LECH LA WICKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1976.10/12 R.44 Nr4

POWSZECHNA WYSTAWA KRAJOWA W 1929 ROKU ARCHITEKTURA

Częśćpierwsza

PRZED omówieniem architektury Powszechnej Wystawy Krajowej należy pOSWlęcić nieco miejsca budowlom wzniesionym przed rokiem 1929, związanym głównie z Wystawą Przemysłowo-Rolniczą (1911) oraz z imprezami targowymi w latach 1921 - 1925. Z roku 1911 do czasów Powszechnej Wystawy Krajowej zachowały się dwa budynki: tak zwana "Wieża Górnośląska" (pawilon 10) oraz Hala Betonowa (Betonhalle) - pawilon 41.

Wieża Górnośląska zaprojektowana została przez architekta Hansa Poelziga, ekspresjonistę związanego z awangardowym ruchem artystycznym Niemiec. Autor założył plan wieży na kole, tworząc jej korpus z dużych, jednolitych płaszczyzn przy użyciu metalu, cegły i szkła. Forma budowli nie posiadała żadnych dekoracji, stając się uzasadnionym elementem widocznej z zewnątrz stalowej konstrukcji. Zwarta i piętrząca' się ku górze forma była w najwyższych partiach wysunięta poza lico głównego trzonu. Należy jednak przypomnieć, że Wieża Górnośląska była w owym czasie jednocześnie wieżą ciśnień, a program dla tego rodzaju budowli narzucał pewien określony schemat konstrukcyjny. Dzieło Hansa Poelziga nie wywarło zupełnie wpływu na architekturę wystawową 1929 r., albowiem pojawiające się na Wystawie przykłady architektury awangardowej wywodzą się z innej koncepcji niż ta, którą rozwijał Poelzig tworząc swój ekspresyjno- konstruktywistyczny monumentalizm. Powinowactwa i źródeł awangardowej architektury Powszechnej Wystawy Krajowej szukać należy w programach artystycznych, co prawda również mających swój początek w konstruktywizmie niemieckim, przetworzonym jednak w kierunku prezentowanym przez "Bauhaus" K

1 Bauhaus (Staatliches Bauhaus, Hochschule fiir Gestaltung) - uczelnia artystyczna powstała w 1919 r. w Weimarze z połączenia Akademii Sztuk Pięknych i Szkoły Rzemiosł Artystycznych; inicjator i pierwszy dyrektor - Walter Gropius. Program Bauhausu: stworzenie nowoczesnej architektury, funkcjonalnej, integralnie związanej z innymi dziedzinami sztuk; dążenie do jedności estetycznej i technicznej dzieła. Program Bauhausu wywiera wpływ na kształtowanie współczesnej architektury a także nowoczesnej plastyki.

Lech Lawicki

Pawilon 10, widok od strony południowo-wschodnie]

Inną problematykę niosła - istniejąca do dziś Hala Betonowa. Założona na planie wydłużonego prostokąta, z dwoma ryzalitami zaopatrzonymi w szczyty i z usytuowanym między nimi parterowym portykiem, budowla ta prezentowała tradycyjne ujęcie formy. Klasycyzujący charakter podkreślały proste, toskańskie kolumny portyku i loggie drugiej kondygnacji ryzalitów oraz dwuspadowy dach zamykający budynek. Spośród ukształtowania wnętrz z ich kolebkowymi sklepieniami, lunety nad wnękami okiennymi, nie podobały się współczesnym. Nowatorstwo budowli polegało na tym, że materiałem użytym do budowy był wyłącznie beton, dzięki czemu budynek miał stosunkowo cienkie ściany dźwigające potężne przecież

Pawilon 41, widok od strony zachodniejsklepienie. Budowla była więc niejako tłumaczeniem tradycyjnego budynku na nowoczesny materiał. Wskazuje na to również fakt, iż w jej wnętrzu ukazano tradycyjne sklepienie i konwencjonalny strop wykonany w betonie. N astępną grupą są obiekty wzniesione przed otwarciem Powszechnej Wystawy Krajowej. Część z nich to pawilony i budynki powstałe z okazji "Targu Poznańskiego" lub budynki, które znalazły się w zasięgu obszaru ekspozycyjnego po stworzeniu aż pięciu terenów wystawowych. Do pierwszej grupy zaliczyć należy obiekty projektu Adama Ballenstaedta wzniesione w 1921 r.: budynek Banku Przemysłowców zamieniony (1929) na Biuro Obsługi Publiczności (pawilon 20): budynek Polskiego Banku Hadlowego zamieniony (1929) na Pawilon Monopoli Państwowych (21) oraz Halę Maszyn zbudowaną w roku 1923, która po przebudowie przejęła na Wystawie funkcję Hali Elektrotechniki (12).

N astępne obiekty wzniesiono w wyiiikii rozpisania konkursu na rozwiązanie nowej zabudowy targowej2. Były to: Pałac Targowy, spełniający w czasie Wystawy rolą Pawilonu Przemysłu Metalowego (8) oraz Pawilon Administracyjny (22). Oba pawilony wybudowano w roku 1925 według projektu laureata konkursu Stefana Cybichowskiego.

2 E. N.: Zabudowa Targów Poznańskich. "Archiktetura i Budownictwo", R. 1927, s. 1.

strukcji żelbetowej, budynku administracji z restauracją, względnie hotelu dworcowego. Konkurs przewidywał wybudowanie dwupiętrowej hali targowej o powierzchni m 2 o kon

Bfedl . . .

I I I

Lech Ławicki

Pawilon 22. U góry: widok z terenu wystawy; u dołu: wnętrza

;fvy I\.. Wm» li 1 Mt»

I i g i - 1929), widok od strony południowej. Projekt Edmunda Madurowicza

Attyka Collegium Chemicum.

Budynek zaprojektowany przez Edmunda Madurowicza

S&j4£'

Lech Lawicki

Wzniesione przed Powszechną Wystawą Krajową budynki stanowiły pewien uporządkowany zespół zabudowy terenu "A". Architektura tych pawilonów odznaczała się daleko idącym tradycjonalizmem, czerpała z historycznych form i dekoracji. Nawiązywały one wyraźnie do klasycyzmu drugiej połowy XVIII wieku. Historyzująca forma budynków była zapóźnionym zjawiskiem z punktu widzenia ogólnego rozwoju architektury europejskiej, lecz nie z punktu widzenia sytuacji ideowo-artystycznej w Polsce. Tłumaczyć ją można tzw. rodzimością, który to kierunek, odwołujący sie do tradycji historycznej architektury polskiej, preferował m. in. (polski renesans), wyraźnie widoczny w architekturze Collegium Chemicum. Budynek ten projektu Edwarda Madurowicza (1920 - 1929) w czasie wystawy był Pałacem Rządowym (27). W projektowanej wspólnie z Rogerem Sławskim attyce wzorowano się na attyce sukiennic krakowskich 3 . Natomiast obiekty projektowane przez Adama Ballenstaedta i Stefana Cybichowskiego świadomie nawiązują do klasycyzmu epoki stanisławowskiej 4. Klasycyzm (zafascynowanie architekturą grecką) jest zasadniczą formą, z której czerpał naczelny architekt Powszechnej Wystawy Krajowej Roger Sławski 6 . Kult antyku w Polsce miał swoje głębokie źródła, z których warto wymienić klasycystyczną architekturę rezydencji (specjalizował się w niej Sławski), działalność wychowanków Akademii Petersburskiej (architektów starszego pokolenia), wreszcie ziemiańsko-inteligencki charakter kultury Polski międzywojennej. N a obraz klasycznej Grecji naprowadza przede wszystkim kolumnada wokół placu Sw. Marka. Pawilony łączy ciąg kolumn, które nadają reprezentacyjny charakter całemu założeniu. Również w innych pawilonach nie rezygnował Sławski z podobnych rozwiązań (pawilony: Polonia Za Granicą - 36, oraz Prasy i Książki - 40). Rozplanowanie budowli w poziomie, poparte rytmem elementów architektonicznych przy jednoczesnym zrównoważeniu mas nie pozbawionych osi symetrii wydaje się typowe dla architektury klasycznej. Klasycystyczny rytm podziału zaznaczył Sławski w górnych partiach Hali Ciężkiego Przemysłu (1) rozstawem pila

3 J. Z a c h wat o w i c z: Architektura Polska. Warszawa 1966, s. 421. Według Zachwatowicza autorem attyki, którą został zwieńczony gmach Collegium Chemicum byli Edward Madurowicz i Roger Sławski. W. H u s a r s ki: Attyka polska i jej wpływ na kraje sąsiednie. Warszawa 1936, s. 31. Autor wyodrębnia dwa zasadnicze typy attyk znajdujących zastosowanie w Polsce. M. in. typ wzorowany na attyce sukiennic, gdzie mur attykowy posiada fryz arkaturowy , rozczłonkowany pilasterkami oraz górne zakończenie w kształcie małych szczycików. 4 Sprawy odwoływania się w polskiej architekturze XX w. do stylów uznanych za reprezentacyjne i narodowe, stanowią osobną kwestię wykraczającą poza ramy niniejszego opracowanIa. 5 Roger Sławski (1871-1963) był twórcą założenia kompleksowego wokół placu Św. Marka: Hali Centralnej ( ); Przemysłu Graficznego i Papierniczego (19); Reprezentacyjnej (13); Przemysłu Włókienniczego (14); Przemysłu Konfekcyjnego i Skórzanego (15); oraz objęcia kolumnadą pawilonu Przemysłu Chemicznego (18) i Hali Elektrotechniki (12); Hali Ciężkiego Przemysłu (1); pawilonów: Biurowego (9), Samorządów (28); Polonia Za Granicą (36); Prasy i Książki (40); Rzemiosła (48); Ministerstwa Rolnictwa (101) oraz Gdańska (62) dobudowanego do pawilonu kompleksowego projektu Jerzego Mullera. J. M li II er: Budownictwo. W: Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, Poznań (1930), T -2, s. 63 -122. "Licząc się prawdopodobnie z charakterem istniejących pawilonów Roger Sławski przyjął za podstawę nowych kompozycji tradycję klasyczną" [...]. S. Woź n i c K i: Zabudowa terenów Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu. "Architektura i Budownictwo", R. 1929, nr 1, s. IT.

Wystawy Krajowej

Kolumnada placu Św. Marka, widok na pawilon 12strów frontonu oraz ciągiem okien przedzielonych przyściennymi filarami elewacji wschodniej i zachodniej. Horyzontalizm masywu budowli uderzający jest także w innych nurtach, jego twórczości: Pawilon Samorządów (28) oraz nie zrealizowany projekt pawilonu Przemysłu.

Proj ekt pawilonu 28, widok od strony wschodniej

Lech Lawicki

Jako analogię atrium rzymskiego można przyjąć założenie placu Sw. Marka, jak również odnieść do założeń pałacowych oraz wpływu rozwiązań wystawy barcelońskiej (1928), gdzie stworzono znakomitą na owe czasy oprawę architektoniczną złożoną z fontann, parterów wodnych itp. Zdaje się świadczyć o tym wizyta dyrektora Powszechnej Wystawy Krajowej Stanisława Wachowiaka w Barcelonie. Wpływy klasycyzmu przejawiały się także w osiowości założeń Rogera Sławskiego. Jest to zresztą ogólną cechą jego architektury. Oś wyznacza zwarty i regularny charakter obiektów, wokół niej rozwija architekt pedantycznie równowagę mas. Częstokroć można stwierdzić, że oś jest wręcz osią symetrii (Hala Ciężkiego Przemysłu, Polonia Za Granicą, plac Św. Marka). Architekt projektując budowle operuje prostą płaszczyzną ścian, decydującą o regularności ich planu. Budowle są zwarte, ich rozwarstwienie jest minimalne. Odwoływanie się do innych (poza klasycyzmem) stylów historycznych występowało rzadziej. Wcześniejsze u Rogera Sławskiego zafascynowanie barokiem nie miało w architekturze Wystawy miejsca 6. Mamy natomiast do czynienia z luźnymi analogiami, świadczącymi o zapożyczaniu ukształtowań formalnych z wyraźnym rodowodem architektury epok minionych. Osobne miejsce należy się budowli "Polonia Za Granicą", wzorowanej na południowej fasadzie pałacu Łazienkowskiego. Jest to bardzo czytelne w studium projektowym, gdzie na zwieńczeniu partii środkowej budynku stanowiącej belweder w dwóch jego narożach usytuowane są rzeźb y 7. Plastyczność budynku wywołał wklęsły, kolumnowy portyk grający efektami światła i cienia. Jego założenie (w rzucie) jest jednak bliższe obrysowi prostokąta. Związek z pałacem Stanisława Augusta potwierdzają identyczne łukowate okna w belwederze budynku. Pouczające są zmiany, których dokonał Roger Sławski. Ukształtował on bryłę bardziej płasko. Oś środkowa została podkreślona osiami dwóch skrzydeł bocznych, nadając w ten sposób horyzontalny kształt budowli. Pas masywu attyki ostro odcina budowlę od nieba, podczas gdy w pałacu Łazienkowskim zwieńczenie attyki balustradą jest ażurowe, a stojąca na niej rzeźba dodatkowo ożywia budynek. Ostatnie wreszcip ze zmian to redukcje ozdób i operowanie porządkiem doryckim wobec korynckiego Łazienek 8.

Inne elementy architektury historycznej mają epizodyczny, luźny związek z architekturą Sławskiego. Wypada je jedynie wymienić. Są to złocone kapitele palmowe kolumn wokół placu Sw. Marka, gdzie odrzucone zostały roślinne dekoracje, a pozostały i rozbudowane są wałki rozczłonkowującego głowice. Wydaje się, iż autorowi zależało na osłabieniu ścisłego związku z architekturą klasycystyczną, dla

· Lista projektów i realizacji Rogera Sławskiego jest znaczna. Już we wczesnleJszej fazie twórczości Sławski zdradzał skłonności ku stylom historycznym. Wybqru dokonywał z różnych źródeł. W konsekwencji powstały obiekty neoromańskie (kościół Sw. Stanisława w Ostrowie Wlkp.), neobarokowe (kościół Sw. Trójcy w Bydgoszczy), neoklasycystyczne (pałac w Wolsztynie). Zob.: pomniki nowoczesnego budownictwa w Wielkopolsce. "Tygodnik Ilustrowany", R. 1917, nr 31, s. 382-383; Architekt R. Slawski (przegląd prac architektonicznych). Poznań 1971. 7 J. Muller, op. cit., s. 86. Architektura pawilonu oparta byłą na uproszczonych elementach epoki Stanisławowskiej, przy utrzymaniu czystości stylu i wyrazu. Był on pawilonem stałym z przeznaczeniem na Muzeum Emigracji po zakończeniu wystawy. Aktualnie mieści się tam stołówka akademicka. 8 W. T a t ark i e w i c z: Łazienki Warszawskie. Warszawa 1968, s. 42 - 47.

wnętrze

Pawilon 1

Lech Lawicki

tego wzbogacił ją o elementy sięgające epoki starożytnego Egiptu. W efekcie podkreślało to reprezentacyjny charakter placu. Stosowany przez architekta łukowy obrys drzwi nie wynika z wymogów konstrukcyjnych czy też z używanego tworzywa, świadczy natomiast o znacznym tradycjonalizmie rozwiązań formalnych. Wykrojom okien i wejść brak jest dynamicznego kształtu, który występuje w architekturze XX wieku, uzmysławiając stan napięć użytego doń tworzywa 9. Zwieńczenie rytmem łuków Pawilonu Biurowego (9), które nie przynoszą żadnych obciążeń, przesądza o atektonicznym charakterze obiektu. Należy przypuszczać, że autor projektując wielkie łuki w fasadzie małego obiektu, jakim był Pawilon Biurowy, zamierzał w maksymalnym stopniu zniwelować jego dysproporcje w stosunku do znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie monumentalnych brył: Pawilonu Przemysłu Metalowego (8) oraz Wieży Górnośląskiej (10). Geneza tego rodzaju konstrukcji zawierającej łuki leży w kręgu historycznej architektury niemieckiej realizowanej jak i ta w fakturze czerwonej cegły. Znany przykład przejawiania się łuku dostarcza Hala Ciężkiego Przemysłu. Operowanie ciągiem potężnych łuków okien w murach zewnętrznych przyziemia hali jest próbą transpozycji charakteru eksponatów w jej wnętrzu na elementy architektoniczne 10. Według opinii współczesnych Hala Ciężkiego Przemysłu mimo swych gigantycznych proporcji nie robiła przygniatającego wrażenia, ponieważ proporcje te wynikały z funkcjonalnej organizacji kształtu 11. Pozostający w sferze oddziaływań architektury historycznej Koger Sławski próbował również rozwiązań bardziej nowoczesnych - półmodernistycznych. Przejawia się to w licznych projektach wieży nad wejściem głównym (narożnik ul. Głogowskiej i ul. Świerczewskiego, dawniej Bukowskiej). W pięciu znanych wersjach wieży zaznacza się stopniowa modyfikacja jej członów składowych, które w końcu osiągają klasycyzujący strukturalny werdykalizm. W kolejnych projektach widać dążenie do ukazania szkieletu trzonu wieży. Porównując projekt z listopada 1927 r. z realizacją stwierdzić trzeba, iż w pierwszym przypadku widoczny jest obiekt zwarty i jednorodny. Kolumny z jeszcze wcześniejszych rozwiązań zostały zastąpione trójkątnymi bądź trapezoidalnymi (na projekcie nie jest to czytelne) "żyletkami". W sposób nowoczesny zestawiono tu duże płaszczyzny okien wprost z licem załamujących się ścian - żyletek. Płaszczyzny te oblegają trzy zmniejszające się w skali człony wieży. Ostateczny kszałt wieży powstał w oparciu o szkieletową konstrukcję żelbetową z nowymi możliwościami rozwiązań formalnych. Rytmom podziałów pionowych trapezoidalnych żytelek po obwodzie w wersji wykonanej, odpowiada rytm słabo się zaznaczających wytłoczonych ostrosłupów w pasach wieńczących wi eżę 12. Była to udana symbioza uproszczonej kompozycji klasycznej

8 S. G i e d i o n: Pzestrzeń, czas, architektura. Warszawa 1968. s. 505.

10 S. S a m u l s K i: Dział przemysłowy na Powszechnej Wystawie Krajowe}. W: Powszechna Wystawa Krajowa, op. cit., T - 4, s. 38, 40. Hala Ciężkiego Przemysłu o konstrukcji żelbetowej robiła wrażenie olbrzymiej hali fabrycznej i już z daleka przytłaczała widza ogromem swej budowy, usprawiedliwiając całkowicie swoje przeznaczenie. 11 K. W i n k l er: Sztuka dekoracyjna i architektura na Powszechnej Wystawie Krajowe}.. "Dropa" , R. 1929, nr 9, s. 829.

1 Wytłoczone ostrosłupy tworzyły zestawy trójkątnych struktur. Rodowód ich określa Się jako "zaciosowy motyw góralski, który przyjjfaj w swej skończonej postaci formę trójA

$I

Pawilon przemysłowy (nie wykonany). Projekt Rogera Sławskiego

OJ

Lech Ławicki

Pawilon monopoli tytoniowych (nie wykonany). Projekt Rogera Sławskiego

Pawilon reprezentacyjny (rządowy). Fronton i g}ówne wejście z ul. Swierczewskiego (dawniej Wspólna) gera Sławskiego. Pawilon usytuowany jest przy zbiegu ulic Roosevelta i Świerczewskiego (dawn. Wspólnej). U góry od lewej: wersja odtworzona z planu sytuacyjnego "Powszechne] Wystawy Krajowe] w r. 1929 w Poznaniu" sporządzonego w 1927 T.; Z prawej: wersja odtworzona z projektu planu "Powszechnej Wystawy Krajowej" sporządzonego w lipcu 1927 r. U dołu od lewej: wersja odtworzona z projektu planu "Powszechnej Wystawy Krajowej" sporządzonego w listopadzie 1927 T.; Z prawej - wersja zachowana w szkicu farbką o nieustalonej dacie powstania. Rysunki Józefa Neubauera

Iw

Fasada pawilonu 36

? * > I I Itr ra * C' o 8o'

---,-",z geometrycznie stylizowaną sztuką ludową. Jednakże masywna podstawa wieży w swych proporcjach określona wysokością wieży, formalnie bliższa jest fasadzie Hali Reprezentacyjnej (13) utrzymanej w duchu klasycyzmu akademickiego 1s . Na fasadzie podstawy wieży umieszczono malowidło wyraźnie określające cel Powszechnej Wystawy Krajowej. Przedstawia ono symboliczne związanie się trzech dzielnic państwa. Niżej, w głębi portyku hali umieszczono alegorię rolnictwa, handlu i przemysłu u. W ten sposób określono narodowy charakter budowli. W architekturze obiektu podkreślić należy zderzenie półmodernistyczne rozwiązanej bryły wieży z klasycystycznym portykiem. Mamy więc znowu do czynienia z dziełem niejednolitym formalnie, gdzie strzelista wieża wyrasta z horyzontalnie potraktowanego korpusu hali. Najistotniejszym rysem architektury Rogera Sławskiego jest konsekwentne dążenie do dekoracji obiektu. W ten sposób pragnie określić odświętny charakter budynku. Charakterystyczne jest, iż osiągając ciekawą, skubizowaną bryłę o wielkich płaszczyznach (nie zrealizowany projekt Pawilonu Monopoli Tytoniowych) autor dążył do rozbicia tych płaszczyzn, dokonując pozorowanych boniowań techniką sgraffita, z zaznaczeniem czysto dekoracyjnych łuków. Ozdobność architektury Sławskiego uwidacznia sie m. in. w rozwiązaniu szczeblin okiennych, przybierających formę gwiaździstą, czy też w wykroju kwadratów we fryzie biegnącym ponad kolumnadą placu Sw. Marka. W obu wypadkach źródłem inspiracji był krąg "szkoły krakowskiej", będącej m. in. pod wpływem wiedeńskiej odmiany secesji "kwadrat-stil" oraz stylizowanej geometrycznie sztuki ludowej. Związki z secesją krakowską potwierdzają formy gwiaździste w świetle okien np. Pawilonu Przemysłu Graficznego i Papierniczego (19) i Pawilonu Samorządów (28). Takie same formy występują w wejściu głównym do Warsztatów Mechanicznych Fabryki "Ursus" w Czechowicach (1926)15. Podobnie - wykroje kwadratów jako elementy stylizowanej geometrycznie sztuki ludowej stosowane przez Rogera Sławskiego występowały uprzednio jako motywy dekoracyjne w attyce Zakładów Doświadczalnych Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie projektu Wojciecha Jastrzębowskiego (1925). Brak jednak w obiektach Rogera Sławskiego organicznej jedności formalnej. Wyjątek stanowił nie zrealizowany projekt Pawilonu Przemysłowego, gdzie dekoracja fryzu attyki i podstawy wieży była integralną częścią obiektu. Znaczne oddziaływanie formy stylizacyjno-dekoracyjnej "szkoły krakowskiej" na twórczość Sławskiego potwierdza Hala Ciężkiego Przemysłu, gdzie trójkątne filary przyścienne pomiędzy oknami przyziemia zawierały w górnych partiach niebieskie latarnie wywołujące efekty światołcienia pod wyładowaniem gzymsu. Świadczą o tym motywy graniastosłupów trójściennych w paryskim Pawilonie Polskim Józefa Czajkowskiego (1925) oraz trójkątne ryzality w nie zrealizowanym projekcie Domu Ludowego Romualda Mullera (Warszawa 1928)le.

kąta lub rombu, co daje się najprościej wytłumaczyć wpływem idącego od formistów kubizmu". A. K. Olszewski: Nowa forma w architekturze polskiej 1900-1925. Wrocław-Warszawa- Kraków- 1967, s. 151. "J. M li II er, op. cit., s. 74. Wieża żelbetowa o wysokości 35 m. Wejście główne oparte na motywach porządku doryckiego. u J. M li II er, op. cit., s. 129, 131. Autorem obu malowideł był malarz Jan Piasecki. lS E. M i c h a l s ki: Fabryka samochodów ciężarowych i odlewni w Czechowicach. "Architektura i Budownictwo", R. 1926, nr 10, s. 8. L[ K. O l s z e w s ki, op, cit., s. 154.

Lech Ławicki

Pawilon 28, widok od strony wschodniej

Ryzalit pawilonu 48

Pawilon 14. Wnętrze

Fasada pawilonu 9

Lech Lawicki

W przedstawionym ujęciu architektura Rogera Sławskiego jest ekletyczna, z tym że daje się odczytać w niej ukierunkowanie inspiracji twórczej. Stanęły jednak również obiekty, które trudno jest włączyć w ramy któregoś ze stylów. Świadczą o tym budowle pretensjonalne, w których rzuca się w oczy brak przewodniej myśli architektonicznej. W Pawilonie Biurowym (9) ekletyczna była dysproporcja wielkich łuków tworzących okazałą oprawę wejść do niewielkiego w skali budynku. Obiekt niejednolity formalnie, rozpadał się na łuki, korpus i dziwną w kształcie wieżyczkę. Podobnie w Pawilonie Rzemiosła (48) nad wejścim do lewego ryzalitu, znacznych rozmiarów witraże flankowane były rozwierającymi się płaszczyznami ścian, które projektant "wzbogacił" rytmicznym podziałem poziomym opasek. Akcentując ryzalit rozbudowaną, w znacznym stopniu przeszkloną latarnią, zachował równocześnie maksymalną prostotę w horyzontalnym rozwiązaniu części środkowej obiektu. Brak więzi formalnej pomiędzy członkami składowymi pawilonu spowodował ich całkowitą odrębność 17. Jak wytłumaczyć fenomen niezwykłych koncepcji Rogera Sławskiego? Wydaje się, że w projektach, w których próbował odejść od stylów historycznych, popadał w dziwne koncepcje nie mieszczące się ani w tradycyjnej, ani w nowoczesnej architekturze. Sławski operował dużymi płaszczyznami ścian, jednak rozbijał ich oddziaływanie dekoracjami. Zetknął się z nowoczesną architekturą zachodniej Europy, nie potrafił jednak uwolnić się od form architektury historycznef8. Zaskakujący i - zapewne niezgodnie z intencją Rogera Sławskiego - najciekawszy zdaje się być Pawilon Samorządów Wojewódzkich (28). Obiekt skromny, nietypowy dla twórczości projektanta, pozbawiony był oprawy historycznej oraz konsekwentnie przeprowadzonych nowatorskich rozwiązań. Funkcjonalność budowli określały płaskie partie ścian i w górnej ich części ciągi okien. Odrzucony został podział fasady na elementy dźwigające i wypełniające. Jednak i w tym obiekcie autor nie zrezygnował z osiowo wytyczonych, monumentalnych wejść i dekoracyjnie rozwiązanych szczeblin okiennych. Fasady nie można traktować jako konsekwencji podziału wewnętrznego pawilonu. Horyzontalizm obiektu rozbijała nieuzasadniona funkcjonalnie wielkość oprawy wejść. W obiektach rozwiązanych z zewnątrz w tradycyjnym ujęciu, zastosowano interesująco pomyślane konstrukcje dachowe, będące wynikiem współpracy architekta i konstruktora 19. Chodzi tu o drewniane konstrukcje inżynierskie wyrażające konsTruktywistyczny ideał linii sił, widoczny we wnętrzach pawilonów. Proste linie żeber jako wynik konstrukcji wprowadzały podziały wynikające ze struktury wewnętrznej budowli (Hala Włókiennicza (14), Hala Ciężkiego Przemysłu). Światło padające z okien umieszczonych pomiędzy żebrami konstrukcji dachowej, subtelnie dematerializowało konstrukcje nośne i funkcjonalnie oświetlało wnętrze budowli. Zastosowanie nowych rozwiązań inżynierskich (to jest konstrukcji "oszczędnościowych") było pierwszym krokiem na drodze wyzbycia się elementów architektury historycznej 20.

17 F. P i e kar s ki: Rzemiosło na Powszechnej Wystawie Krajowej. W: Powszechna Wystawa Krajowa, op. cit., T - 4, s. 251. Główne drzwi wejściowe zostały ozdobione witrażem. Praca mistrza Kusiaka przedstawia symboliczne prace rzemieślnicze.

« Boger Sławski udał się z polecenia Powszechnej Wystawy Krajowej do Czechosłowacji i Austrii w celu dokonania studiów budownictwa wystawowego. Wojewódzkie Archiwum Państwowe Poznań. Akta Miasta Poznania I, sygn. 2452, s. 57.

ls S. Woź n i c K i, op. cit., s. 7. Autor wymienia między innymi specjalistę - konstruktora Borysa Dichmana. sa Pierwowzorem dla tego rodzaju konstrukcji stały się zagraniczne publikacje, na które powoływała się prasa fachowa: Zob.: "Architektura i Budownictwo", R. 1927, s. 126 - 128, 346.

Reasumując twórczość architektoniczną Rogera Sławskiego na Powszechnej Wystawie Krajowej 'stwierdzić należy, że większość projektowanych przez niego obiektów zaliczyć należy do architektury eklektycznej, której elementy składowe zapożyczone zostały z różnych epok i stylów. Występuje w niej konserwatyzm formalny, a niekiedy dosłowne kopiowanie różnych elementów stylów historycznych. J ednak realizacje Rogera Sławskiego odznaczają się umiejętnym wyczuciem proporcji bryły. Dążąc do nowoczesności popadał w dziwaczność rozwiązań, zatracając jej sens. Zasadniczym rysem architektury Sławskiego pozostała osiowość założeń, horyzontalność budowli i monumentalne, reprezentacyjne wejścia.

'tiei€1

Itltl

SI

1IIIi!81$ iff.p.J

Fragment ul. Garncarskiej w obiektywie Dany Matuszewskiej