TADEUSZ ŚWITAŁA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1974.04/06 R.42 Nr2

WŁADZE MIASTA POZNANIA

Rady narodowe w latach 1944 - 1973 były ogniwami władzy i administracji państwowej w gminach, miastach, powiatach i województwach. Ich blisko trzydziestoletnia działalność potwierdziła słuszność koncepcji ustrojowej Polskiej Partii Robotniczej oraz tezy, iż wprowadzanie do życia publicznego demokratycznych form ustrojowych nie może być aktem jednorazowym, lecz jest procesem długofalowym. Rady narodowe bowiem zmieniały strukturę i rozwijały się w ścisłym związku z przeobrażeniami politycznymi w kraju i etapami budownictwa socjalistycznego. W pamiętną noc sylwestrową z 31 grudnia 1943 na l stycznia 1944 r. w Warszawie z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej utworzona została Krajowa Rada N arodowa. Na jej czele stanął Bolesław Bierut, wówczas członek Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej i jego Sekretariatu. Emisariusze Krajowej Rady Narodowej wyruszyli z okupowanej Warszawy organizować rady w terenie.

Jako pierwsza (18 II 1944) powstała lubelska Wojewódzka Rada Narodowa. Łącznie - pod koniec okupacji - działało oprócz rad wojewódzkich około stu powiatowych i miejskich oraz około trzystu rad gminnych. Kierowała nimi władza zwierzchnia - Krajowa Rada Narodowa opierająca się na Tymczasowym Statucie Rad Narodowych. Zapewniał on udział w tworzeniu rad wszystkim zrzeszeniom demokratycznym i organizacjom walczącym z okupantem. Główny wysiłek rad skierowany był na skupienie patriotycznych sił narodu polskiego do walki z okupantem. Rady narodowe powstały więc jako organizacyjna forma zespolenia sił patriotycznych i ludowych do walki o wyzwolenie kraju, a jednocześnie jako zalążek przyszłych, ludowych w treści i formie organów władzy państwowej. Od momentu ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego - 22 lipca 1944 r. - podziemne rady na terenach wyzwolonych przekształciły się w organy terenowe władzy ludowej. Rozpoczęto tworzenie systemu rad narodowych, który oznaczał zasadniczą zmianę mechanizmu i struktury aparatu państwowego, a więc to, co odróżniało demokrację ludową od burżuazyjnej. Obejmował on coraz obszerniejsze części kraju, w miarę jak wyzwalano ojczyznę. W Poznaniu Miejska Rada Narodowa powstała w dniu 26 marca 1945 r. Liczyła pięćdziesięciu ośmiu radnych delegowanych przez Polską Partię Robotniczą (23), Polską Partię Socjalistyczną (12), Stronnictwo Demotoratyczne (6), Stronnictwo Ludowe (3), Związki Zawodowe (14). Funkcję przewodniczącego Rady powierzono Zygmuntowi Piękniewskiemu (do l V 1945). Od dnia 8 października 1945 przewodniczącym był Franciszek Kowalski. Funkcje wiceprzewodniczącego pełnił Jan Szulczyński, a członków Prezydium: Michał Cuprych, Czesław Grajek i Bogusław Seydlitz. W kilka miesięcy później liczbę radnych podniesiono do siedemdziesięciu

Tadeusz Świtaładwóch, a w latach 1947 -1950 Miejska Rada Narodowa liczyła osiemdziesięciu radnych. Organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej był Zarząd Miejski, na czele którego stał prezydent. Władze miejskie w Poznaniu powstały w warunkach szczególnych, kiedy znaczna część miasta nie była jeszcze wyzwolona. Pełnomocnik Rządu Tymczasowego Michał Gwiazdowicz mianował w dniu 9 lutego 1945 r. na stanowisko prezydenta inż. Feliksa Maciejewskiego, a na wiceprezydenta powołany został Piotr Kędzierski. W dniu 11 kwietnia 1945 r. ukonstytuowana w marcu Miejska Rada Narodowa dokonała wyboru prezydenta miasta oraz dwóch wiceprezydentów. Prezydentem został ponownie członek Polskiej Partii Robotniczej Feliks Maciejewski, pierwszym wiceprezydentem Antoni Drabowicz (z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej), drugim - Kazimierz Nadobnik (z ramienia Stronnictwa Ludowego). Wkrótce po tym powołano trzeciego wiceprezydenta, którym został architekt Jan Cieśliński. N a miejsce Kazimierza N adobnika wiceprezydentem został Aleksander Swierczyński. Wiceprezydenci sprawowali decernaty. Antoni Drabowicz - nad Wydziałami: Mieszkaniowym; Opieki Społecznej; Zdrowia; Oświaty; Kultury i Sztuki; Kazimierz N adobnik nad administracją magistracką; Jan Cieśliński - nad wszystkimi wydziałami technicznymi oraz przedsiębiorstwami miejskimi. W czerwcu 1945 r. Feliks Maciejewski złożył rezygnację. W dniu 16 lipca na stanowisko prezydenta Miejska Rada Narodowa powołała Stanisława Srokę. Nastąpiły też wtedy zmiany w składzie kolegium Zarządu, który w drugim półroczu tworzyli: Stanisław Sroka, Antoni Drabowicz, Aleksander Swierczyński i Jan Cieśliński, Józef Figaszewski (sekretarz) oraz Józef Chrzanowski, Edward Eisbrenner, Jan Gajewski, Władysław Jakubowski, Stanisław Maćkowiak i Feliks Nowakowski (członkowie) . W marcu 1946 r. ustąpił ze stanowiska wiceprezydenta Jan Cieśliński; na jego miejsce wybrano Wacława Giinthera, którego od dnia 11 listopada 1946 r. zastąpił Feliks Klause. W dniu 18 listopada 1948 r. .- w miejsce Antoniego Drabowicza - stanowisko wiceprezydenta objął Władysław Szymczak. Z dniem 30 października 1948 r. odszedł ze stanowiska prezydenta miasta, zwany "prezydentem odbudowy", Stanisław Sroka, który objął najpierw stanowisko wiceprezydenta Warszawy, a później prezydenta. Od dnia 11 grudnia 1948 r. Miejska Rada Narodowa powierzyła tę funkcję dyrektorowi administracyjnemu Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", członkowi Polskiej Partii Robotniczej, Leonowi Murzynowskiemu. W lutym 1950 r. nastąpiła jeszcze jedna zmiana. Stanowisko prezydenta miasta, zwolnione przez Leona M urzynowskiego, objął Franciszek Frąckowiak. Od dnia l lipca 1949 r. zrezygnowano ze stanowiska trzeciego wiceprezydenta.

Cechą charakterystyczną rad narodowych w latach 1945 - 1950 był fakt, że łączyły one zadania nadzorcze w stosunku do administracji rządowej z zadaniami samorządu terytorialnego zarządzającego sprawami lokalnymi. Głównym kierunkiem działalności rad było sprawowanie kontroli społecznej i realizacji najistotniejszych w tym okresie problemów gospodarczych i społecznych takich jak: reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, odbudowa kraju, walka ze spekulacją, likwidacja analfabetyzmu. Dualistyczny system organizacyjny terenowego aparatu państwowego w poważnym stopniu utrudniał udział rad narodowych w realizacji ogólnych zadań państwowych. Już u progu Planu Sześcioletniego (1950 - 1955) powstała konieczność zwiększenia roli rad w życiu ludowego państwa i ich wpływu na realizację zadań społeczno-gospodarczych i administracyjnych odpowiednio do ich możliwości. W tym celu przeprowadzono zasadniczą reformę ustrojową, polegającą na skupieniu w radach pełni władzy państwowej. U stawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniosła podział na administrację rządową i samorządową od gminy do województwa włącznie, bowiem na szczeblu centralnym dualizm władzy nie został naruszony. W wyniku reformy - w miejsce wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów powoływanych przez zwierzchnie organy administracji, powstały ciała kolegialne: prezydia powoływane i odwoływane przez rady narodowe i im podporządkowane. Reforma była krokiem naprzód w pogłębieniu demokratycznej struktury władz terenowych. Nową strukturę usankcjonowała uchwalona w dniu 22 lipca 1952 roku Konstytucja.

Pierwsze Prezydium Miejskiej Rady Narodowej wybrane zostało na sesji w dniu 3 czerwca 1950 r. Przewodniczącym prezydium został Franciszek Frąckowiak, zastępcami Witold Przewoźny i Stefan Marzec. Na sekretarza Prezydium wybrano Zygmunta Wolniewicza.

W roku 1954 uchwalona została ordynacja wyborcza do rad narodowych. Na tej podstawie w dniu 5 grudnia 1954 r. odbyły się pierwsze wybory do rad narodowych oparte, podobnie jak do Sejmu, o czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne. Jednocześnie przeprowadzono reformę podziału terytorialnego. W miejsce gmin powstały znacznie mniejsze jednostki - gromady. Stworzone zostały podstawy do pogłębienia więzi rad z wyborcami i społeczeństwem. W Poznaniu Miejska Rada Narodowa w kadencji 1954 - 1957 liczyła po tych wyborach 149 radnych. Na jej czele stał nadal Franciszek Frąckowiak z zastępcami Stefanem Marcem i Zygmuntem Wolniewiczem, a w pewnym okresie czasu .Władysławem Rybskim. Już w kadencji 1954 - 1957 liczbę zastępców przewodniczącego zwiększono do trzech. Na dzień l stycznia 1957 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej stanowili: Franciszek Frąckowiak (przewodniczący), Edward Biliński, Stefan Marzec i Zygmunt Wolniewicz (zastępcy), Czesław Adamski (sekretarz), Edmund Krzymień, Czesław Kołodziejczak, Czesław Lesiński, Alojzy Łuczak, Dionizy Madajewski, Leon Stajkowski, Franciszek Szalek, Zdzisław Walczak (członkowie) . W latach 1950 - 1957 funkcje członka Prezydium pełnili także Stanisław Biczysko (1955 - 1956), Halina Latowska (1953 - 1956), Jerzy Matuszewski (1951 - 1954), Henryk N owak (1956), Stanisław Piasecki (1954 - 1956), Zygmunt Stańko (1954- 1955), Leon Stasiewski (1952 - 1953), Baltazar Sobocki (1950 - 1952), Edward Tyc (1950 - 1954).

U chwałą Prezydium Rządu z dnia 7 października 1954 r. zatwierdzono uprzednią uchwałę Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu stanowiącą o podziale miasta na pięć dzielnic: Stare Miasto, Nowe Miasto, Wilda, Grunwald i Jeżyce. Uchwała ta weszła w życie z dniem l stycznia 1955 r. i z tą też chwilą zaczęły działać wybrane w dniu 5 grudnia 1954 r. Dzielnicowe Rady Narodowe. W roku 1954 Miejska Rada Narodowa stanowiła organ stopnia powiatowego. Ta sytuacja prawna pozwalała przekazać dzielnicowym radom narodowym tylko zadania przewidziane w owym okresie dla rad stopnia gromadzkiego. Stąd też i utworzone w prezydiach dzielnicowych rad narodowych jednostki organizacyjne nie były rozbudowane. W latach następnych doskonalono system rad narodowych, kładąc silny akcent na rozszerzenie uprawnień i zwiększenie ich samodzielności. Znalazło to wyraz

Tadeusz Świtałam. in. w U stawie o Radach Narodowych z dnia 25 stycznia 1958 r. znowelizowanej w roku 1963 i w U stawie Budżetowej w roku 11970. W sferze działalności rad znalazły się stopniowo wszystkie działy gospodarki narodowej, które wiążą się z zaspokajaniem potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych, oraz rozwojem ekonomicznym i społecznym terenu. Nadzorowany do końca 1973 r. przez rady uspołeczniony przemysł terenowy dawał ok. 12% ogólnej wartości produkcji przemysłowej kraju i 22 % wyrobów przeznaczonych na zaopatrzenie rynku. Rada Narodowa miasta Poznania liczyła w 1958 r. niezmiennie osiemdziesięciu radnych. Na sesji Rady Narodowej miasta Poznania w dniu 12 lutego 1958 r. wybrano Prezydium w następującym składzie: Franciszek Frąckowiak (przewodniczący), Edmund Krzymień, Stefan Marzec (zastępcy), Czesław Adamski (sekretarz), Edward Hałas, Jan Nalepka, Dobromir Osiński, Wacław Piaskowski (członkowie).

Na sesji w dniu 25 kwietnia 1961 r. na kadencję 1961 - 1965 wybrano Prezydium w składzie: Jerzy Kusiak (przewodniczący), Dionizy Balasiewicz, Władysława Klawiter i Zbigniew Rudnicki (zastępcy), Czesław Adamski (sekretarz), Bolesław Drogomireaki, Czesław Kołodziejczak, Jerzy Łangowski, Wacław Piaskowski (członkowie) . W dniu 29 września 1964 r. Rada przyjęła rezygnację zastępcy przewodniczącego Prezydium Dionizego Balasiewicza i zwolniła go z zajmowanego stanowiska. W dniu 12 listopada 1964 r. na stanowisko zastępcy przewodniczącego Prezydium powołany został Henryk Kędziora. W dniu 11 czerwca 1965 r. w sali Odrodzenia poznańskiego Ratusza zainaugurowano nową kadencję Rady na lata 1965 - 1969. Wyłoniono Prezydium w składzie: Jerzy Kusiak (przewodniczący), Henryk Kędziora, Władysława Klawiter , Zbigniew Rudnicki (zastępcy przewodniczącego), Czesław Adamski (sekretarz), Franciszek Kosmowski, Jerzy Łangowski, Wacław Piaskowski, Maria Roszczak (członkowie).

W kadencji tej prezes Rady Ministrów wyraził zgodę na zwiększenie liczby zastępców przewodniczącego do czterech. Korzystając z uprawnień, w dniu 23 grudnia 1965 r. Rada Narodowa powierzyła funkcję zastępcy przewodniczącego Jerzemu Łangowskiemu.

Wyboru Prezydium na kadencję 1969 -1973 Rada Narodowa dokonała w dniu 13 czerwca 1969 r. : Jerzy Kusiak (przewodniczący), Henryk Kędziora, Jerzy Łangowski i Zbigniew Rudnicki (zastępcy przewodniczącego), Józef Świtaj (sekretarz), Wiktor Kozłowski, Stanisław Królikowski, Maria Roszczak, Danuta Wawrzyńczyk-Szplit (członkowie Prezydium).

W związku z powołaniem w dniu 2 lipca 1970 r. Jerzego Kusiaka na stanowisko przewodniczącego Komitetu Drobnej Wytwórczości w Warszawie, Rada Narodowa m. Poznania obradująca w dniu 5 września 1970 r. wybrała na stanowisko przewodniczącego Prezydium, dotychczasowego wiceprzewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Stanisława Cozasia. Wzrost uprawnień, jak się okazało - nie był dość skutecznym środkiem na niedomagania w funkcjonowaniu administracji terenowej. Sprawom tym poświęcono wiele miejsca na VI Zjeździe Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na którym - odpowiadając na postulaty przytłaczającej większości wsi - za najpilniejsze zadanie uznano podniesienie znaczenia i uprawnień dużych gromadzkich rad narodowych - silnych jednostek gospodarczych i administracyjnych. Przeprowadzona na początku 1973 r. reforma najniższych ogniw rad i nowy podział administracyjny doprowadziły do powstania gminnych rad narodowych jako