H//////.

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1975.01/03 R.43 Nr1

Terytorialny rozwój Poznania

POZNAN W 1896r.

_ ..I II .

.

Obszar miasta w 1896 r. VI> Granice miasta w 197Ar.

Miejskie obszary katastralne

. -.... '.ł. =-,., -M., _ _ _, _. _, _,

VI

\ >

Miejskie obszary katastralne: l - Poznań, Ostrów Tumski, Sródka, Dębina (częściowo)

Zbigniew Pogorzelski

/-.. ....

,

-

i'I'I2'J!.__ I_ - -" I

POZNAŃ W 19 O O r.

- · .

. .1- II - ._, L. 1&: I T 7 / JlIT ..-& ,,- ..... ..._.a-,, - " "/ lU Obszar miasta w 1900r. __:\ -. -. Granice miasta w 197Ar. n*.

2-5 Numery katastralnych obszardw topograficznych włączonych w granice Poznania w latach 1898-1900 )

II

'ł.. 1Ii" "k>

Katastralne obszary topograficzne: 2 - Jeżyce; 3 - Łazarz; 4' Górczyn- S ytkowo; 5 - Wilda

POZNAŃ W 1918r.

.-. .-. --. -. .-..- .- -. - -.. Obszar miasta w 1918 r ,. .---..- - -..- - - -.. - ., ..-. __o .__ ._._ ., ._.___ Granice miasta w 1974 r.

Numer katastralny obszaru topograficznego włączonego w granice Poznania w latach 1900-1918

Katastralny obszar topograficzny: 6 - Sołacz (CZĘŚCIOWO); 8 - Winogrady- Winiary (częściowo)

Zbigniew

Pogorzelskij...*.

IIII- .1IiI

__ ' .!l..

POZNAŃ W 1939r 3UL _

Obszar miasta w 1959r.

Granice miasta w 1974 r Numery katastralnych obszarów topog rafi cznych wtaxzonych wgranice Poznania wlatoch 1918-1939

Katastralne obszary topograficzne: l - Dębina (częściowo); 6 - Solacz (częściowo); 7 - Golęcin-Podolany; 8 - Winogrady-Winiary (częściowo); 9 - Nadolnik Młyn; 10 - Główna; 11 - Komandoria; 12 - Łączny Młyn; 13 - Naramowice-Wilczy Młyn; 14 - Obrzyca; 16 - Starołęka Mała; 17.- Dębieć; 41 - Zegrze (część)rozwój Poznania

""jr<Ą

POZNAŃ W 1945 r.

Obsiar m iasta w 1945r - · - · - Granice miasta w 1974r 18-58 Numery katastral nych obszardw topograficznych wtqczonych w granice Poznania w latach 19i9-79 A 5

Katastralne obszary topograficzne: 18 - Swierczewo; 19 - Kotowo; 20 - Fabianowo; 21 - Rudnicze; 22 - Junikowo; 23 - Ławica Dwór; 24 - Ławica Gmina; 25 - Marcelin; 26 - Krzyżowniki; 27 - Psarskie; 28 - Strzeszynek; 29 - Strzeszyn; 30 - Strzeszynek Młyn; 31 - Naramowice Olcndry; 32 - Naramowice Gmina; 33 - Nnramowice-Różany Miyn; 34 - Osiedle Warszawskie i Swarzqdz Leśnictwo; 35 - Główieniec; 36 - Zieliniee; 37 - Antoninek; 38 - Kobylepole- Darzbór; 39 - Chartowo ; 40 - Olszak-Młyn; 41 - Zegrze (część); 42 - Minikowo; 43 - Szczepankowo-Franowo; 44 - Spławie-Michałowo; 45 - Krzesinki; 46 - Krzesiny-Pokrzywno; 47 - Garaszewo; 48 - Marlewo; 49 - Głuszyna Dwór; 50 - Staroleka Wielka; 51 - Czapury; 52 - Głuszyna Młyn; 53 - Głuszyna Gmina; 54 - Piotrowo; 55 - Sypniewo-Szczytniki; 56 - Koninko Dwór; 57 - Koninko Gmina; 58 - J aryszki

Zbigniew

Pogorzel ski

POZNAN W 1974 r.

M-51

Obszar miasta w 1974 r Granice miasta Numery katastralnych obszarów topograficznych włączonych w granice Poznania w lotach 1945-1974

Katastralne obszary topograficzne: 59 - Suchy Las; 60 - Piątkowo; 61 - Koziegłowy

STRUKlURA \l\M<ORZYSTANIA PRZESTRZ8\I1 DZIELNIC

* lł« Ci u, A _ Q -O <*$«C Ci Ci N N - - - I I I

GESTa3C ZAWONIENIA DZIELNIC MIASTA :

Iiii WM

8,4 osdb/ha 17,1 29.1 45.2 51,6 osób/ha rZIimm 10ha Hyc. 4. Podział przestrzenny i demograficzny Poznania na dzielnice według stanu na dzień 31 XII 1973 r.

Zbigniew

Pogorzelski

1 mrrr- oho

Ryc. 5. Struktura powierzchni Poznania według dzielnic w łatach l i 1974wszą wojną światową nie posiadał korzystnych warunków rozwoju gospodarczego i społecznego. Składało się na to między innymi peryferyjne położenie Poznania w granicach państwa pruskiego, brak bezpośrednich kontaktów gospodarczych ze wschodem oraz utrudnienia w nawiązywaniu kontaktów gospodarczych z wysoko rozwiniętym przemysłem berlińskim i zachodnioniemieckim. Stagnacja rozwojowa miasta utrzymująca się na skutek niekorzystnych układów urbanistycznych bez mała przez cały wiek XIX (budowa systemu obronnego), nie pozwoliła na swobodny i racjonalny rozwój przestrzenny miasta. A w tym właśnie okresie inne większe miasta wkroczyły w okres rozbudowy i unowocześniania według najlepszych wzorów ówczesnej urbanistyki. Przykładem drugorzędności Poznania w państwie pruskim był spadek z ósmego miejsca w 1880 roku pod względem liczby ludności - na 23 miejsce w roku 1905. Rozwój miasta, który daje się zauważyć z początkiem XX stulecia, miał charakter "odrabiania" wiekowej zaległości, został jednak zahamowany wybuchem pierwszej wojny światowej.

LATA 1919 - 1939

W chwili odrodzenia Polski po I wojnie światowej, Poznań liczył 156 091 mieszkańców i zajmował obszar około 3405 hektarów. Następowała szybka repolonizacja; liczba Niemców gwałtownie malała, jak to widać z porównawczych danych ostatniego spisu niemieckiego z 1910 r. i z pierwszego spisu polskiego z 1921 r. (Tabela 3).

Tabela 3

SKŁAD NARODOWOŚCIOWY LUDNOŚCI POZNANIA W LATACH 1910 I 1921 (w tysiącach osób) Narodowość osób /0 osób % Ludność ogółem 156,7 100,0 169,4 100,0 z tego Polacy 89,8 57,3 159,3 94,0 Niemcy 65,5 41,8 9,4 5,6 inne narodowości 1,4 0,9 0,7 0,4

Źródło: Dziesięć wieków Poznania. Praca zbiorowa. Poznań 1956.

W nowej sytuacji politycznej warunki rozwoju Poznania uległy na ogół korzystnym zmianom. Chociaż położenie geograficzne miasta pozostało nadal peryferyjne - na zachodniej granicy Polski - to jednak zasięg oddziaływania zwiększył się znacznie, gdyż otwarły się drogi na wschód, północ i południe. Dotychczasowy rozwój przestrzenny Poznania był jednostronny i przebiegał w kierunku zachodnim. Wbrew aktualnym fizjograficznym i gospodarczym warunkom, zachodni kierunek rozbudowy oddalał miasto coraz bardziej od Warty, co zaznaczało się kolejnymi przesunięciami centrum miasta z Ostrowa Tumskiego na Stary Rynek i dalej na Plac Wolności. U progu niepodległości (1918) powierzchnia dzielnic prawobrzeżnych, które znajdowały się w administracyjnych granicach Poznania, wynosiła tylko 297,70 hektara czyli zaledwie 8,7% całej powierzchni miasta. 11226

Zbigniew

Pogorzelski

mieszkańców tych dzielnic stanowiło przed rokiem 1925 zaledwie 6% liczby mieszkańców Poznania. Rozwój w kierunku wschodnim utrudniały brak mostów na Warcie oraz druga linia fortyfikacji, do których burzenia przystąpiono dopiero w latach 1921 - 1925. Wymagało to odpowiednich decyzji prawnych, jak rup. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 lipca 1924 r. w sprawie zamiany gruntów fortecznych na komunalne 6. Był to dopiero pierwszy krok w tworzeniu możliwości rozwojowych na tych obszarach, bowiem dopiero w roku 1925 dokonano znacznego rozszerzenia obszaru miasta. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 1924 r. o rozszerzeniu granic miasta 7 , przyłączone zostały z dniem l stycznia 1925 r. nastę

· Dziennik U staw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 75 z 28 VIII 1924 r. pozycja 743. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 1924 r. w sprawie zamiany gruntów fortecznych na komunalne w m. Poznaniu. Na podstawie artykułu 12 Ustawy Z 26 IX 1922 r. o rozbudowie miast (Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 89, pozycja 811) zarządza się co następuje: 9 1. Zgodnie Z treścią pism Z dnia 18 V 1922 r. i dnia 3 IX 1923 r. podpisanych przez dowództwo okręgu Korpusu Nr VII, zastąpione przez dowódcę Korpusu Nr VII i gminę miasta Poznania, zastąpioną przez magistrat m. Poznania Z uwzględnieniem dodatkowego zobowiązania magistratu m. Poznania Z dnia 19 stycznia 1924 r. zezwala się na zamianę wymienionych poniżej gruntów fortecznych a mianowicie:

GRUNTY FORTECZNE PRZEKAZANE MIASTU (wyciąg)

Numer Księga wieczysta Powierzchnia Nr maNr Obszar karty par- Oznaczenie m 2 trykuly Poznań tom karta ha ar mapy celi l - 91 Poznań 145 28 97 l - 5 5 w tym: 59-91 Poznań św. Marcin 142 71 26 56 1899 P Poznań 29 7 Środka 14 348 Podwale 7 13 57 1938 P Poznań 27 9 Tum. 14 352 Przy kolei że- l 31 70 (częściowo) laznej do Torunia 58 1938 P Poznań 27 30 14 352 Między Pod- l 18 88 walem a koleją żelazną Zamiana na następujące grunty komunalne: l - 3 5 Wilda Wilda Górczyn - św. Łazarz 33 1281 1617 Jeżyce Jeżyce - Winiary - Winiary - 45 97 17 Poznań św. Wojciech

9 2. Do podpisania ostatecznej umowy w przedmiocie zamiany wymienionych w S' l niniejszego rozporządzenia gruntów upoważnia się imieniem Skarbu Państwa Prokuraturę Generalną Rzeczypospolitej Polskiej.

9 3. Rozporządzenie niniejsze wschodzi w życie z dniem jego ogłoszenia. Prezes Rady Ministrów i Minister Skarbu: Władysław Grabski. Kierownik Ministerstwa Robót Publicznych: Jakimowicz, Minister Spraw Wewnętrznych: Hiibner, Minister Spraw Wojskowych: Władysław Sikorski.

7 Dziennik U staw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 112 z 24 XII 1924 r. pqzycja 996, Rozporządzenie Rady Ministrów z 17 XII 1924 r. o rozszerzeniu granic miasta Poznaniarozwój Poznaniapujące gminy: Główna, Komandoria, Rataje, Starołęka, Winiary (Winogrady) oraz obszar dworski N aramowice, położone w powiecie wschodnio-poznanskim, natomiast gmina Dębieć należała administracyjnie do powiatu zachodnio-poznańskiego s. Należy przy tym zaznaczyć, że wśród gmin przyłączonych w XX wieku do Poznania znajdują się wsie, które do końca XVIII wieku były własnością miasta, jak np. Jeżyce, Górczyn, Wilda, Sołacz, Rataje, Dębieć, Winiary.

Trwająca od wieków tendencja do rozszerzania się miasta w kierunku zachodnim została przerwana i miasto zaczęło powracać nad rzekę. Powierzchnia dzielnic na prawym brzegu Warty zwiększyła się do 1891,20 hektarów, a ludność do 21 921 osób. Wzrósł tym samym udział obszarów prawobrzeżnych w ogólnej powierzchni miasta, a proporcje w zaludnieniu zmieniły się na korzyść prawobrzeżnych terenów Poznania (Tabela 4). W dwudziestoleciu międzywojennym (1919 - 1939) jeszcze tylko w roku 1933 nastąpiło znaczne powiększenie powierzchni miasta o 701,50 hektarów przez wcielenie Golęcina. Według podziału administracyjnego województwa poznańskiego z l kwietnia 1933 r., obszar powiatu Poznań-Miejski składał się z następujących osiemnastu dzielnic: Berdychowo, Cytadela, Dębieć, (Dębina), Główna, Golęcin, Górczyn, Komandoria, 'Jeżyce, Łazarz, Miasteczko, N aramowice folwark, Przepadek, Rataje, Sołacz, Starołęka, Szeląg, Zagórze, Zawady 9. Przyłączenie do miasta prawobrzeżnych terenów nie spowodowało automatycznie intensywniejszej zabudowy na tym obszarze, głównie z powodu trudności komunikacyjnych, a przede wszystkim wskutek braku uzbrojenia w sieć wodociągową, kanalizacyjną i gazową. W latach 1919 - 1939 na prawym brzegu Warty wyrosła od podstaw jedyna nowa dzielnica Poznania Osiedle Warszawskie. Kilka bloków mieszkaniowych zbudowano na Zawadach.

"Na mocy artykułu 30, 34 i 35 ustawy Z 26 IX 1922 r. w przedmiocie rozbudowy miasta (Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 89, pozycja 811), zarządza sią co następuje: 9 1. Gminy: Główna, Komandoria, Starołęka, Rataje, Winiary oraz obszar dworski Naramowice, położone w powiecie wschodnio-poznanskim i gminą Dębieć położoną w powiecie zachodnio-poznańskim wyłącza się Z wymienionych powiatów i przyłącza się do miasta Poznania; 9 2. Rozrachunek pomiędzY miastem Poznaniem a powiatami wschodnio-poznanskim i zachodnio-poznańskim winien być przeprowadzony Z zachowaniem przepisów artykułu V, litera E, liczba l ustawy pruskiej o ogólnej administracji i właściwości sądów administracyjnych w prowincji poznańskiej Z 19 V 1889 r. (zbiór ustaw pruskich Z r. 1889 s. 108); 9 3. Wykonanie niniejszego rOzPorządzenia powierza się Ministrowi Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Skarbu i Ministrem Robót Publicznych; 9 4. ROzPorządzenie niniejsze uzyskuje moc obowiązującą Z dniem l stycznia 1925 roku. Prezes Rady Ministrów i Minister Skarbu: Władysław Grabski, Minister Spraw Wewnętrznych: Ratajski, Kierownik Ministerstwa Robót Publicznych: RybczYński.

8 W 1887 r. utworzone zostały dwa powiaty: l. powiat Poznań-Wschodni i 2. powiat Poznań-Zaehodni. Podział ten przetrwał do końca 1924 r. kiedy to zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 30 XII 1925 r. w sprawie zmiany granic niektórych powiatów województwa poznańskiego, zniesione zostały dwa powiaty Poznań-Wschód i Poznań-Zachód i utworzony został jeden powiat poznański z siedzibą w Poznaniu. (Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 117 z 31 XII 1924 r., pozycja 1044). W skład powiatu poznanskiego-wschodniego wchodziły następujące gminy, włączone w następnych latach do miasta Poznania: Chartowo, Czapury, Daszewice, Główna, Głuszyna, Golęcin, Kobylepole, Komandoria, Krzesiny, Krzesinki, Kubalin, Łączny Młyn, Malta, Marlewo, Minikowo, Naramowice, Piotrowo, Podolany, Pokrzywno, Rataje, Sołacz, Spławie, Starołęka, Strzeszyn, Sypniewo, Szczepankowo, Szeląg, Umóltowo, Urbanowo, Winiary, Wiórek, Zegrze. W skład powiatu poznańskiego-zachodniego wchodziły: Dębieć, Fabianowo, Junikowo, Kotowo, Krzyżowniki, Ławica, Marcelin, Rudnicze, Wiry. , Poznański Dziennik Wojewódzki Nr 15 z 15 IV 1933 r., pozycja 188 dotyczy Podziału administracyjnego województwa poznańskiego na powiały, gminy i obszary dworskie (z uwidocznieniem przysiółków, folwarków, leśnictw, osiedli itp.) według stanu z l IV 1933 r.

Zbigniew

Pogorzelski

Tabela 4

TERENY PRZYŁĄCZONE DO POZNANIA Z DNIEM 1 STYCZNIA 1925 R.

Dzielnice z tego dzielnice: Ludność Powierz- na podAktualne Historyczne chnia w ha lewobrzeżne prawobrze- stawie spisu (1955) (1925) w ha żne w ha z 1921 r.

Przyłączone obszary ogółem 3233,80 1640,30 1593,50 15 485 z tego N owe Miasto 1593,50 Główna 599,90 599,90 6 200 Komandoria 468,00 468,00 238 Starołęka Mała 199,50 199,50 1 997 Rataje 326,10 326,10 1426 S tare Miasto 1202,40 Winiary- Winogrady 752, 10 752, 10 3 965 N aramowice (obszar dworski) 450,30 450,30 273 Wilda 437,90 Dębieć 437,90 437,90 1 386

Źródła: Rocznik Statystyczny Miasta Poznania 1951 - 1959; Archiwum Miasta i Województwa (materiały źródłowe)

Inwestycje przemysłowe tego okresu nie zmieniły w istotny sposób struktury przestrzennej miasta. N adal priorytet w rozbudowie urbanistycznej utrzymywały dzielnice po lewej stronie Warty: Sołacz, Łazarz, Jeżyce. Słabiej rozwijały się Dębieć i Górczyn. Znaczny wpływ na przestrzenną zabudowę Poznania miała Powszechna Wystawa Krajowa z 1929 r., która pociągnęła za sobą zmiany natury urbanistycznej. W latach 1919 -1939 obszar administracyjny miasta wzrósł o 226%, przy czym tereny po zachodniej stronie Warty zwiększyły się o 187%, a na wschodnim brzegu rzeki o 635%. Można więc mówić o zmianie orientacji przestrzennej z zachodniej na wschodnią.

LAT A 1939 - 1945

W latach okupacji hitlerowskiej administracja, realizując polskie projekty urbanistyczne pod propagandowym hałem "odbudowy niemieckiego wschodu", dwukrotnie (1940 i 1942) powiększała obszar miasta. Ukrytym celem były względy polityczne, gdyż władzom okupacyjnym zależało na poddaniu ludności polskiej na obrzeżu Poznania jurysdykcji miejskiej. N a tych bowiem obszarach zlokalizowane były ważne strategicznie obiekty przemysłowe. Nie można również zapominać, że tego rodzaju decyzje były podejmowane przez okupanta z łatwością, bez żadnej publicznej dyskusji, gdyż nie liczył się on w najmniejszym stopniu z opinią ludności polskiej ani z obowiązującymi w Polsce normami prawnymi. Z dniem 1 kwietnia

Tabela 5

POWIERZCHNIA MIEJSCOWOŚCI PRZYŁACZONYCH DO POZNANIA WLATACH 1939-1945

Przyłączone w latach Przyłączone w latach 1939 -1940 w ha 1940-1942 w ha Naramowice-wieś 483,70 Minikowo 179,30 Antoninek 318,41 Starołęka Wielka 157,60 Główieniec 92,90 Starołęka Leśnictwo 84,60 264,00 Kobylepole 1263,60 Chartowo 206,70 Marlewo 86,50 Zegrze 622,50 Krzesiny 604,60 Minikowo 176,60 Pokrzywno Garaszewo 290,90 Krzesinki 199,30 Starołęka Wielka 135,80 Głuszyna 1457,40 Darzybór 529,40 Piotrowo 445,90 Świerczewo 272,20 Sypniewo 57,30 Luboń (część) 130,90 Spławie- Michałowo 917,80 Marcelin 824,10 Spławie 282,80 Junikowo- Rudnicze 672,40 Szczytniki Fabianowo 342,70 J aryszki 656,98 Kotowo 246,30 Wiórki Sytków 303,40 Razem: 6393,68 Krzyżowniki 1056,20 S trzeszyn 990,20 Strzeszynek 186,10 Psarskie 319,90 .

Lotnisko 420,00 Razem: 8885,31

Źródła: Ro:zaik Statystyczny Miasta Poznania 1951 - 1959; Archiwum Miasta i Województwa (materiały źród lowe)

1942 r. przyłączone zostały do Poznania następujące miejscowości 10, które wykazuje Tabela 5.

Z przyłączonych do Poznania 15 278,99 hektara przypadło na dzielnice położone na lewym brzegu Warty 6248,10 hektara. Ewidencja Polaków przeprowadzona w Poznaniu przez okupanta w sierpniu 1940 roku wykazała 233 886 osób. W tej liczbie mieściło się 15 120 osób zamieszkujących osiedla przyłączone do miasta w kwietniu tegoż roku. Mimo przymusowych wysiedleń, liczba Polaków utrzymywała się w latach okupacji mniej więcej na tym samym poziomie, albowiem liczba deportowanych lub wysiedlanych była prawie natychmiast (a niekiedy wyprzedzała) rekompensowana przez Polaków z innych miast (np. Łodzi), kierowanych do pracy przymusowej w przemyśle poznańskim produkującym dla celów wojennych. W dniu 1 kwietnia 1944 r. liczba Polaków wynosiła 235 343 osób « o

» Rocznik Statystyczny Miasta Poznania 1951 - 1959.

» s. Was z a k: Przeobrażenia ludnościowe w Poznaniu w okresie 1939 - 1945. W "Kronika Miasta Poznania" R. 1945, Nr 2, s. 21-33 oraz tegoż autora: Poznań w świetle badań demoorajłczno-statijstjjcznjjch. W "Przegląd Zachodni" R. 1955, Nr 1-2, s. 5-42,

5 Kronika m. Poznania

Zbigniew

Pogorzel ski

LATA 1945-1975

Po powrocie do Polski dawnych ziem piastowskich, zmieniła się sytuacja przestrzenna Poznania. W latach zaboru pruskiego (1793 -1918) Poznań był miastem peryferyjnym, leżącym zaledwie 70 kilometrów od granicy Królestwa Polskiego. W latach 1919 - 1939 zachował nadal charakter miasta niemal nadgranicznego, położonego 80 kilometrów od zachodniej granicy Polski. Dopiero po roku 1945 odzyskał swoje dawne korzystne położenie geograficzne, stając się ważnym centrum administracyjnym, gospodarczym, naukowym i kulturalnym, promieniującym na całą północno-zachodnią część Polski. W porównaniu z rokiem 1939 powierzchnia miasta wzrosła przeszło trzykrotnie i na początku roku 1945 wynosiła 22 605 hektarów. Zapoczątkowaną od 1925 r. wyraźną zmianę kierunku rozwoju przestrzennego Poznania, z zachodniego na wschodni, należy uznać za korzystną z punktu widzenia topograficznego i fizjograficznego. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w proporcjach między obszarami Poznania lewobrzeżnego i prawobrzeżnego. Obszar miasta na prawym brzegu Warty stanowił w roku 1945 48,3% ogólnej powierzchni, natomiast w roku 1939 jedynie 24,6% ówczesnego obszaru miasta. Przeprowadzona w drugim kwartale 1945 r. pierwsza ewidencja mieszkańców Poznania wykazała 242 454 osób, co oznaczało spadek w porównaniu z liczbą mieszkańców z 1939 r. o ponad 30 000 12 . Podobnie jak po pierwszej wojnie światowej, nastąpił szybki odpływ niemieckiej ludności. Na początku 1944 r. przebywało w Poznaniu 93 589 Niemców, a według danych na dzień 15 czerwca 1945 r. liczba ta zmalała do 4801 Niemców, w tym 4257 volksdeutschow. Akceptując projekty rozbudowy przestrzennej miasta, opracowane przez urbanistów poznańskich jeszcze przed rokiem 1939, Rada Ministrów rozporządzeniem z dnia 14 października 1950 r. 1 \ usankcjonowała zmiany granic miasta przeprowadzone w latach 1939 - 1945. W ten sposób dokonano formalnych zmian podziału administracyjnego, które zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów obejmowały następujące miejscowości wyłączone z powiatu poznańskiego i włączone do Poznania: 1. gmina Krzesiny; 2. z gminy Piątkowo gromady: Naramowice, Fsarskie i Strzeszyn; 3. z gminy Swarzędz część gromady N owa Wieś obejmująca osiedla: Antonin, Główieniec, Nowy Młyn i Zieliniec; 4. z gminy Tarnowo Podgórne gromadę Krzyżowniki; 5. z gminy Czerwonak część growady Bogucin, obejmująca obszar Swarzędz Leśnictwo; 6. z gminy Żabikowo gromady: Fabianowo, Junikowo, Kotowo i Swierczewo oraz część gromady Luboń obejmującą parcele gruntowe, oznaczone na karcie Mapy 2, numer katastralny 2-25 i na karcie Mapy 1, numer katastralny 47.

Tak wyglądała sytuacja przestrzenno-demograficzna Poznania w początkach Polski Ludowej. Sprzyjająca sytuacja społeczno-ekonomiczna oraz korzystny dla Poznania układ geograficzny nie tylko stworzyły dogodne warunki rozwojowe, ale stały się bezpośrednim stymulatorem szybkiej rozbudowy i przebudowy przestrzennej miasta i jego wzrostu demograficznego (Tabele 6 - 9). W oparciu o delegację zawartą w U stawie z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, Rada Ministrów powzięła w dniu 17 marcalt przy pomocy tzw. ankiety meldunkowej przeprowadzono już w drugim kwartale 194-5 r. rejestrację mieszkańców Poznania zakończoną 14 V 194-5 r. Zob.: S. Was z a k: Poznali to świetle badań demograficzno-statystycznych, op. cit., s. 5 - 42. M Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 48 z 27 X 19j) r. pozycja 438. Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 X 19j) r. w sprawie zmiany granic miast Poznania, Gniezna, Torunia i Zawiercia.

LUDNOŚĆ DZIELNIC MIASTA POZNANIA W LATACH 1939 · 1974 (dane szacunkowe w tysiącach osób)

Dzielnica U dział procentowy Lata Poznań Grunwald Jeżyce Nowe Stare Wilda Grunwald Jeżyce Nowe Stare Wilda ogółem Miasto Miasto Miasto Miasto 1939 273,6 58,6 48,3 21,0 96,1 49,6 21,4 17,7 7,7 35,1 18,1 1946*) 268,0 76,0 55,7 26,9 59,7 49,7 28,4 20,8 10,0 22,3 18,5 1954 324,9 83,4 68,5 41,5 65,1 66,4 25,7 21,1 12,8 20,0 20,4 1955 373,5 104,6 76.9 42,9 80,0 69,1 28,0 20,6 11,5 21,4 18,5 1957 384,1 108,2 78,0 43,3 85,0 69,6 28,2 20,3 11,3 22,1 18,1 1960 414,0 120,1 83,9 51,6 87,3 71,1 29,0 20,3 12,4 21,1 17,2 1965 438,2 137,0 86,6 52,7 85,2 76,7 31,3 19,8 12,0 19,4 17,5 1970 468,6 147,0 89,7 68,4 84,4 79,1 31,4 19,1 14,6 18,0 16,9 1974 506,5 147,6 88,0 91,4 102,5 77,0 29,1 17,4 18,1 20,2 15,2

) 14 II 1946 sumaryczny spis ludności Zródła: Roczniki Statystyczne miasta Poznania: województwa poznańskiego; "Kronika Miasta Poznania"

Tabela 14

STRUKTURA WYKORZYSTANIA POWIERZCHNI MIASTA POZNANIA Z PODZIAŁEM NA DZIELNICE W 1973 R.

Miasto Poznań Grunwald Jeżyce N owe Miasto Stare Miasto Wilda Przeznaczenie Mia- Mia- Mia- Mia- Miaha % ha % sto ha % sto ha % sto ha % sto ha % sto = 100 = 100 = 100 = 100 = 100 Ogółem 22837,0 100,0 3281,0 100, O 14,4 5119,0 100, O 22,4 10399,0 100, O 45,5 2534,0 100, O 11,1 1504,0 100, O 6,6 Przemysl- magazyny 956,0 4,2 341,2 10,4 35,7 76,8 1,5 8,0 371,6 3,6 38,7 76,2 3,0 8,0 90,2 6,0 9,4 Mieszkalnictwo 3115,8 13,6 751,4 22,9 24,1 563,1 11,0 18,1 918,6 8,8 29,5 612,0 24,2 19,6 270,7 18,0 8,7 U sługi 876,5 3,8 370,8 11,3 42,3 61,4 1,2 7,0 72,2 0,7 8,2 281,9 11,1 32,2 90,2 6,0 10,3 Komunikacja 1668,5 7,3 393,7 12,0 23,6 153,6 3,0 9,2 598,6 5,7 35,9 281,9 11,1 16,9 240,7 16,0 14,4 Zieleń 4792,8 21,0 931,8 28,4 19,4 1126,3 22,0 23,6 1630,7 15,7 34,0 667,8 26,4 13,9 436,2 29,0 9,1 Tereny ogrodniczo-rolne 8351,4 36,6 255,9 7,8 3,1 1996,1 39,0 23,9 5486,2 52,8 65,7 538,0 21,2 6,4 75,2 5,0 0,9 Wody 676,3 3,0 118,1 3,6 17,5 276,5 5,4 40,8 185,8 1,8 27,5 50,8 2,0 7,5 45,1 3,0 6,7 Tereny inne 2399,7 10,5 118,1 3,6 4,9 865,2 16,9 36,1 1135,3 10,9 47,3 25,4 1,0 1,1 255,7 17,0 10,6

Źródło: Roczniki Statystyczne miasta Poznania i województwa poznańskiego: "Kronika Miasta Poznania" (kwartalnik)

Tabela 8

ROZWÓJ PRZESTRZENNY DZIELNIC POZNANIA W LATACH 1895 -1974 (w hektarach)

Dzielnica U dział procentowy Lata Poznań Grunwald Jeżyce Nowe Stare Wilda Grunwald Jeżyce Nowe Stare Wilda ogółem Miasto Miasto Miasto Miasto 1895 943,4 - - 293,2 478,7 171,5 - - 31,1 50,7 18,2 1900 3 303,3 1034, O 889,9 297,7 478,7 603,0 31,3 26,9 9,0 14,5 18,3 1907 3 390,7 1034, O 977,3 297,7 478,7 603,0 30,5 28,8 8,8 14,1 17,8 1918 3 405, O 1034,0 977,3 297,7 478,7 603,0 30,4 28,7 8,7 14,1 17,7 1925 6624,5 1034, O 977,3 1 891,2 1681,1 1040,9 15,6 14,8 28,5 25,4 15,7 1933 7 326, O 1034, O 1678,8 1 891,2 1681,1 1040,9 14,1 22,9 25,8 23,0 14,2 1939 7 687,6 1034, O 1678,8 1 891,2 1681,1 1040,9 13,5 21,8 24,6 21,9 13,5 1945 22 605,0 3119,5 4954,6 10922,1 2164,8 1444,0 13,8 21,9 48,3 9,6 6,4 1955 21 948,0 3341,0 4870,0 10228,0 2065,0 1444,0 15,2 22,2 46,6 9,4 6,6 1957 21 955,0 3343, O 4873,0 10228,0 2066, O 1445,0 15,2 22,2 46,6 9,4 6,6 1974*) 22 837,0 3281,0 5119,0 10 399,0 2534,0 1504,0 14,4 22,4 45,5 11,1 6,6

*) według skorygowanych obliczeń Głównego Urzędu Geodezji i KartografIi Źródła: Roczniki Statystyczne miasta Poznania i województwa poznańskiego; "Kronika Miasta Poznania" (kwartalnik); Księga Pamiątkowa Miasta Poznania. Poznań 1929.

OBSZAR POZNANIA W ROZWOJU HISIDRYCZNYM

Miasto Dynamika wzrostu S truktura przestrzenna Poznań lewo- Poznań Miasto Poznań Miasto prawoLata ogółem brzeżne brzeżne ogółem lewo- prawo- ogółem lewo- prawobrzeżne brzeżne brzeżne brzeżne w hektarach w procentach XIII w. 21,00 21,00 - - - - 100, O 100, O - XVIjXVII w. 338,00 338,00 - - - - 100,0 100, O - 1895 943,40 650,20 293,20 100, O 100, O 100, O 100, O 68,9 31,1 1900 3 303,30 3 005,60 297,70 350,1 463,3 101,5 100, O 91,0 9,0 1907 3 390,70 3 093,00 297,70 359,4 475,7 101,5 100, O 91,2 8,8 1918 3 405,00 3 107,30 297,70 360,9 477,9 101,5 100, O 91,3 8,7 1925 (z I) 6 624,50 4 733,30 1 891,20 702,2 728,0 645, O 100, O 71,5 28,5 1933 7 326,00 5 434,80 1 891,20 776,6 835,9 645, O 100, O 74,2 25,8 1939 7 687,60 5 796,40 1 891,20 814,9 891,5 645, O 100, O 75,4 24,6 1940 16211,31 11 682,90 4 528,41 17 razy 18 razy 15 razy 100, O 72,1 27,9 1942 22 604,99 11 682,90 10922,09 24 " 18 " 37 " 100, O 51,7 48,3 1945 22 604,99 11 682,90 10922,09 24 " 18 " 37 " 100,0 51,7 48,3 1949 21 948,01 11682,90 10265,11 23 " 18 " 35 " 100, O 53,2 46,8 1955 21 948,00 11 720,00 10228,00 23 " 18 " 35 " 100, O 53,4 46,6 1957 21 955,00 11272,00 10228,00 23 " 17 " 35 " 100,0 51,3 48,7 1974 22 837,00 12438,00 10 399,00 24 " 19 " 35 " 100,0 54,5 45,5

Źródła: Roczniki Statystyczne Miasta Poznania i województwa poznańskiego; "Kronika Miasta Poznania"; Księga Pamiątkowa Miasta Poznania. Poznań 1929.

Tabela 7

DYNAMIKA PRZYROSTU LUDNOŚCI W PROCENTACH

Dzielnica Lata Poznań ogółem Grun- Nowe Stare wald Jeżyce Miasto Miasto Wilda 1939 - 1954 118,8 142,3 141,8 197,6 67,7 133,9 1939 - 1974 185,2 251,9 182,2 435,2 106,6 155,2 1954 - 1974 155,9 177,0 128,5 220,2 157,5 116,0

Źródła: Roczniki Statystyczne Miasta Poznania i województwa Poznańskiego; "Kronika Miasta Poznania" (kwartalnik)

1951 r. Uchwałę Nr 195 zawierającą instrukcj ę 14 w sprawie podziału większych miast na dzielnice oraz zakresu działania dzielnicowych rad narodowych i ich organów. Na podstawie obu tych aktów prawnych Wojewódzka Rada Narodowa w Poznaniu, na wniosek Miejskiej Rady Narodowej, powzięła w dniu 5 października 1954 r. uchwałę nr 49/54 o podziale Poznania na pięć dzielnic: Stare Miasto; Nowe Miasto; Wilda; Grunwald; Jeżyce, wyznaczając równocześnie granice każdej dzielni cy 15. W dniu 7 października 1954 r. Prezydium Rządu Uchwałą Nr 666 wyraziło zgodę na dokonanie przez Wojewódzką Radę Narodową w Poznaniu podziału na dzielnice, który wszedł w życie z dniem l stycznia 1955 r. 18. Podział przestrzenny i demograficzny miasta na nowo utworzone dzielnice przedstawiają ryc. 4 oraz Tabele 8 i 9.

Tabela 9

WSKAŹNIKI ROZWOJU PRZESTRZENNEGO W PROCENTACH

Dzielnica Lata Poznań ogółem Grun- Nowe Stare wald Jeżyce Miasto Miasto Wilda 1895 - 1918 360,9 101,5 100, O 351,6 1918 - 1939 225,8 100, O 171,8 635,3 351,2 239,5 1939 - 1974 297, l 317,3 304,9 549,9 150,7 144,5 1895 - 1974 2420,7 3546,7 529,4 877,0 1900 - 1974 691,3 317,3 575,3 3493, l 529,4 249,4

Źródła: Roczniki Staty czne Miasta Poznania i województwa poznańskiego; "Kronika Miasta Poznania" (kwar« talnik); Księga Pamiątkowa Miasta. Poznań 1929

II Dziennik U staw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 14 z 13 IV 1950 r. pozycja 110. Ustawa z 20 III 1950 r. o terenowych organach 1 ednolitej władzy państwowej; Monitor Polski. Dziennik U rzędowy Rzeczypospolitej Polskiej Nr A-43 z 26 V 1951 r., pozycja 543. U chwała Rady Ministrów Nr 195 z 17 III 1951 r. Instrukcja Nr 15 w sprawie podziału większych miast na dzielnice oraz zakresu działania dzielnicowych rad narodowych l ich organów. » Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu Nr 20 z 4 XII 1954 f" pozycja 101. Uchwała 49/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 5 X 1954 r. w sprawie podziału na dzielnice miasta Poznania. »Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Nr 111 Z 17 XI 1954 r" pozycja 1547. Uchwała Prezydium Rządu Nr 668 z 7 X 1954 r. w sprawie podziału na dzielnice miasta Poznania.

Kolejnym aktem prawnym usprawniającym podział administracyjny kraju był dekret wydany .przez Radę Państwa z 31 grudnia 1956 r. w sprawie wyłączenia z obszaru województw: Krakowa, Poznania i Wrocławia oraz nadania miejskim radom narodowym tych miast uprawnień wojewódzkich rad narodowych ". Tym samym Poznań stał się z dniem 1 stycznia 1957 r. miastem wydzielonym na prawach województwa, a dzielnicowe rady narodowe uzyskały kompetencje powiatowych rad narodowych. Reorganizacja podziału administracyjnego Poznania wyłączająca go z województwa poznańskiego i przyznająca pełne prawa województwa była potwierdzeniem kluczowej roli, jaką Poznań uzyskał w Polsce Ludowej, a równocześnie stwarzała szczególnie korzystne warunki dalszego szybkiego i wszechstronnego rozwoju miasta. N astępną zmianę obszaru Poznania przyniosło dopiero rozporządzenie Rady Ministrów z 30 listopada 1972 r. zmieniające granice miast Krakowa, Poznania i Wrocławia 18. Zgodnie z tym rozporządzeniem do miasta Poznania włączono z dniem 1 I 1973 r. z powiatu poznańskiego część obszaru wsi Koziegłowy o powierzchni 169 hektarów; wsi Piątkowo o powierzchni 600 hektarów i wsi Suchy Las o powierzchni 110 hektarów.

Z dniem 1 stycznia 1973 r. obszar Poznania wynosi 22:837 hektarów. Piątkowo i Suchy Las powiększyły lewobrzeżną część miasta do 12 438 hektarów, natomiast Koziegłowy zwiększyły obszar prawobrzeżnej części Poznania do 10 393 hektarów (ryc. 5 i Tabela 10).

Jeśli chodzi o g ę s t ość z a l u d n i e n i a, w roku 1895 liczba mieszkańców Poznania w przeliczeniu na jeden hektar obszaru miasta wynosiła 77,4 osób, a w roku 1900 (po znacznym zwiększeniu obszaru miasta) - 35,4. W przeddzień drugiej wojny światowej (1939) przypadało w Poznaniu 35,6 mieszkańców na każdy hektar, a według stanu na dzień 14 lutego 1946 r. wskaźnik ten zmniejszył się gwałtownie do 11,9 osób na jeden hektar. W okresie ostatnich trzydziestu lat następował przyrost ludności miejskiej, w wyniku czego liczba mieszkańców na jeden hektar w roku 1973 wzrosła do 21,9 osób.

Duże zróżnicowanie wielkości powierzchni poszczególnych jednostek administracyjnych znalazło swoje odbicie również w gęstości zaludnienia w każdej z dzielnic (Tabela 11). Rzuca się w oczy niskie zaludnienie w dzielnicy N owe Miasto i bardzo wysokie w dzielnicach Wilda, Grunwald i Stare Miasto. Znaczne dysproporcje między dzielnicami są wynikiem nie tylko dużej rozpiętości między liczbą mieszkańców danej dzielnicy a jej powierzchnią, ale też zależne są od stopnia uprzemysłowienia, udziału terenów ogrodniczo-rolnych, od tempa rozbudowy osiedli mieszkaniowych, a także od daty włączenia poszczególnych osiedli do organizmu miejskiego . Porównanie s t r u k t u r y u żyt k o w ej g r u n t ó w w dokładniejszym podziale i w dłuższym okresie czasu jest utrudnione ze względu na brak jednolitych informacji 19. Przy uwzględnieniu podziału powierzchni całkowitej miasta na użytki rolne,

«Dziennik U staw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Nr l z 12 I 1957 r. pozycja 1.

Dekret z 31 XII 1956 r. o wyłączeniu z województw miast Krakowa, Poznania i Wrocławia oraz nadaniu miejskim radom narodowym tych miast uprawnień wojewódzkich rad narodowych. 18 Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Nr 50 z dnia 5 grudnia 1972 r. pozycja 323, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w sprawie zmiany granic miast Krakowa, Poznania i Wrocławia. '» Struktura użytkowa gruntów miejskich lub bilans terenów miasta pod kątem ich zainwestowania były opracowywane w różnych okresach czasu według różnych kryteriów podziału, zaliczających dane obszary do określonej grupy użytkowania. Stąd trudności w porównywaniu tych struktur.

Zbigniew

Pogorzelski

Tabela 11

GĘsmść ZALUDNIENIA W DZIELNICACH POZNANIA (liczba ludności na hektar)

Dzielnica Rok Poznań ogółem Grun- Nowe State wald Jeżyce Miasto Miasto Wilda 1939 35,6 56,7 28,8 11,1 57,2 47,6 1946* 11,9 24,4 11,2 2,5 27,6 34,4 1955 17,0 33,5 15,8 4,2 38,7 47,8 1957 17,5 32,4 16,0 4,2 41,1 48,2 1974 22,2 45,0 17,2 8,9 40,4 51,2

*) na dzień 14 II 1946 Źródła: Roczniki Statystyczne miasta Poznania i województwa poznańskiego.

lasy oraz pozostałe grunty i nieużytki - obraz przeznaczenia użytkowego terytorium miasta przedstawiają ryc. 6 oraz Tabele 12 i 13. Podstawowym czynnikiem miastotwórczym wpływającym w istotny sposób na kształtowanie się struktury zagospodarowania obszaru miasta jest p r z e m y sł. W wyniku głębokich przeobrażeń ustrojowych w Polsce Ludowej szybka industralizacja Poznania zyskała wyjątkowo korzystne warunki rozwoju. Łączyło się to nie tylko z odbudową zniszczonego wojną potencjału przemysłowego, ale z gruntowną przebudową przestarzałej struktury przemysłu Poznania. Dotychczasowa lokalizacja zakładów przemysłowych, będąca spuścizną dawnych kapitalistycznych stosunków gospodarczych, musiała być uporządkowana w miarę postępu nowoczesnych rozwiązań urbanistycznych. Po pierwsze, przeprowadzone zostało łączenie małych zakładów produkcyjnych w obiekty średniej i dużej mocy. Odbywało się to drogą likwidowania zakładów o zużytej substancji produkcyjnej; wybitnie szkodliwych dla otoczenia oraz poprzez rozbudowę i modernizację innych obiektów przemysłowych nadających się do dalszej działalności. Po drugie, budowa nowych zakładów przemysłowych postępowała poprzez tworzenie szeregu centrów przemysłowych grupujących zespoły przemysłowe w odpowiedniej odległości od obiektów mieszkalnych, rekreacyjnych. Przykładem tego są nowe strefy produkcyjne i usługowe: Starołęka, Główna, Junikowo, Rudnicze, Wola, Podolany. W tej grupie umieścić można również zespoły przemysłowe zlokalizowane na obrzeżu miasta: Antoninek, Kobylepole, Czerwonak. W ten sposób następowały istotne zmiany na mapie przestrzennej Poznania. Bez wątpienia trudniejszą sprawą była urbanistyczna rekonstrukcja starych zakładów przemysłowych na Wildzie, Jeżycach, Łazarzu czy na Starym Mieście, których likwidacja lub dyslokacja nie wchodziły w rachubę. Zostały one wybudowane w okresie przedwojennym w gęsto zaludnionych ośrodkach mieszkalnych. Z uwagi na ciężar gatunkowy ich produkcji i bardzo znaczny potencjał wytwórczy, przystąpiono jedynie do modernizacji technicznej tych obiektów, unowocześnienia elementów zabudowy i usunięcia względnie zmniejszenia stopnia szkodliwości dla otoczenia. Realizacja przeobrażeń tych terenów przemysłowych miasta ma charakter długofalowy i nie została jeszcze zakończona. Według danych z końca 1957 r. było w Poznaniu 647,60 hektarów zajętych przez przemysł. Z tej liczby na tereny składowo-magazynowe przypadało 200 hektarów. Łącznie tereny przemysłowo-składowe stanowiły 3% obszaru miasta. W piętnastoleciu 1960 - 1975 daje się zauważyć znaczne poszerzenie obszarów przeznaczonych pod

Tabela 12

PRZEZNACZENIE UŻYTKOWE TERYTORIUM MIASTA

Rok w tym Powierzchnia ogólna = 100 Powierz- pozostałe pozostałe chnia użytki lasy grunty użytki lasy grunty ogólna rolne 1 nie- rolne 1 nieużytki użytki w hektarach w procentach 1955 21942 9845 2211 9 886 44,9 10,0 45,1 1957 21955 9693 2561 9 701 44,1 11,7 44,2 1960 21958 9307 2812 9 836 42,4 12,8 44,8 1965 21958 8891 2942 10122 40,5 13,4 46,1 1970 21958 8245 3108 10 602 37,5 14,2 48,3 1973 22 837 8753 2929 11 155 38,3 12,8 48,9

Ź ród ł a: Roczniki Statystyczne Miasta Poznania i województwa poznańskiego.

Tabela 13

BILANS TERENÓW MIASTA POZNANIA (szacunek)

Rok 1958 Rok 1973 Przeznaczenie ha % Przeznaczenie ha /0 Powierzchnia ogółem 21955 100, O Powierzchnia ogółem 22 837 100, O Przemysł 648 3,0 Tereny przemysłowoskładowe 1034 4,5 Mieszkalnictwo 2600 11,8 Mieszkalnictwo 3 327 14,6 U sługi 242 1,1 U sługi i administracja 981 4,3 Zieleń 1309 6,0 Tereny zielone 1719 7,7 Lasy 2 861 13,0 Komunikacja 1669 7,3 Komunikacja 2 620 11,9 Urządzenia komunalne 1040 4,6 Tereny rolniczo-ogrod- Tereny rolniczo-ogrodnicze 8 657 39,4 nicze 8 753 38,3 Wody 506 2,3 Wody 554 2,4 Pozostałe 2 512 11,5 Pozostałe 3 760 16,3

Źródło: Informacje statystyczne Urzędu Miasta Poznaniazagospodarowanie przemysłowe, bowiem w roku 1973 wynosiły one 1034 hektary czyli 4,5% obszaru Poznania. Na terenach przemysłowych miasta zlokalizowanych było 3440 obiektów produkcyjnych. Najbardziej uprzemysłowioną dzielnicą Poznania jest Wilda. Na jeden hektar powierzchni tej dzielnicy przypadało w roku 1973: 5,0 milionów zł wartości produkcji przemysłowej (globalnej); 15,9 zatrudnionych w przemyśle i 5,1 milionów zł wartości środków trwałych brutto. Na drugim miejscu uplasowało się Stare Miasto z odnośnymi relacjami: 1,5 miliona zł produkcji globalnej, 5,2 zatrudnionych i 1,5 miliona zł środków trwałych na jednym hektarze. Najmniej uprzemysłowioną dzielnicą były w roku 1973 Jeżyce: 785,3 tysięcy zł produkcji globalnej, 3,1 zatrudnionych i 331,5 tysięcy zł środków trwałych na jeden hektar.

Zbigniew

Pogorzelski

Patrząc na proces i dynamikę uprzemysłowienia terenów w mieście, można uszeregować dzielnice według wielkości ich produkcji globalnej, a mianowicie: Nowe Miasto, Wilda, Stare Miasto, Grunwald, Jeżyce. Jeżeli natomiast weźmie się pod uwagę stopień uprzemysłowienia w przeliczeniu na jeden hektar danej dzielnicy, to kolejność ulegnie zmianie. Na czoło wysunie się Wilda, następne miejsca zajmą: Stare Miasto, Grunwald, Nowe Miasto i Jeżyce.

Kluczową pozycję w strukturze powierzchni Poznania posiada m i e s z k a l n i - c t w o. Wielkie zniszczenia substancji mieszkaniowej w czasie działań wojennych w roku 1945 określa się w wysokości około 20% stanu budynków mieszkalnych z 1939 r. Deficyt mieszkań pogłębiał się jeszcze bardziej z powodu dynamicznego wzrostu liczby mieszkańców. N owo wchłonięte tereny charakteryzowały się przeważnie niską zabudową typu wiejskiego. Obok konieczności likwidacji zniszczeń wojennych, zachodziła potrzeba modernizacji i rozbudowy istniejącej substancji mieszkaniowej . Już w roku 1948 rozpoczęto budowę od podstaw nowych osiedli mieszkaniowych. W rezultacie nastąpiły korzystne zmiany w architekturze przestrzeni miejskiej. Z roku na rok zwiększała się powierzchnia mieszkalna miasta. W roku 1955 zabudowane tereny osiedlowe wynosiły 2542,51 hektara, co równało się 11,6% obszaru miasta, na koniec zaś 1973 roku areał mieszkaniowy zwiększył się do 3327 hektarów, powiększając zarazem siwój udział w całości do 14,6%. Tak więc powierzchnia mieszkalna Poznania zwiększyła się w stosunku do roku 1955 o prawie jedną trzecią swojego areału. Należy przy tym zaznaczyć, że nie są tu brane pod uwagę tereny osiedlowe nie zabudowane, których zabudowa jest albo w toku realizacji, względnie ujęta została w planie inwestycyjnym. W układzie dzielnicowym największy udział w terenach mieszkalnych Poznania posiadały w latach 1972 -1973 Nowe Miasto - 29,5% i Grunwald 24,1%. Natomiast przemysłowa Wilda zaledwie w 8,7% partycypowała w mieszkalnej powierzchni miasta (Tabela 14). Powiększaniu się terenów mieszkalnych i przemysłowych nieodmiennie towarzyszył rozwój wielozadaniowej sieci u s ł u g o w ej i k o m u n i k a c y j n ej. Powierzchnia przeznaczona na ten cel jest albo wtopiona w stałą zabudowę mieszkalną (handel, żywienie zbiorowe, szkolnictwo, zdrowie i opieka społeczna i inne), albo też zabudowane są wyodrębnione kompleksy usługowe o jednolitym profilu, jak np. Międzynarodowe Targi Poznańskie, zespoły szkół wyższych, szpitale i kliniki, dworce dla komunikacji kolejowej i autobusowej i in. Jeżeli chodzi o sieć komunikacyjną to w roku 1955 zajmowała ona 2137 hektarów powierzchni miasta, czyli około 9,7% całości. Komunikacja jest czułym punktem gospodarki Poznania i mimo znacznych osiągnięć nie sprostała jeszcze potrzebom. W usługach czołową pozycję pod względem powierzchni zajmuje Grunwald, z uwagi na lokalizację Międzynarodowych Targów Poznańskich zajmujących 22,1 ha powierzchni. W bilansie obszaru Poznania największą pozycję stanowią nadal t e r e n y o g r o - d n i c z o - r o l n e. W 1955 r. 9845 ha użytków rolnych zajmowało 44,9% ogólnej powierzchni gruntów, a 65,7% całego areału ogrodniczo-roinego zlokalizowane było w dzielnicy N owe Miasto. Grunty rolnicze maleją jednak z roku na rok i przy końcu 1973 r. było ich już 8753 ha, czyli 38,3% całości. Spadek areału ogrodniczo-rolnego jest wynikiem przeznaczenia ziemi uprawnej pod budowę Nowej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje", Zespołu Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady" i innych osiedli. Zmienia się równocześnie profil produkcji tych obszarów w kierunku powstawania wysokotowarowej produkcji rolnej w peryferyjnych częściach miasta. Usytuowanie przestrzenne t e r e n ó w z i e lon y c h o r a z l a s ó w znajdujących się w obrębie miasta i strefie podmiejskiej jest poprawne, a wewnątrz poszczególnych dzielnic istnieją korzystne warunki dalszej rozbudowy podstawowych elemen - tów zieleni. Osiągnięcia Poznania pod tym względem mają długą tradycję. Zmieniła się jednak funkcja tych terenów, mianowicie zamiast powszechnej zasady zdobnictwa roślinnego miasta zaczyna się dostrzegać w nich funkcje rekreacyjne. Toteż przeważa zasada urządzenia zieleni we właściwych warunkach siedliskowych. W roku 1939 ogólna powierzchnia zieleni wynosiła 423,76 hektara z czego na parki przypadało 108,60 hektara, a na lasy 187,94 hektara. Przeprowadzona po roku 1945 wielka akcja renowacji zniszczonych obiektów zieleni, zakładania nowych parków, zieleńców, a zwłaszcza dużych terenów leśnych w obrębie miasta daje pożądane rezultaty. W 1954 r. tereny zielone łącznie z lasami państwowymi wynosiły 3780 hektarów, w tym lasy i parki leśne obejmowały 2812 hektarów, parki i zieleńce - 567 ha, ogródki działkowe - 271 ha i cmentarze - 130 ha. Stanowiło to około 17,2% całej powierzchni Poznania. N a koniec roku 1973 udział terenów zielonych i lasów w przestrzeni miejskiej wzrósł do 20,3% co wyraża się liczbą 4635 ha, w czym na tereny zielone przypadało 1706 ha (7,5%), a na lasy 2929 ha (12,8%). Z większych inwestycji tego typu należy wymienić w pierwszym rzędzie Park - Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko Radzieckiej na Cytadeli, Park Tysiąclecia i nowy Ogród Zoologiczny na Nowym Mieście. W roku 1973 przypadało na jednego mieszkańca 107,7 m 2 terenów zielonych i lasów, w tym na zieleń - 37,8 rn 2 20. P o w i e r z c h n i a w ó d w obrębie miasta wynosząca w roku 1973 około 554 hektarów znajduje się przeważnie w południowo-zachodniej części Poznania. Są to: Jeziora: Kierskie, Strzeszyńskie oraz sztuczne jezioro Rusałka. Znajdują się one po lewym brzegu Warty i z wyjątkiem Rusałki na samej granicy miasta. Ponieważ prawobrzeżna część Poznania pozbawiona była większych zbiorników wodnych, wybudowano jezioro Malta o powierzchni 70 hektarów; ta inwestycja ukończona została w 1952 r. Jezioro Maltańskie położone na terenie dzielnicy N owe Miasto stanowi w połączeniu z parkiem leśnym duży kompleks rekreacyjno-sportowy dla wszystkich mieszkańców Poznania (Tabela 14). Analiza wykorzystania powierzchni poszczególnych dzielnic miasta pod względem ich struktur wewnętrznych oraz miejsca i roli w całym organizmie miejskim pozwala na wyciągnięcie bardziej syntetycznych wniosków. We wszystkich dzielnicach znaczna część powierzchni zajęta jest przez tereny ogrodniczo-rolne względnie zieleń. N a następnym miejscu znajdują się obszary mieszkalne. Te trzy rodzaje zainwestowania terenu zajmują zawsze powyżej 50% powierzchni każdej z dzielnic (52% - 77,3%). Dzielnice legitymujące się najwyższym stopniem zagęszczenia ludności na 1 hektar mają w swoim bilansie terenowym największy udział terenów mieszkalnych. Od tej zasady odstępuje N owe Miasto ze względu na zdecydowaną przewagę terenową w skali miasta. Trudno byłoby przeprowadzić jakąś kompleksową klasyfikację wszystkich dzielnic uwzględniającą stopień ekonomicznego zaangażowania ich przestrzeni w ogólnomiejskim potencjale gospodarczym Poznania. Gdyby jednak przyjąć punktację lokacyjną od 1 do 5 dla szeregu wybranych czynników rzutujących na rodzaj i stopień zaangażowania przestrzennego poszczególnych dzielnic, można uzyskać dwa układy klasyfikacyjne (Tabele 15 i 15a). Pierwsza oparta o strukturę przestrzenną dzielnicy ustala następującą kolejność aktualnego zaangażowania: Nowe Miasto (41), Grunwald (30), Jeżyce (27), Stare Miasto (21) i Wilda (16). Według drugiego rodzaju oceny, opartej o stopień nasycenia jednego hektara

"Powierzchnia terenów zielonych l lasów potraktowana została kompleksowo i obejmuje różne rodzaje tych terenów, Jak np.: parki i zieleńce, dziedzińce i place zabaw, ogrody działkowe, cmentarze, urządzenia sportowe (boiska), ogrody dydaktyczne (zoologiczny, botaniczny, palmiarnIa), lasy itp.