ZBIGNIEW POGORZELSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1975.01/03 R.43 Nr1

TERYTORIALNY ROZWÓJ POZNANIA W LATACH 1900-1975

CECHĄ naszych czasów jest szybki rozwój miast zarówno pod względem ludności, jak i przestrzeni oraz dynamicznych zmian struktury wewnętrznej. Wśród takich miast znalazł się również Poznań. Przedmiotem opracowania będzie zwięzłe ukazanie terytorialnego rozwoju Poznania w latach 1900 - 1975 w aspekcie ilościowym i jakościowym. Można wyodrębnić cztery etapy rozwojowe Poznania: I - lata 1900 - 1918; II - dwudziestolecie międzywojenne 1919-1939; III - lata okupacji hitlerowskiej 1939-1945; IV - miasto w Polsce Ludowej od roku 1945. Współzależność zjawisk historycznych wymaga jednak krótkiego retrospektywnego spojrzenia na proces kształtowania się obszaru miasta od początku jego powstania. Geograficzne położenie Poznania (52° 18' - 52° 29' szerokości północnej i 16° 48'- 17° 40' długości wschodniej) w punkcie środkowym między północą a południem Polski i na szlaku łączącym wschód i zachód Europy określa miasto jako bicentrycznie położone (łącznie z Warszawą) w kraju (ryc. 1). Poznań, położony po obu brzegach Warty, leży na skrzyżowaniu międzynarodowych szlaków komunikacyjnych biegnących ze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich do krajów Europy Zachodniej oraz z wybrzeża Bałtyku do krajów Europy Południowej (ryc. 2). Wśród największych miast polskich Poznań zajmował w roku 1973 piąte miejsce pod względem powierzchni oraz liczby mieszkańców. J ak wynika z Tabeli 1 rozwój poszczególnych miast przebiegał w sposób znacznie zróżnicowany, co było m. in. rezultatem stopnia oddziaływania szeregu czynników miastotwórczych, np. rozwoju przemysłu, geofizycznego położenia miasta, funkcji wiodących miasta, a także rozmiarów zniszczeń wojennych. Poznań należy do miast, które uległy największemu zniszczeniu w czasie działań wojennych w styczniu i lutym 1945 roku. Całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu uległo około 5830 budynków (55%). Zdewastowana została infrastruktura techniczna, tzn. urządzenia kanalizacyjne, wodne, gazowe, sieć elektryczna, komunikacyjna. O stopniu zniszczeń świadczy wartość ocenionych strat, które w przeliczeniu na ceny z 1939 r. wyrażały się kwotą 293 milionów zł.

WIEK IX-XIX

N a obszarze dzisiejszego Poznania, m. in. w Starołęce, na Szelągu, Dębcu, Sołaozu, archeolodzy znaleźli ślady działalności człowieka już na 20 000 - 10 000 lat przed naszą erą. Zalążkiem Poznania były prehistoryczne siedliska powstałe w dogodnych topograficznie warunkach, w poszerzeniu doliny Warty, w miejscu, gdzie wpływały do niej ze wschodu rzeczka Cybina, a od zachodu Bogdanka i Wierzbak. Na jednej

Zbigniew

Pogorzelski

Hyc. 1. Geograficzne położenie Poznania w Polscez wysp znajdujących się na Warcie powstał w drugiej połowie IX wieku niewielki gród strażniczy. Niezależnie od względów obronnych, o wyborze miejsca zadecydowała możliwość zapewnienia kontroli nad przeprawą rzeczną przechodzącego tu szlaku lądowego ze wschodu na zachód oraz nad drogą wodną z północy na południe. W X i XI wieku gród przeobraził się w ośrodek o charakterze miejskim, silnie obwarowany. Był już wtedy stolicą państwa polskiego K Ludność, która nie mogła pomieścić się w grodzie, tworzyła nowe osady, również na zachodnim brzegu Warty. Przestrzenny punkt centralny miasta znajdował się do połowy XIII wieku na Ostrowiu i na prawym brzegu Warty, gdzie mieściły się: ośrodek administracyjny, kulturalny (katedra i szkoła katedralna), a także centrum gospodarcze - Sródka.

Trudności dalszego rozwoju przestrzennego, gospodarczego i administracyjnego Sródki zadecydowały o przeniesieniu ośrodka gospodarczego miasta na lewy brzeg Warty. Decyzja Przemyśla I usankcjonowana została w 1253 r, aktem lokacyj

1 W 1037 r. stolicę państwa przeniesiono do Krakowa.

1 cm - '500 km

Odiegiości od Poznania: l - W km Berlin, Warszawa, Praga, Kopenhaga, Wiedeń l - lcm km Budapeszt, Bonn, Sztokholm, Vaduz, Luksemburg, Amsterdam, Bruksela, Belgrad, Oslo, Berno, Helsinki, San Marino 1001 -1500 km Paryż, Londyn, Bukareszt, Sofia, Monaco, Rzym, Watykan, Tirana, Moskwa l l - 2CXX) km Dublin, Andora, Ateny, Tunis, Ankara, Valletta 2001 - 2W km Algier, Madryt, Reykjawik, Nikozja, Lizbona, Bejrut 2 1 - 3em km Damaszek, Bagdad, Amman, Kair, Rabat

Ryc. 2, Geograficzne położenie Poznania w Europienym gminy miejskiej Poznania na prawie magdeburskim 2. Równocześnie nastąpiło przeniesienie stolicy Wielkopolski z Gniezna do Poznania, co pociągnęło za sobą znaczną rozbudowę siedziby Piastów wielkopolskich na Ostrowiu Tumskim. Już

l Miasto lewobrzeżne, oparte na dokumencie lokacyjnym z 1253 f., obdarzone nie okrojonym i nie umniejszonym prawem według miasta Magdeburga wyłączone zostało spod sądownictwa urzędników książęcych i otrzymało własne sądownictwo, które sprawował wójt dziedziczny z ławnikami.

4 Kronika m. Poznania

Zbigniew

Pogorzelski

Hyc. 3. Plan Poznania z XV wiekuwówczas Poznań zajmował w murach około 21 hektarów terenu, posiadając poza częścią obwarowaną zaplecze gospodarcze złożone z siedemnastu wsi istniejących w promieniu jednej mili 3 . W latach osiemdziesiątych XIII wieku nastąpiło przeniesienie, w ślad za ośrodkiem gospodarczym, na lewy brzeg Warty ośrodka militarnego i politycznego władzy książęcej i z tą chwilą lokalizacja przestrzenna Poznania ostatecznie przesunęła się na lewy brzeg rzeki. Rozwój przestrzenny miasta już w XIII wieku był świadomie realizowany w oparciu o plan urbanistyczny4. Z 21 hektarów przestrzeni miejskiej na ulice i place

3 W celu zabezpieczenia niezależności i samodzielności gospodarczej, dokument lokacyjny przydzielił miastu następujące wsie książęce: Rataje, Piotrowo, Zegrze, Starołęka, Minikowo, Spytków (obecnie Dębieć), oboje Wierzbic (Wierzbięcice), Jeżyce, Pęcław (późniejszy Kundorf), Niestachów (obecnie Sołacz), Piątkowo, Szydłowo (na obszarze obecnych Winiar), oboje Winiar (bez Winnic), Bogucin (okolice Naramowic) i Umóltowo (Umultowo).

Były one również rynkiem zbytu dla miasta i terenem działalności kolonizatorskiej wójta.

4 Pierwszy plan urbanistyczny Poznania wzorowany na planie Wrocławia został opracowany około roku l25:! przez Tomasza z Gubina w związku z lokacją miasta na prawie magdeburskim.

Tabela 1

POZNAŃ NA TLE INNYCH MIAST POLSKI

Powierzchnia Ludne ść w tysiącach Gęstość zaludnienia w km 2 osób na km 2 Miasto 1939 I 1946 1973 1939 1946 1973 1939 1946 1973 Warszawa 141 141 446 1289 479 1388 9142 3397 3112 Kraków 48 165 230 259 299 657 5395 1812 2857 Łódź 59 211 214 672 497 781 1390 2355 3650 Poznań 77 226 1228 274 268 499 3558 1186 2189 Wrocław 175 175 229 629 171 560 3594 977 2445 Szczecin 82 351 287 283 73 358 3451 208 1247

Źródła: Rocznik Statystyczny 1947; Statystyka Miast i Osiedli; Rocznik Statystyczny Miasta Poznania 1951 - 1959; J. Dengel: Przekształcenia sieci miejskiej w Polsce pod wpływem rozwoju ludności i uprzemysłowienia kraju w okresie 1946 - i960.

przypadało. około 27%, na zabudowę mieszkalno-warsztatową około 50%, reszta na tereny użyteczności publicznej (ryc. 3). Powolny, ale stały rozwój Poznania uległ silnemu przyśpieszeniu od końca XIV wieku, dzięki sprzyjającym warunkom politycznym (unia polsko-litewska, upadek Hanzy i państwa krzyżackiego). Poznań znalazł się na drodze wielkich tranzyto - wych szlaków handlowych; nastąpił szybki wzrost znaczenia miasta, którego ludność (licząca w połowie XIV wieku około 4000 mieszkańców) osiągnęła pod koniec XV wieku kilkanaście tysięcy, a Poznań znalazł się wśród pierwszych miast w Polsce. Miasto przekroczyło zdecydowanie mury obronne, urbanizując tereny podmiejskie, które zajmowały na przełomie wieków XVI i XVII obszar około 338 hektarów. Okres świetności osiągnął szczyt w XVI wieku, a od połowy XVII wieku rozpoczął się upadek gospodarczy i kulturalny Poznania, głównie na skutek niszczących miasto wojen oraz częstych klęsk pożarów, zarazy i powodzi. Dopiero przy końcu XVIII wieku działalność Komisji Dobrego Porządku E dźwignęła miasto ze zniszczeń, nie przywróciła mu jednak dawnej świetności. Liczba ludności, która zmalała i określana jest szacunkowo w 1777 r. na około 8350 mieszkańców, wzrosła do około 15 000 mieszkańców (1794); od tego czasu będzie już wykazywała stałą tendencję wzrostową. Od 1793 r. rozpoczęła się dla Poznania ponad stuletnia niewola, która wywarła ujemny wpływ na przestrzennej rozbudowie miasta oraz jego stosunkach demograficznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Po rozebraniu średniowiecznych murów przy końcu XVIII wieku, miasto zostało w 1797 r. powiększone o samodzielne osiedla: Sw. Marcina; Św. Wojciecha, a w 1COO r. o prawobrzeżne osiedla: Chwaliszewo, Ostrów Tumski, Sródka, Zagórze i Zawady. W latach trzydziestych ubiegłego stulecia (1828-1872) władze pruskie zaczęły przeobrażać miasto w twierdzę, otaczając je potężnymi fortyfikacjami z Cytadelą na wzgórzu po północnej stronie miasta. Fortyfikacje ograniczyły możliwości rozwojowe miasta. W ciągu całego XIX wieku obszar Poznania powiększył się jedynie o maleńkie osady: Berdychowo i Piotrowo o łącznej powierzchni 4,50 hektara. W 1895 r. obszar Poznania wynosił 943,40 hektara. Tymczasem liczba mieszkańców rosła nieustannie, zwiększając się z 30 786 w roku 1831 do 53 392 w 1867 roku i 69 625 w roku 1890.

5 Na mocy uchwały sejmowej z roku 1768 król ustanowił w 1780 roku Komisje. Dobrego Porządku (Boni Ordinis) dla miast wielkopolskie li Z Poznaniem na ezele złożoną z V osób Z Kazimierzem Raczyńskim starostą generalnym na czele.

4*

Zbigniew

Pogorzelski

LAT A 1900 - 1918

W dwudziesty wiek miasto wkroczyło opasane obręczą fortyfikacji. Coraz dotkliwiej odczuwano brak wolnej przestrzeni pod zabudowę. Zmusiło to władze pruskie do wydania w 1902 r. zezwolenia na zniesienie wszystkich (z wyjątkiem Cytadeli) umocnień pasa wewnętrznego na lewym brzegu Warty. Nie rozebrano pasa zewnętrznego fortyfikacji, a przepisy ograniczające zabudowę tego rejonu obowiązywały do roku 1930. W latach 1900 - 1918 Poznań dwukrotnie powiększał swoje terytorium. W roku 1900 włączono w granice Poznania wielkie gminy wiejskie: Jeżyce, Górczyn, Wildę i Łazarz. Powierzchnia przyłączonych obszarów w 1900 i 1907 roku wynosiła 2442,80 hektara, z czego na Jeżyce przypadało 889,90 hektara, na Górczyn i Łazarz - 1034 hektarów, na Wildę - 431,50 hektara i na Sołacz przyłączony w 1907 roku - 87,40 hektara (Tabela 2). Zmiany terytorialne Poznania pociągnęły za sobą znaczny wzrost liczby mieszkańców. W 1900 r. miasto liczyło 117 033 mieszkańców; w roku 1910 ich liczba wzrosła do 156 696 osób, a w przededniu pierwszej wojny światowej (1914) osiągnęła 168 730 mieszkańców. W ciągu bez mała ćwierćwiecza (1890 - 1914) powierzchnia Poznania zwiększyła się trzy- i półkrotnie, a ludność prawie dwa i pół raza. Pomimo tak dużego wzrostu przestrzennego i demograficznego, Poznań przed pier

Tabela 2

PRZESTRZENNY PODZIAŁ MIASTA POZNANIA wedlug stanu na dzień 31 XII 1907

Dzielnice Powierzchnia z tego miasto: ogółem lewobrzeżne prawobrzeżne Aktualne Historyczne (1955) (1907) ha % ha /0 ha % Powierzchnia Poznania ogółem 3390,70 100, O 3093,00 91,2 297,70 8,2 Grunwald 1034,00 30,5 Łazarz Górczyn 1034,00 1034,00 100, O Jeżyce 977,30 28,8 Jeżyce 889,90 889,90 100, O Sołacz 87,40 87,40 100, O N owe Miasto 297,70 8,8 Ostrów Tumski 293,20 293,20 100, O Berdychowo Piotrowo 4,50 4,50 100, O S tare Miasto 478,70 14,1 S tare Miasto 478,70 478,70 100, O Wilda 603,00 17,8 Wilda 431,50 431,50 100, O Dębina 171,50 171,50 100, O 1 1

Źródła: Rocznik Statystyczny Miastu Poznania 1951 - 1959; Archiwum Miasta Poznania i Województwa (materiały źródłowe)