UNIWERSYTETU IM.

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1974.04/06 R.42 Nr2

ADAMA MICKIEWICZA

Etapy realizacji.

Objaśnienie: A - tereny założone w roku 1925; B - w roku 1935; B 1 - przeznaczone na budową Trasy W-Z; Czatwierdzone na rozbudowę Ogrodu; D - do rozbudowy w odległej perspektywie. Działy: l - Naukowo-Gospodarczy; 2 - Roślin ozdobnych; 3 - Geograficzny; 4 - Ekologiczny; 5 - Systematyczny; 6 Biologii roślin; 7 - zmienności roślin We j ś c i a: a - od ul. Dąbrowskiego; b. Gospodarcze; c - od ul. Botanicznej; d Pawilon dydaktyczno- wypoczynkowy; c - parking.

% 1

Ogród Botaniczny w roku 1925 (widok z lotu ptaka) Ogród Botanicany. Pergole i rabaty (1929)

I _III

Ij

'C*, -,

feil:*

-mAAmąmAzmm

Ogród Botaniczny. Fragment działu biologicznego. Fotografia z roku 1929

Widok przy wejściu głównym

Aleksander

Łukasiewicz

Boettner 2 . Po jego przedwczesnej śmierci nominalnym kierownikiem naukowym placówki (do 31 sierpnia 1939 r.) był prof. dr Adam Wodziczko. Uroczystego otwarcia Szkolnego Ogrodu Botanicznego dokonał w dniu 13 września 1925 r. 3 prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski. W ten sposób powstał w Poznaniu zaczątek nowoczesnego ogrodu botanicznego zawierający różnorodne działy botaniczne. Na przykładach celowo zgromadzonych roślin zapoznawano tu młodzież wszelkich typów szkół z różnorodnością i bogactwem świata roślinnego, z jego ewolucją, biologią, właściwościami gospodarczymi i ozdobnymi oraz sposobami uprawy roślin. Od samego początku Ogród dostarczał też dydaktycznego materiału roślinnego dla wszystkich szkół poznańskich i od samego początku dobrze pełnił wszystkie swe funkcje dydaktyczne i społeczno-kulturalne. W Ogrodzie odbywały się zajęcia i niektóre wykłady z biologii, przewidziane programami szkolnymi. Lekcje botaniki odbywały się bądź to na wolnym powietrzu, bądź też w specjalnie na ten cel wybudowanej krytej hali z ławkami. O pełnej działalności Ogrodu od chwili jego otwarcia świadczy też fakt, że już od 1925 r. systematycznie wydawano "Index seminum' tj. spis nasion dla krajowej i międzynarodowej wymiany. Dnia 15 maja 1928 r. Magistrat przekazał mienie i administrację Szkolnego Ogrodu Botanicznego Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego 4 . Kuratorium natomiast poleciło prowadzenie administracji Ogrodu podległej sobie i znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie Państwowej Szkole Ogrodnictwa. Aby Ogród mógł spełniać bardziej wszechstronną rolę, wkrótce po otwarciu części pierwszej rozpoczęto starania o budowę drugiego etapu (oznaczonego na planie literą B). Na ten cel władze miejskie przydzieliły dalsze 8,5 ha terenu, graniczącego bezpośrednio z zachodnią częścią działu systematycznego, a położonego między ulicą Dąbrowskiego na południu i rzeką Seganką na północy. N a obszarze tym przewidziano dział dendrologiczno-geograficzny, różnorodne kolekcje roślin dekoracyjnych, roślinność leśną i wysokogórską. Projekt tej części Ogrodu został opracowany przez wykładowcę Państwowej Szkoły Ogrodnictwa Edwarda Strausa i przewidywał główne wejście z ul. Dąbrowskiego. Prace nad realizacją nowych założeń trwały kilka lat (1930-1936) i były finansowane głównie z kredytów miejskich. Oficjalne oddanie do użytku tej części Ogrodu nastąpiło dnia 5 października 1936 r.

Po otwarciu nowej części, Ogród posiadał łącznie ok. 11 ha zagospodarowanego terenu, stając się tym samym największym z ówczesnych polskich ogrodów botanicznych (w Warszawie - ok. 5 ha, w Krakowie - 8 ha). Część wschodnią nowo zagospodarowanego terenu przeznaczono pod przyszłe gospodarstwo i rozmnażalnię roślin gruntowych. Dalszy rozwój Ogrodu przerwała okupacja hitlerowska (1939 - 1945). Ogród został połączony z terenami dawnej Poznańskiej Szkoły Ogrodnictwa. Część Ogrodu przeznaczono na park publiczny dla ludności niemieckiej, a część pod uprawę warzyw. Okupanci planując likwidację Ogrodu nie prowadzili żadnych prac związanych z utrzymaniem i zabezpieczeniem najcenniejszych kolekcji roślinnych. Skutkiem tego dużo roślin egzotycznych całkowicie wyginęło.

2 Rudolf Boettner zmarł w Poznaniu w dniu 26 kwietnia 1923 r.

s Nazwa zachowała się do momentu przejęcia Ogrodu przez Uniwersytet Poznański w dniu 12 grudnia 1949 r. i Uchwała Magistratu Miasta stołecznego Pozinania z dnia 15 maja 1928 r.

W czasie walk o wyzwolenie Poznania (1945) Ogród i jego drzewostan uległy dalszej- dewastacji. Teren Ogrodu został pocięty okopami, a w różnych jego punktach zlokalizowano stanowiska artylerii niemieckiej. W związku z tym wyginęły całe działy botaniczne i ok. 90% kolekcji roślinnych.

ODBUDOWA I ROZBUDOWA

W latach 1945 - 1949 Szkolny Ogród Botaniczny pozostawał pod opieką Państwowej Szkoły Ogrodnictwa, której dyrektorem był mgr inż. Wacław Zembal. Dużo trudu włożono w uporządkowanie Ogrodu po działaniach wojennych. Nie było natomiast środków na pełną odbudowę istniejących do 1939 r. różnorodnych działów botanicznych. W tej sytuacji Ogród spełniał głównie funkcje rekreacyjne, podobne do roli parków miejskich. W 1949 r. Państwowa Szkoła Ogrodnictwa zrzekła się dalszej Opieki nad Ogrodem i przekazała go Wydziałowi Matematyczno- Przyrodniczemu Uniwersytetu Poznańskiego. Oficjalne przejęcie nastąpiło dnia 12 grudnia 1949 r. 5 Z chwilą przejęcia Ogrodu przez Uniwersytet, rozpoczął się nowy okres rozwoju.

Kierownikiem Ogrodu został mianowany prof. dr Zygmunt Czubiński, który funkcję tę piastował do dnia 31 stycznia 1967 r. Po śmierci prof. dra Z. Czubińskiego kierownictwo Ogrodu powierzono autorowi. W tym czasie Ogród uzyskał osobny budżet i odpowiedni personel naukowo-techniczny. Umożliwiło to stworzenie samodzielnej bazy gospodarczej oraz odbudowę różnych działów botanicznych i zakładanie nowych. Uzyskano też środki na budowę pomieszczeń naukowo-dydaktycznych i gospodarczych. Dzięki zapałowi i pracowitości wszystkich pracowników, już w pierwszych latach po przejęciu Ogrodu uporządkowano istniejące działy, powiększono znacznie ilość gatunków oraz przystąpiono do budowy nowych działów naukowo-dydaktycznych. Szybkie powiększenie kolekcji botanicznych było możliwe poprzez międzynarodową wymianę nasion, cebulek, sadzonek itp. Do wymiany tej Ogród Botaniczny włączony jest dzięki corocznemu wydawaniu "Index seminum" (od 1925 r.). W ramach tej wymiany uzyskiwano nowy materiał roślinny z kilkuset ogrodów botanicznych, położonych w różnych rejonach kuli ziemskiej. Podczas intensywnej odbudowy w latach 1950 - 1955 Ogród otrzymywał każdego roku po kilka tysięcy porcji nasion lub sadzonek nowych gatunków. Na koniec 1972 r. Ogród prowadził wymianę nasion z 343 analogicznymi instytucjami całego świata (w tym 266 ogrodami europejskimi, 32 ogrodami azjatyckimi, 25 amerykańskimi, 10 australijskimi, 10 afrykańskimi). W tym okresie dużo roślin przywożono również ze stanowisk naturalnych oraz z innych polskich i zagranicznych ogrodów botanicznych. Niezbędnymi obiektami w każdym ogrodzie botanicznym są szklarnie, w których gromadzi się różnorodne kolekcje roślin tropikalnych, prowadzi doświadczenia naukowe oraz produkuje materiał ozdobny do corocznego obsadzania kwietników ogrodu. Już w 1950 r. przystąpiono do budowy pierwszych w dziejach Ogrodu szklarni o łącznej powierzchni ok. 500 m 2 . Jednocześnie ze szklarniami budowano przylegający do nich od strony północnej jednopiętrowy budynek, w którym do dziś mieści

5 Uchwała Rady Wydziału Matematyezno-Przyrodniczego Uniwersytetu Poznańskiego z dnia 12 grudnia 1949 r.

<te

Aleksander

Łukasiewicz

Fragment działu geograficznego Fragment działu systematycznego

Jfc

Dział roślin stepowych

Fragment budowanego alpinarium (1969)

Aleksander

Łukasiewiczsię biuro Ogrodu, biblioteka, nasionarnia, etykietarnia, kartoteki i księgi nasadzeń wszystkich roślin oraz kotłownia. Alpinarium założono pierwotnie (w latach 1935 - 1951) na powierzchni ok. 500 m".

Całość podzielona została na kilka odrębnych części gromadzących roślinność niektórych gór europejskich. W 1953 r. przystąpiono do budowy i prze budowy najbardziej zniszczonych działów roślin, tj. systematycznego, biologii i geografii roślin. Po przebudowie ukończone] w 1955 r. stworzono roślinom dobre warunki glebowe. Dzięki temu wszystkie gatunki rozwijały się znacznie lepiej niż poprzednio. Wykorzystano też maksymalnie całą powierzchnię dla kolekcji botanicznych. Obecnie liczba gatunków w dziale systematycznym wynosi ponad 2000 i jest wielokrotnie większa niż poprzednio (ok. dwieście gatunków). W latach 1953 - 1954 usypano przy północnej stronie Ogrodu piaszczystą wydmę o długości ok. 40 m, szerokości 20 m i wysokości 2,5 m. Całość znajduje się w pełnym słońcu i nie regularnie opada ku południu. Stworzono w ten sposób odpowiednie siedlisko dla roślin psammofilnych rosnących na naszych wydmach nadmorskich i piaszczyskach śródlądowych. W części gospodarczej wybudowano w latach 1954 - 1955 specjalne magazyny dla inwentarza, narzędzi, materiałów itp. Natomiast w latach 1972 - 1974 wybudowano na miejscu zniszczonych nowe pergole dla roślin pnących. Zamiast dawnej konstrukcji drewnianej zastosowano betonową. Pierwsze szklarnie okazały się już po kilku latach nie wystarczające. Toteż w 1961 r. przystąpiono do budowy następnych szklarni zlokalizowanych po zachodniej stronie poprzednich. Powierzchnia wszystkich szklarni wynosiła na koniec 1972 r. ok. 800 m 2 . Zgromadzone są w nich bogate kolekcje roślin z obszarów tropikalnych i subtropikalnych (około 3000 gatunków). Po północnej stronie nowych szklarni wybudowano w tym samym czasie piętrowy budynek, w którym znajdują się pracownie naukowe i pokoje asystenckie. Dużym osiągnięciem dla Ogrodu było wyasfaltowanie w latach 1967 - 1971 dróg publicznych. Prace te były w całości finansowane przez Prezydium Rady N arodowej m. Poznania. W 1967 r. przystąpiono do przebudowy frontowej części Ogrodu. U sunięto tu wszystkie stare, nieestetyczne żywopłoty oraz zasychające skupiny pospolitych krzewów. Na ich miejsce wysadzono cenniejsze rośliny, o większej wartości dydaktycznej, naukowej i ozdobnej. Wiosną 1968 r. rozpoczęto gruntowną przebudową alpinarium i znaczną jego rozbudowę. Założona bowiem w latach 1935 -1951 pierwotna część alpinarium była za mała dla dużej ilości gatunków górskich strefy umiarkowanej i arktycznej oraz nie posiadała odpowiednich warunków dla dobrego rozwoju wielu roślin. Z tych też względów zaistniała konieczność gruntownej przebudowy i znacznej rozbudowy alpinarium zgodnie z aktualnymi potrzebami. W ramach tych prac usypano nowe, okazałe wzniesienia oraz przebudowano i powiększono pasma poprzednie. Do budowy tak dużego obiektu zużyto nie tylko wszystkie kamienie z poprzedniego alpinarium, lecz sprowadzono dodatkowo ponad 2000 ton nowego, przeważnie dużego, materiału skalnego, zarówno wapiennego, jak i granitowego. Obecnie całość posiada znacznie odpowiedniejsze warunki konfiguracyjne, przestrzenne i glebowe dla dobrego rozwoju roślin pochodzących z gór strefy umiarkowanej i obszarów arktycznych. Powierzchnia nowo rozbudowanego alpinarium jest ok. 10 razy większa od poprzedniej i wynosi ponad 0,5 ha. Przy pracach ziemnych dużą pomoc okazali studenci Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w ramach czynów społecznych.

FUNKCJE OGRODU I PERSPEKTYWY JEGO ROZWOJU

Po przejęciu przez Uniwersytet, Ogród Botaniczny został przekształcony w zakład naukowo-dydaktyczny, zachował jednocześnie różnorodne i bardzo ważne funkcje społeczne. Obok roli dydaktycznej i naukowej - stanowi on nadal ważną i najbardziej atrakcyjną część zieleni miejskiej. Kolekcje Ogrodu Botanicznego obejmują bowiem ok. 8000 gatunków i odmian roślin. Pod tym względem zajmuje on jedno z czołowych miejsc wśród krajowych ogrodów botanicznych. Pełni on równocześnie funkcję jedynego parku dla szybko rozbudowującej się ostatnio dzielnicy Jeżyce. Wstęp do Ogrodu jest bezpłatny, dzięki czemu jego rola społeczna jest niczym nie ograniczona. Jest on chętnie odwiedzany przez mieszkańców całego miasta, którzy przy okazji zapoznają się z wieloma interesującymi roślinami. Ogród Botaniczny w Poznaniu jest licznie odwiedzany również przez gości zagranicznych (zwłaszcza w czasie Międzynarodowych Targów Poznańskich), którzy na jego przykładzie oceniają poziom naszej kul tury w tym zakresie. W okresie powojennym frekwencja osób zwiedzających Ogród ogromnie wzrosła i stale powiększa się. W dniach maksymalnego nasilenia (dni świąteczne) liczba odwiedzających dochodzi do kilkunastu tysięcy. W ramach zorganizowanych wycieczek szkolnych przychodzi rocznie do Ogrodu ponad 20 000 osób. Z Ogrodem Botanicznym pozostają w ścisłym kontakcie Zarządy Zieleni Miejskiej, które otrzymują nasiona lub sadzonki wielu cennych gatunków i odmian do dalszego rozmnażania. Rośliny te wykorzystywane są następnie przy zakładaniu nowych terenów zieleni w obrębie miasta. N a terenie Ogrodu odbywają się różne wykłady i zajęcia dla nauczycieli szkół średnich i podstawowych województwa poznańskiego, objęte programem doskonalenia kadr nauczycielskich. Podobne zajęcia prowadzą pracownicy w różnych miejscowościach na terenie Wielkopolski. Od wielu lat personel Ogrodu pomaga w zakładaniu ogrodów szkolnych oraz udziela wyczerpujących informacji dotyczących prowadzenia działek szkolnych i uprawy wielu roślin. Szkoły różnych typów otrzymują bezpłatnie z Ogrodu nasiona i rośliny potrzebne im dla celów dydaktycznych. Ogród Botaniczny jest również terenem prac społecznych dla uczniów szkół podstawowych i średnich Poznania oraz dla studentów; młodzież corocznie poświęca wiele godzin na te prace w Ogrodzie. Jak już wspomniałem, Ogród Botaniczny w Poznaniu jest jednym z naukowo-dydaktycznych ośrodków botanicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Rozwijana jest tu problematyka naukowa w następujących kierunkach: a. introdukcja i botaniczna aklimatyzacja roślin; b. rytmika rozwojowa nadziemnych i podziemnych części roślin; c. zagadnienia praktyczne, jak np. uprawa i zastosowanie roślin w obrębie miejskich terenów zieleni; d. inne zagadnienia wiążące się ściśle z wpływem roślin na ochronę środowiska człowieka w warunkach miejskich. Na tematy te ogłoszono w ciągu ostatnich dwudziestu lat około osiemdziesięciu prac i art y - kułów. Zostały one wydrukowane jako odrębne pozycje lub w formie artykułów w rozmaitych czasopismach botanicznych i ogrodniczych. Dużą osobliwością naukową Ogrodu Botanicznego jest nowo wybudowane laboratorium korzeniowe (rhizarium) 6 m głębokie, które będzie służyło do badań nad rozwojem podziemnych części roślin. Z zajęć dydaktycznych, prowadzonych bezpośrednio przez pracowników naukowych Ogrodu Botanicznego ze studentami Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi odbywają się ćwiczenia, wykłady i wykonywane są prace magisterskie w oparciu o istniejące tu bogate kolekcje roślinne. W ostatnich latach przystąpiono do realizacji dalszej rozbudowy Ogrodu Bota

Aleksander

Łukasiewicz

nicznego. Zgodnie z opracowanym wieloletnim planem rozwoju Ogrodu Botanicznego, uzyskano w ostatnim czasie lokalizację szczegółową na dalszą rozbudowę w kierunku północnym i południowo-wschodnim. W ten sposób została stworzona realna możliwość dokończenia budowy Ogrodu. Część północna (oznaczona na planie literą Ci) dochodzi do projektowanej trasy Wawrzyńca. Leży ona w dolinie strumyka Seganka, który dotąd znajdował się poza granicami Ogrodu Botanicznego. W przyszłości strumyk ten znajdzie się na terenie Ogrodu, będzie znacznie powiększony i miejscami spiętrzony. Wpłynie to na uregulowanie stosunków wodnych całego terenu oraz stworzy możliwość wprowadzenia na odpowiednią skalę całkowicie odrębnego siedliska dla roślin wymagających podłoża stale bardzo wilgotnego. Dotychczas warunków takich nie było w Ogrodzie Botanicznym, toteż niemożliwe było wprowadzenie wielu ważnych grup roślin wilgociolubnych (np. gatunków wodnych, błotnych, wilgotnych łąk, różaneczników itp.). Na peryferiach tego terenu wzdłuż ul. Wawrzyńca przewidziana jest kolekcja roślin pochodzących z Ameryki Północnej. W części południowo-wschodniej rozbudowanego Ogrodu (oznaczonego na planie literą CJ przewidziane jest główne (drugie) wejście od ul. Botanicznej, dział zmienności roślin (g), dział roślin wschodnioazjatyckich oraz rozbudowa części naukowo- gospodarczej.

Nowe tereny łączą się ściśle z dotychczas urządzonymi częściami Ogrodu i stanowią dla nich niezbędne uzupełnienie. Po ich zrealizowaniu zwiększy się znacznie społeczna, dydaktyczna i naukowa rola Ogrodu. Etaipy rozwoju Ogrodu zostały w r. 1968 przez Prezydium Rady Narodowej miasta Poznania uznane za celowe i zatwierdzone.