TADEUSZ GALECKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1976.07/09 R.44 Nr3

PÓŁNOCNE PASMO ROZWOJOWE (Plan Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Poznania)

p OZNAŃ należy do tych miast, które mogły opierać swój rozwój' na dość licznych opracowaniach urbanistycznych. Obecny układ przestrzenny miasta, jakkolwiek nie w pełni jeszcze wykształcony, szczególnie w jego wschodnich i północnych partiach, jest niewątpliwie wynikiem opracowań planistycznych powstałych w ciągu ostatnich czterdziestu pięciu lat *. Nie wnikając w szczegóły, wspólnymi cechami wszystkich tych opracowań było dążenie do układu koncentrycznego miasta względnie zwartego; wprowadzenie i konsekwentne podtrzymywanie zasady układu czterech "klinów" zieleni wzdłuż dolin rzeki Warty i jej dopływów Bogdanki i Cybiny. Kiedy w roku 1970 w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej przystąpiono do prac nad projektem Planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Poznania na lata 1970-1990, przed zespołem projektującym stanęło szczególnie trudne zadanie 2 . Realizacja zagospodarowania przestrzennego według poprzednio opracowanego modelu dobiegała końca. Nie oznaczało to jednak zakończenia rozwoju miasta; przeciwnie, wszystko wskazywało na to, że Poznań rozwijać się będzie jeszcze dynamiczniej. Podstawowymi pytaniami, na które musieli więc odpowiedzieć urbaniści było: jak i gdzie? Zdawali sobie bowiem sprawę z tego, że kształtowane od dziesiątków lat kierunki rozwoju miasta uległy wyczerpaniu, a decyzja wejścia na nowe obszary wywrze wpływ na sposób rozwoju i kształtowanie miasta na następne dziesiątki lat. Nie ulegało wątpliwości, że nowy plan zadecyduje zarówno o ekonomicznej efektywności etapów rozwojowych, jak i o warunkach, w jakich będą żyli, praco

1 Pierwszy współczesny plan urbanistyczny dla Poznania opracowany został przez Stefana Filipowskiego w 1931 r. W latach 1931 -1939 opracowany został plan urbanistyczny prof. dra Władysława Czarneckiego, a Jego głównym motywem były kliny zieleni. Pierwszy powojenny plan opracowany był przez Leonarda Tomaszewskiego i Tadeusza Płończaka (1946). Kolejny plan opracowany przez Tadeusza Płończaka i zespół (1953). W latach 1959 -1961 powstał plan opracowany w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej przez zespół pod kierunkiem Zygmunta Paszka. W roku 1%5 zaktualizowano ten Plan Ogólny w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej przez zespół pod kierunkiem Ryszarda Michalaka. ! Generalny projektant: Tadeusz Gałecki. Zespół generalnego projektanta tworzyli: Hubert Bureta, Alicja Czaban, Róża Pudelewicz, Dobromiła Romanowska, Janina Szałankiewicz, Kazimierz Wejchert, Lidia Wejchert. Współpracowali od strony autorskiej: Włodzimierz Cofta, Eleonora Korbas, Barbara Panieńska, Piotr Płażewski, Danuta Pucek, Jan Slewczuk. Współpraca: Wiesława Budziarek, Zygmunt Dolecki, Andrzej Gostyński, Anna Heler, Iwona Ludwiczak, Alicja Malcherek, Maria Marek, Leszek Nikicicz, Mirosława Płażewska, Wojciech Wierzbicki, Zenon Zboralski. Opracowania graficzne: Zbigniew Burian, Hanna Cyfert, Danuta Dojs, Eugeniusz Figiel, Bożena Jóżwiak, Maria Jurek, Hanna Kmieciak, Teresa Knysz, Andrzej Olejniczak, Janusz Spychała, Ewa Schweriner.

Tadeusz Gałeckiwali i odpoczywali przyszli mieszkańcy Poznania. Stanie się to szczególnie jasne, jeżeli weźmie się pod uwagę bezwładność infrastruktury technicznej miasta, która nie pozwala na łatwe korygowanie ewentualnych błędów. W tej sytuacji podstawowym pytaniem, na które należało sobie odpowiedzieć, było: jak powinien się rozwijać Poznań po wyczerpaniu dotychczasowych kierunków rozwojowych? Odpowiedzi należało szukać na innej płaszczyźnie aniżeli opracowanie perspektywiczne. Stąd równolegle ze zbieraniem materiałów wyjściowych dla obszaru opracowania Planu Ogólnego, prowadzono studia nad znacznie większym obszarem (w promieniu około 20 kilometrów od centrum miasta) dla ustalenia "kierunkowych możliwości rozwoju miasta Poznania"3, w celu znalezienia terenów dla nowych inwestycji miejskich; dogodnych z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego; wyboru najbardziej właściwego modelu funkcjonalnego miasta przy uwzględnieniu konieczności adaptacji (z możliwością pewnych przekształceń) modelu przyjętego w Planie dotychczas obowiązującym i dość konsekwentnie realizowanym. Z konfrontacji wyników tych prac nasunęły się oczywiste wnioski, iż dalszy rozwój miasta przebiegać może w formie układów pasmowych, powiązanych z układem macierzystym środkiem komunikacji zbiorowej typu szybka kolej miejska 4 . W tym miejscu wypada zwrócić uwagę na wnioski wynikające z prac prowadzonych nad podstawowymi założeniami planu aglomeracji poznańskiejB. Cechuje ją duża koncentracja w części węzłowej, identycznej z częścią centralną i miastem Poznaniem, bez większych możliwości rozwoju pozostałych struktur osiedleńczych, z których ewentualnie któraś mogłaby stanowić biegun wyznaczający kierunek rozwoju Poznania. Wobec braku "celu" dla kierunków rozwoju, główne kryterium stanowiła atrakcyjność wynikająca z walorów naturalnych terenów rozwojowych, a także możliwości w zakresie rozwoju infrastruktury technicznej . Uzyskany w ten sposób układ urbanistyczny miasta jest kontynuacją dotychczasowego modelu koncentrycznego, jednak realizowanego w innej formie przestrzennej: kilku pasm o długości nie przekraczającej 45 minut dojazdu nowoczesnymi środkami komunikacji zbiorowej. Suma w ten sposób wybranych terenów rozwojowych dałaby możliwości rozbudowy Poznania do wielkości około półtora miliona mieszkańców. Nie wnikając w to, czy możliwości takie będą w przyszłości wykorzystane, opracowanie stanowi dostateczną podstawę dla wyboru wariantu dalszego rozwoju miasta, szczególnie dla lat 1970 - 1990. Na początku rozważań nad wyborem modelu dla dalszego kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta, jak już wspomniałem, stał warunek wprowadzenia nowego środka komunikacji zbiorowej typu metro, nazwanego umownie w planie urbanistycznym Poznania szybką koleją miejską (skm). Z uwagi na jej duże zdolności przewozowe (przeciętnie dwukrotnie większe niż tramwaj) wskazane jest, aby biegła ona przez tereny o dużej intensywności zabudowy mieszkalnej i miejsc pracy położonych stosunkowo nie daleko od przystanków, w zasadzie

5 Miejska Pracownia Urbanistyczna. Studium kierunkowych możliwości rozwojowych m.

Poznania. Poznań 1970 - 1973.

, Wniosek z opracowanego w 1971 r. w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej przez zespól pod kierunkiem Zygmunta Nowaka Studium komunikacyjnego dla m. Poznania. Opracowanie stanowiło również podstawę do zaprojektowania układu komunikacyjnego w omawianym planie zagospodarowania przestrzennego Poznania. 5 Podstawowe założenia do Planu Aglomeracji Poznańskiej. 1 - IV faza 1973 - 1975. Miejska i Wojewódzka Pracownie Urbanistyczne przy współpracy Pracowni Planów Regionalnych w Poznaniu.

MOROWAHA GOŚLINA

SWARZĘDZ

< o Km

*IIIIIIrEID 3.M *Hi sE*J Ali ?EE

Północne pasmo rozwojowe. Legenda. 1. Lasy i zieleń, 2. Rzeki i jeziora, 3. Główne elementy rzeźby terenu, 4. Główne elementy zabudowy istniejącej, s. Istniejące jednostki osiedleńcze, 6. Główne elementy zainwestowania północnego pasma rozwojowego, 7. Projektowana szyOka kolej miejska Fizyki, Akustyki, Matematyki, 2. Zaplecze socjalne, 3. Zaplecze techniczne, i. Wydział Chemii, 5. Wydział Biologii, 6. Wydział «eografii, 7. Jednostki międzywydziałowe, 8. Wydziały humanistyczne, 9. Studium wojskowe i wychowania fizycznego, 10. Centrum administracyjno-uslugowe B

<>

w izochronie dojścia pieszego*. N a ogół szerokość obszaru zurbanizowanego obsługiwanego poprzez szybką kolej miejską nie powinna przekraczać dwóch kilometrów. Dla zwiększenia korzyści, zakłada się zróżnicowanie intensywności zabudowy pasma na jego przekroju poprzecznym: największe natężenie w części centralnej, malejące - ku obrzeżom. Po zewnętrznych skrajach pasma przebiegałyby arterieruchu pospiesznego, obsługując pasmo komunikacją samochodową. Na tym nie kończą Się zalety funkcjonalne układów pasmowych. Stosunkowo płytka miąższość pasma pozwala mieszkańcom szybko dotrzeć do obszarów niezurbanizowanych. Tak rozumiane pasmo zurbanizowane musi być pasmem wielofunkcyjnym. Oznacza to, że w każdym paśmie znaleźć się muszą w odpowiednich proporcjach: osiedla mieszkaniowe, przemysł (oczywiście nieuciążliwy, ale o dużej intensywności zatrudnienia); usługi (różnych stopni) zlokalizowane przy wybranych przystankach skm. Tereny rekreacyjne znajdą się głównie poza pasmem, na obszarach przyległych. Wielofunkcyjność pasma nie oznacza np., że liczby pracujących i miejsca pracy bilansują się. Takie założenie nie tylko byłoby niemożliwe do spełnienia, lecz - więcej zagrażałoby tej zalecie, jaką stwarza mieszkańcom duże miasto: możliwości wyboru miejsca zamieszkania oraz miejsca i rodzaju pracy. Tym niemniej wielofunkcyjność pasma pozwala na najpełniejsze wykorzystanie środków komunikacji zbiorowej, gdyż potoki pasażerów w szczytach przewozowych są wtedy mniej więcej wyrównane w obu kierunkach jednocześnie. Wariantowanie i wybór kierunków rozwoju przeprowadzano w zasadzie w trakcie prac nad studium możliwości rozwojowych miasta. Wybór wariantu na okres perspektywiczny poparty został specjalnym "studium optymalizacyjnym"7. O wyborze zadecydowała w znacznej mierze lokalizacja i budowa niektórych elementów infrastruktury technicznej, jak np. centralna oczyszczalnia ścieków lub mająca znaczne rezerwy na przyszłość Elektrociepłownia Karolin. W dziedzinie komunikacji decydującym elementem była możliwość względnie łatwego zbudowania pierwszego odcinka skm, zwłaszcza w rejonie śródmieścia, poprzez wykorzystanie miejsca w wykopie kolejowym wzdłuż ul. Roosevelta i dalej przez rezerwowany dla celów komunikacyjnych w poprzednim planie pas ziemi w Zespole Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady"6. Według programu perspektywicznego, a więc do roku 1990, kiedy Poznań osiągnąć ma liczbę 750 000 mieszkańców, głównym obszarem rozwojowym stanie się pasmo północne, a ściślej - jego część położona na lewym brzegu Warty. Uzupełniającym terenem, z uwagi na możliwość dogodnego powiązania z centrum miasta i dobre warunki klimatyczne, byłby obszar Wir położony na południe od Lubonia. Dodatkowym argumentem są pewne rezerwy ciepła z projektowanej w tym rejonie Elektrociepłowni Rudnicze, której budowa zapewni ciepło południowo-zachodniej części miasta i dla budowanego już zespołu przemysłowo-składowego. Nie bez znaczenia jest fakt stosunkowo łatwego zaopatrzenia tego rejonu w wodę. Ta częś6

«Izochrona dojścia pieszego jest to w języku urbanistów obszar, z którego przeciętny mieszkaniec miasta może bez większego wysiłku przebyć liczony od miejsca zamieszkania do określonego celu, np. przystanku komunikacji zbiorowej. Obszar zbliżony do powierzchni koła, w omawianym wypadku o promieniu 600-70(A m . , Studium optymalizacyjne zostało opracowane w latach 1972 - 1973 w ramach prac naukowych Akademii Handlowej w Poznaniu przez zespół warszawsko-pozrlański pod kierunkiem dra Stanisława Broniewskiego. 8 Istnieje również alternatywne opracowanie wykonane w grudniu 1975 r. przez zespół specjalistów Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Komunikacji Naczelnej Organizacji Technicznej pod kier. prof. Jana Podoskiego, przewidujące niezależny od układu kolejowego, przebieg trasy metro w specjalnym tunelumieszkaniowa Piątkowo. s bkiej kolei miejskiej.

Fragment osiedla i Projekt mgra inz.

ośrodka usługowego przy arch. * Jerzego Szałankieibicza Oprzystankuprogramu inwestycyjnego przewidziana jest do realizacji w ostatniej fazie planu perspektywicznego. Pasmo północne brane było pod uwagę od samego początku prac nad planem jako jeden z generalnych kierunków rozwojowych miasta. Przy szczegółowym trasowaniu nasunęły się jednak możliwości wariantowania, szczególnie powyżej Piątkowa, przy przecięciu się z kolejową obwodnicą towarową. Powstała tu możliwość odgałęzienia w kierunku zachodnim; dalej po przejściu drogi kołowej w kierunku Obornik - znów w kierunku północnym aż do wsi Chludowo, zaś odgałęzienie w kierunku wschodnim z przejściem na wschodni brzeg Warty i dalej na północ może prowadzić aż do Murowanej Gośliny. Po kilku dodatkowych analizach i studiach wybrano wariant wschodni. Niezależnie od względów ekonomicznych, zadecydowały tu możliwości przestrzennie lepszego kształtowania struktury nowej części miasta: sąsiedztwo doliny Warty stanowiącej naturalne tereny rekreacyjne oraz sąsiedztwo Puszczy Zielonki i lasów okolic Biedruska. Walory te były początkowo powodem zastrzeżeń i stanowiły argumenty przeciwko wyborowi do planu tego właśnie wariantu. Po szczegółowej jednak analizie pozostawiono najcenniejsze partie krajobrazu poza obszarem zainwestowania pasma (rejon Góry Moraskiej, dolina Warty) z przeznaczeniem niektórych terenów nawet na rezerwaty przyrody (Góra Moraska). W tym celu między innymi zlecono dodatkowe studia 9 , mające na celu przygotowanie wytycznych nie tylko dla ochrony zasobów naturalnych na tym obszarze, ale także dla właściwego ich wykorzystania dla dobra jego mieszkańców. Opis szczegółowy pasma północnego należy zacząć od Zespołu Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady", obszaru leżącego wprawdzie blisko śródmieścia, lecz do niedawna peryferyjnego, dziś zabudowującego się szybko i zamieszkałego już przez około 30 000 mieszkańców. Wkrótce już osiągnie on około 65 000 mieszkańców. Z Mostu Teatralnego widać coraz ciekawszą sylwetkę piętrzącej się zabudowy nowej dzielnicy. Stanowi ona podstawę pasma. Projektowana linia szybkiej kolei miejskiej przebiegnie nieco na zachód od dzielnicy mieszkaniowej, na tyłach domów akademickich przy ul. Obornickiej. Zaprojektowana w wykopie (a może nawet w tunelu), nie będzie uciążliwa dla mieszkańców. Przy skrzyżowaniu z ul. Serbską będzie pierwszy przystanek usytuowany w pobliżu Domu Prasy i wspólnego dla tego rejonu dużego centrum usługowego, połączonego (wzdłuż ulicy Serbskiej) z tzw. centrum kroczącym i centrum usługowym Zespołu Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady". Po przekroczeniu ul. Lechickiej, przewidzianej w przyszłości do rozbudowy jako droga tranzytowa Trasy E-8, wchodzimy na teren przyszłej dzielnicy mieszkaniowej Piątkowo. Budowa pasma na tym obszarze napotykała na trudności z uwagi na istniejące, szczególnie w pobliżu ul. Lechickiej, kolonie domków jednorodzinnych. Teren leżący jeszcze niedawno poza granicami administracyjnymi miasta, obrastał różnego rodzaju osiedlami. W ramach nowej dzielnicy zaadaptuje się większość

»Folitechnika Gdańska - Instytut Architektury i Urbanistyki - Studium możliwości przeobrażeń krajobrazu obszaru rozwojowego Poznania zwanego Morasho. Opracowanie wykonano w latach 1974 - 1975 przez zespół pod kierunkiem doc. Wiesława Andersa. Teza opracowania: "Ochrona i wzbogacenie krajobrazu określonego obszaru są możliwe poprzez Jego właściwe, planowe i kontrolowane zagospodarowanie. Uwzględnienie w projekcie urbanistycznym zasad planowej adaptacji, rekultywacji oraz przeobrażeń krajobrazowych - w celu wydobycia i wzbogacenia istniejących walorów - przyczynić się może do takiego zagospodarowania i użytkowania danego obszaru, który charakteryzować się będzie ładem przestrzennym posiadającym niepowtarzalną kompozycję identyfikującą i definiującą ten obszar".

Tadeusz Gałecki

istniejącej zabudowy jednorodzinnej poprawiając jednocześnie jej standard techniczny. Jedynie nieznaczna liczba budynków leżących na trasach projektowanych wiązek infrastruktury technicznej, a zwłaszcza tras komunikacyjnych, ulegnie rozbiórce. Trasa szybkiej kolei miejskiej - ten kręgosłup nowego pasma przebiegać będzie tym razem już przez środek nowej dzielnicy, na obszarze której powstaną dwa duże centra usługowe, a w ich pobliżu dwa przystanki skm. Na obszarze dzielnicy znajdzie się m'. in. Zespół Opieki Zdrowotnej ze szpitalem, szereg szkół i innych placówek obsługi mieszkańców. Istniejący na tym obszarze kompleks leśny wraz z rezerwatem Zurawiniec adaptowany będzie dla celów rekreacji, niezależnie od nowo proj ektowanych terenów zieleni. Realizacja przebiegać będzie w oparciu o koncepcję nagrodzoną na Konkursie Stowarzyszenia Architektów Polskich. Osiedle powstanie z płyt Poznańskiego Kombinatu Budowlanego w Suchym Lesielo. Dzielnicy towarzyszyć będą dwie arterie ruchu szybkiego łączące ze śródmieściem, z innymi dzielnicami oraz krajowym układem drogowym. Będzie to z jednej strony przedłużenie ul. Niestachowskiej biegnącej dalej na północ po zachodniej stronie Winiar i dalej, początkowo śladami ul. Obornickiej, z odchyleniem jednak w kierunku wschodnim. Od strony wschodniej jej odpowiednikiem będzie przebudowana ul. N aramowicka. Po przekroczeniu kolejowej obwodnicy towarowej wchodzimy do następnej jednostki pasma, a jednocześnie zmienia się krajobraz. Teren o zróżnicowanej rzeźbie (różnice poziomu terenu zawarte są tutaj w przedziale od 49,5 m n.p.m. - dolina Warty, do 153,6 m n.p.m. - Góra Moraska). Pocięty dolinami potoków Różanego, Umółtowskiego i in., pokryty jest w części kompleksami leśnymi. Do najokazalszych z nich zaliczyć należy lasy Sucholeski, Moraski, U mółtowski oraz zalesienie doliny Warty. Wymienić tu także należy piękny, choć mocno zaniedbany, park podworski w Radojewie. Na obszarze tym położone są aktualnie Umółtowo, Morasko, Radojewo. Projekt, uwzględniający walory naturalne terenu i przewidujący włączenie tych osad do nowej kompozycji przestrzennej, przeznacza im na tym obszarze następujące funkcje: po lewej w rejonie Suchego Lasu - stuhektarowy kompleks przemysłowy (przemysł nieuciążliwy) ; bardziej bezpośrednio na północ dzielnicę nauki, łącznie około 400 ha, dla około 34 000 studentów. Znajdą tam swoje siedziby Uniwersytet im. Adama Mickiewicza; obie uczelnie artystyczne (Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych i Wyższa Szkoła Muzyczna); Akademia Handlowa; Akademia Wychowania Fizycznego z centralnym ośrodkiem sportowym; nowe kliniki i Instytuty Akademii Medycznej oraz siedziba Poznańskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk. Pierwszą budowaną tam uczelnią będzie Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Trwają prace projektowe w oparciu o wyniki konkursu Stowarzyszenia Architektów Polskich li. Na tym obszarze projektuje się także dzielnicę mieszkaniową na około 60 000 mieszkańców w oparciu o przygotowywany ogólnopolski konkurs urbanistyczno-architektoniczny. Do realizacji tej dzielnicy miasto przygotowuje się szczególnie starannie. Walory naturalnego środowiska zapewniają, że będzie to najładniejsza dzielnica mieszkaniowa Poznania. Położona na południowo-wschodnich stokach Góry Mora

«Konkurs Oddziału Poznańskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich nr 512 (1973).

Pierwszej nagrody nie przyznano. Dwie równorzędne drugie nagrody zdobył zespół gdański pod kierunkiem Wiesława Andersa i zespół opolski pod kierunkiem Mariana Fikusa. Do realizacji wskazano pracę zespołu gdańskiego. «Konkurs Stowarzyszenia Architektów Polskich nr 1 (1974); I nagrodę zdobył zespół opolski pod kierunkiem Mariana Fikusaskiej, przy właściwym rozmieszczeniu zespołów mieszkaniowych - uzyska dalekie, piękne widoki w kierunku śródmieścia, a także poprzez dolinę Warty na kompleks Puszczy Zielonki z kulminacją Góry Dziewiczej na prawym brzegu Warty.

Trzy ośrodki usługowe związane przystankami z szybką koleją miejską nie tylko obsłużą mieszkańców, ale stanowić będą klamry spinające dzielnicę mieszkaniową z dzielnicą nauki. W rejonie Radojewa pasmo przekracza dolinę Warty. Dalszy ciąg pasma, już na prawym brzegu rzeki, rozpoczyna zespół przemysłowy, którego budowa projektowana jest między Czerwonakiem a Owińskami-Miękowem. Znajdzie tam siedzibę kolejna fabryka domów. Dalej pasmo skręca ponownie w kierunku północnym, gdzie na północ od wsi Owińska proj ektuj e się budowę kolejnej dzielnicy mieszkaniowej na około 70 000 mieszkańców. Obszar ten oparty jest o ścianę lasu Puszczy Zielonki z dalekim widokiem na dolinę Warty i na kompleks lasów Biedruska. Pasmo kończy duża dzielnica przemysłowa na północ od Bolechowa, sięgająca pod Murowaną Goślinę. Tyle przewiduje Plan. Za tym krótkim opisem kryją się tysiące godzin pracy specjalistów różnych dziedzin. Chwile entuzjazmu i momenty zwątpienia projektantów. Odwaga i zaufanie władz akceptujących ten Plan. Przed nami dalsze tysiące godzin pracy nad jego realizacją. Im piękniejsza bowiem wizja, tym trudniejsza realizacja.

Makieta- Instytutu Firyki, Akustyki

Matematyki w ośrodku uniwersyteckim