RZEKA WARTA I JEJ ZNACZENIE DLA MIASTA POZNANIA 117brzegów, stąd pomiędzy kapitułą poznańską a miastem były o to ustawiczne kłótnie przez kilka wieków. (Kłótnie te sięgają bardzo odległych czasów. Tak naprzykład w akta.ch' kapituły czytamy, że w roku 1443 Władysław Warneńezyk pisał do biskupa i członków kapituły poznańskiej, donosząc im, iż magistrat poznański użalał się przed nim na biskupa, który mieszczan poznańskich z przyczyny sporu z kapitułą o Wartę wyklął. Monarcha zakazuje podobnego postępowania na przyszłość i przyrzeka sprawiedliwość w\ mierząc). Zygmunt T na zjeździe generalnym w Piotrkowie w roku 152:5 wydał w tych sporach wyrok, przez który miastu Poznaniowi groblę Czartoją zwaną przysądził, kapitule zaś rozkazał, aby zaprzysięgła przez jednego kanonika i (5 panów szlachty, iż posiadała ciągłe wolność łowienia ryb we Warcie. W roku 1524 wydał Zygmunt ł w sprawie tej mandat, na mocy którego nakazane w roku poprzednim złożenie przysięgi przez kapitułę odłożoneri) zostało do późniejszego czasu, nie wiadomo atoli, czy, kiedykolwiek złożoną została (akta Kapituły poznańskiej). Tymczasem spór o rzekę Wartę toczył się między stronami dalej. Rozstrzygnął go Zygmunt August dekretem w roku 1571 wydanym, przysądzając miastu rzekę Wartę z obydwoma brzegami na milę w zwyż i nadół, tudzież dwie jej wyspy. Pstawa koronna pod tytułem: "exektteja dekretu" w roku 1598 przyznała także oba brzegi Warty miastu, to samo uczyniła .,Komisja dobrego porządku" dnia 24. stycznia 1780 roku - akta grodzkie poznańskie, - Mimo wszystko kapituła, nie przostawając na wyrokach monarchów i sejmów, uważała się zawsze za właścicielkę prawego brzegu Warty i nie zaniedbała walki aż do samego nieomal upadku kraju. Prawo '.woje do połowy Warty zasadzała na przywileju Przemysława z roku 1252 datowanego "in Gnesna in Grastino Saneti Adalberti'" . którym książę ten połowę rzeki miał jej nadać. Przywilej lokacyjny nadał miastu wolność stawiania na rzece Warcie młynów. Z wolności tej korzystało miasto aż vnadto. na własną atoli szkodę. Już od początku 14. wieku stały na rzece Warcie wielkie młyny, których liczbę powiększyły w 15 i 16 wieku folusze, papiernie i piły. Gacie i groble tych młynów ścieśniając niezmiernie koryto Warty, zmuszały ją w czasie przybierania wody do nagłego występowania z brzegów: stąd pochodziły owe nadzwyczajne zalew\ miasta, jakich w dzisiejszych czasach nie doświadczamy, chociaż Warta co rok prawie z brzegów swoich występuje. .Szczególnie powodowała te powodzie gać z mocnych

Kronika Miasta Poznania: miesięcznik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1923.05.31 R.1 Nr5/6

KRONIKA MIASTA* POZNANIAblochów dębowych przeprowadzona przez środek rzeki od młyna królewskiego za Dominikanami, aż do młyna kapitulnego na drugiej stronie Warty leżącego. W gaci tej w roku 1520 były tylko trzy otwory szerokości 1 i pół łokcia, dla odpływu wody. Woda więc wezbrawszy, odparta od mocnej gaci, wpadała w kanały miejskie, które wnet napełniwszy zalewała zawsżąd miasto. Niepodobne przypuszczać, aby Magistrat, z ludzi światłych złożony, nie poznał przyczyn tak częstych zalewów miasta., a przecież nie wiedzieć z jakich pobudek cierpiał na Warcie młyny z gaciami i groblami i narażał mieszkańców na nieobliczalne szkody.

Rząd dawnej Polski, przekonany o ważności Warty dla spławiania tą rzeką drzewa, potażu i innych produktów wielkopolskich do miast zagranicznych, nic szczędzi! starań aby oczyścić jej ko ryto. Trokliwości tej chwalebnej rządu znajdujemy często ślady \ \ s< itiitach narodowych. Tak n. p. zjazd piotrkowski za Kazimierza Jagiellończyka w roku 1447 odprawiony, stanowi, aby na rzekach Wiśle i Warcie itd. wolny był spław, aby stawiający na nich jazy, czynili w nich dla statków otwory. Ustawa z roku 1557 nakazuje, aby Warta począwszy od Sieradza uwolnioną była od młynów i jazów. U stawa z roku 1.)(;;5 pod tytułem . , Warta II opiewa: "Komisarze do margrabiów brandenburskich i książąt pomorskich, mają być wysłani ratione liberi transitus Warty i ratione d i . Ą vi odebraniu na- sejmie od nich deklaracji, około ramowania tejże rzeki i budowania śluzów i w ról niezwłocznie ma być postanowione'". .,Nie przyszło to ad effectum-' - mówi ustawa 7 roku 1589 - "przeto inszy znowu komisarz <- deputalor wyznaczony został dla skończenia tej sprawy, a Warta za. staraniem pomienionego komisarza i podkomorzego poznańskiego ma już być od Poznani') aż tam. dokąd będzie potrzeba, ramowana z pieniędzy na to złożonych i na ratuszu poznańskim leżących. A jeżeli by te pieniądze na to wystarczyć nie miały, rycerstwo województwa poznańskiego i kaliskiego mają dołożyć sub poenis in officiis castrensibus repetendis sine appclatione". Oczyszczenie Warty w części przynajmniej nastąpiło na początku 17. wieku. Wszakże rzeka ta była zawsze pod Poznaniem spławną. Chodziły po niej do Odry szkuty i inne statki kupców poznańskich, jakoteż tratwy na potrzebą miejscową, sąsiedzką i na wywóz za granicę. Rybołóstwo na rzece Warcie należało w 13. wieku w części do książąt a później do zamku), w części do magistratu. (Łukaszewicz

Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach vol. II. fol. 179). Pod zaborem pruskim w wieku 19. i 20. aż do wojny światowej miała Warta dla dawniejszego Wielko Księstwa Poznańskiego bardzo doniosłe znaczenie, żegluga na niej miała jednak więcej znaczenie lokalne, gdyż kończyła się przy ujściu Prosny na granicy dawniejszego imperjum rosyjskiego. Powtóre droga OdraWisła prowadząca przez Noteć, kanał bydgoski i Brdę nie była dla większych statków dostępną, i dopiero w ostatnich latach przed wojną światową ukończono jej przebudowę. Samą Wartę rozpoi<> iutenzywnie regulować od ujścia Prosin aż do ujścia do Odry w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Regulacja · .. tworzyła drogę dostępną dla dużych statków aż do .ujścia Noteci obecnie po stronie Niemiec - dalej aż do Poznania -Mi' ki przedstawia! się niedostatecznie. Dopiero w przedłożeniu n owem praskim o drogach wodnych w roku 1904 przyjętem · roku 1905 postanowiono w celu podniesienia Poznania jako punktu handlowego uzupełnić regulację Warto < <-...... .ni od ujścia Noteci aż do Poznani; l., co też zostało wykon acino taką głębokość, że w tej przestrzeni mogą się poruszać statki 400 tonowe o zanurzeniu 1,40 ni. gdy zaś warunki hydrograficzne są takie same aż do ujścia. Prosny można przyjąć, że Warta 0<' ścia Prosny aż do ujścia Noteci może być drogą wodną przystępną dla statków 400 tonowych, poniżej zaś aż do Odry dla statków więlw,ych t. j. 600 tonowych. Pod względem hydrograficznym podzielić można rzekę Wartę ua 4 części: I. Warta od ujścia do Odry aż do ujścia Noteci dług. 70,4 km.

II. Warta od ujścia Noteci aż do ujścia Prosny dług. 280 km.

III. Warta, od ujścia Prosny aż do Konina dług. 51 km.

IV. Warta od Konina aż do Koła dług. 31.5 km.

Odległość od Poznania do obecnej zachodniej granicy wynosi około 98 kim. Chcąc podnieść i ożywić ruch handlowy na Warcie zmuszone było miasto w swym obrębie wpierw podjąć jako palącą sprawę ogroblenie i ostateczne uregulowanie Warty. Szczególniej wielkie wylewy wody w latach 1888 i 1889 spowodowały tniljonowo szkody, Od tej chwili zainteresowane władze państwowe i komunalne dążyły do usunięcia na przyszłość podobnego nieszczęścia. Powstało wiele projektów opracowanych