić ludność na trzy umowne grupy wiekowe: ludność produkcyjną, przedprodukcyjną i poprodukcyjną. Dwa ostatnie człony tworzą łącznie grupę ludności w tzw. wieku nieprodukcyjnym 2l . W tym miejscu należy dodać, że do ludności w wieku produkcyjnym zaliczeni zostali mężczyźni w wieku 18 - 64 lat i kobiety w wieku 18-59 lat*sW sytuacji ekstensywnego modelu rozwoju gospodarczego, tzn. poprzez zwiększenie zatrudnienia, zasoby ludności w wieku zdolności do pracy mogą w znacznym stopniu wpływać na tempo wzrostu produkcji. Taki właśnie model rozwoju, głównie przemysłu, forsowany był w Polsce mniej więcej do początku lat sześćdziesiątych. W całej rozciągłości proces ten wystąpił także w Poznaniu. Nie bez wpływu na możliwości rozwojowe gospodarki miasta pozostawała więc liczebność ludności mogącej z racji swego wiedli podjąć pracę. W mniejszym stopniu na możliwości rozwoju wpływała także liczebność i przekrój wewnętrzny ludności w wieku nieprodukcyjnym. Tabela 8 przedstawia ludność Poznania pod kątem potrzeb dalszej analizy. Do przytoczonych w tej Tabeli danych dodać należy, iż pewne nieścisłości pomiędzy sumami ogólnymi a rzeczywistą wielkością zaludnienia Poznania wynikały z nieustalenia wieku pewnej części mieszkańców; dane procentowe obejmują natomiast całą ludność.

11 W dalszych częściach pracy pojęcia "ludność w wieku produkcyjnym" i "ludność w Wieku zdolności do pracy" będą używane zamiennie.

** Często także stosuje się przedziały wieku: 16-64 dla mężczyzn i 16-59 lat dla kobiet.

Tabela 8

LUDNOŚĆ POZNANIA WEDŁUG PODSTAWOWYCH GRUP WIEKU (stan w dniu 31 XII)

Ludność w wieku nieprodukcyjnym Ludność w wieku ogółem w wieku w wieku Rok produkcyjnym przedprodukcyjnym poprodukcyjnym w tysiącach osób 1950 208,1 116,2 91,5 24,7 1960 237,6 170,5 131,1 39,4 1970 287,8 181,4 119,5 61,9 w odsetkach 1950 63,8 36,2 28,5 7,7 1960 58,2 41,8 32,1 9,7 1970 61,3 38,7 25,5 13,2

Źródło: "Studia i prace statystyczne", nr 40, op. cit.

Charakterystyczą cechą lat 1950 - 1960 był stale ZmnIejSzający się odsetek ludności w wieku zdolności do pracy. Nie oznaczało to bynajmniej spadku bezwzględnej liczby ludności w tym przedziale wieku, jak to wynika z niektórych publikacji. W całym dwudziestoleciu bowiem następował stały wzrost ludności zaliczanej do grupy produkcyjnej. Spadek udziału procentowego tej grupy do 1960 r. został głównie wywołany szybszym wzrostem ludności w wieku przedprodukcyjnym. Po roku 1960 udział procentowy tejże grupy wzrastał wraz z wartościami bezwzględnymi.

Hyc. 7 Ludność Poznania według płci i wieku w 1970 r. Stan w dniu 31 XIIwiek K 70. « 6569 60-64 55-55 50- 54; ..-.-49 40- 44 3539 3C-34

15-19

5 - 9 O - 4tys. 28 24 20 16 12 8 4 O O 4 8 12 16 20 24 28 tys.

Ireneusz

Rutkowski

W celu lepszej oceny udziału ludności w wieku produkcyjnym w całości społeczeństwa miasta warto porównać dane dla Poznania z ogólnopolskimi. Otóż udział procentowy ludności w wieku zdolności do pracy w ogólnej liczbie ludności Polski kształtował się w latach: 1950 - 57,3%; 1960 - 54,1%; 1970 - 56.2%. Na to, że wartości ogólnokrajowe były niższe w każdym z podanych przedziałów czasowych złożyło się szereg przyczyn, z których na czoło wysuwa się inna struktura wiekowa ludności Polski, mianowicie większy udział ludności w wieku 0-17 lat. Ludność w wieku przedprodukcyjnym (O - 17 lat) po szybkim wzroście w latach pięćdziesiątych, wykazywała po roku 1960 powolny spadek liczebności. N atomiasf liczebność ludności w wieku poprodukcyjnym rosła w całym dwudziestoleciu, zaś w latach sześćdziesiątych proces ten uległ znacznemu przyśpieszeniu. Ogółem ludność w wieku nieprodukcyjnym stale wzrastała, z różnym jednak nasileniem i, jak wykazano w Tabeli, w wyniku odmiennych czynników w poszczególnych dziesięcioleciach. Łączne traktowanie grup ludności w wieku przed i poprodukcyjnym pozwala na obliczenie obciążenia ludności w wieku zdolności do pracy 23. Wskaźnik obciążenia wynosił w latach: 1950 - 56,8%; 1960 - 71,7% i 1970 - 63, 1%. Oznacza to, że np. w roku 1970 na 100 osób w wieku zdolności do pracy przypadały 63 osoby w Wieku nieprodukcyjnym. Największe obciążenie produkcyjnej części ludności w Poznaniu miało zatem miejsce na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Podobne przemiany związane z kształtowaniem się obciążenia ludności w wieku zdolności do pracy zostały zaobserwowane w całym kraju, z tym jednak, że tutaj średnie obciążenie przyjmowało znacznie większe wartości: 74,5% (1950); 84,7% (1960) oraz 78,0% (1970) **. Na takim stanie rzeczy zaważyło znacznie większe obciążenie ludności produkcyjnej na wsi. Sygnalizowany w całym dwudziestoleciu postępujący proces starzenia się społeczeństwa Poznania potwierdził się M. Średnie roczne tempo wzrostu ludności w wieku 60 i więcej lat w latach 1951-1960 wynosiło 4,54%, a w latach 1961 - 1970 - 4,80%. Jednocześnie średnie roczne tempo wzrostu ogółu ludności spadło z 2,42% w latach pięćdziesiątych do 1,40% w następnym dziesięcioleciu. W wyniku tego współczynnik starzenia się ludności w latach 1951 -1960 wyniósł 1,88 a w latach 1961 -1970 3,43. Trzeba jednak dodać, że w skali całego kraju w latach 1950 -1970 zanotowano jeszcze większy wzrost współczynnika starzenia się ludności z wartości 1,84 w latach pięćdziesią

"Do tego celu służy wskaźnik obciążenia obliczany wg następującego wzoru: . . Lo-17 + L65 + (60 + ) , "', Wo b = -LI8-64(S9) _ luo gdzie: W ob - wskaźnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym; Lo - 17 - ludność w wieku przedprodukcyjnym; L 65+(60+) - ludność w wieku poprodukcyjnym (powyżej 65 lat dla mężczyzn i powyżej 60 lat dla kobiet); LI8-64(59) - ludność w wieku produkcyjnym. Zmiany w strukturze ludności wg płci i wieku w latach 1950, i960, 1970. Warszawa, 1972 s. 36.

« Ibidem, s. 61 - 62.

a N a poparcie tego faktu warto przytoczyć jeszcze kilka danych statystycznych. Można tutaj posłużyć się syntetyczną miarą w postaci współczynnika starzenia się ludnościw _ ™ "gdzie: W st - współczynnik starzenia się ludności; V' 60 t stu liczby ludności w wieku 60 i więcej lat w okresie t; V' stu ogółu ludności w okresie t.

średnie roczne tempo wzrośrednie roczne tempo wzro

tych do 4,46 w okresie 1961 - 1970. O niższym współczynniku dla Poznania zadecydowała zapewne odmładzająca migracja do miasta. Współczynnik starzenia się ludności obliczony w sposób podany w przypisach ma jednak pewną wadę. Zakłada on bowiem, że o stopniu starzenia się ludności decyduje tempo wzrostu najstarszej grupy ludności. Tymczasem przesunięcia ilościowe w innych grupach wieku mają także wpływ na to zjawisko. W sytuacji zmniejszających się przyrostów ludności (a tak było w Poznaniu niemal przez całe dwudziestolecie 1950 - 1970), w miarę j ak liczniejsze roczniki wchodzą do coraz to wyższych grup wieku, następuje wzrost wieku przeciętnego całej ludności. Prawidłowość tę dość dobrze ilustruje wartość środkowa wieku ludności zwana inaczej medianą. W roku 1950 mediana wieku ludności Poznania wynosiła 28,7 lat. Przez całe następne dziesięciolecie następował wzrost wartości środkowej do 29,2, w roku 1970 osiągnąć 30,8 lat. Dla porównania: w Polsce, w analogicznych latach, mediana wieku wynosiła: 25,1 (1950); 26,0 (1960); i 27,4 (1970). Zjawisko starzenia się społeczeństwa miasta wynika także z prostego faktu wydłużenia się średniego czasu trwania życia mieszkańców. Z powyższego powodu rośnie grupa osób, które przekroczyły umowną granicą sześćdziesięciu lat. Zwiększająca się grupa osób w starszym wieku wpływa na obciążenie ludności w wieku produkcyjnym. Jednak z drugiej strony wzrost przeciętnego trwania życia ludności jest potwierdzeniem dokonanego postępu społeczno-gospodarczego w całym dwudziestoleciu 1950 - 1970. Zdjęcie Dany Matuszewskiej