TADEUSZ

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1973.01/03 R.41 Nr1

BARTKOWIAK

DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA PRZYJAŹNI POLSKO- RADZIECKIEJ W POZNANIU W LATACH 1945-1970

PRZYJAŹŃ Z narodami Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich posiada w Wielkopolsce długie tradycje. Wbrew polityce rodzimych klas posiadających, które podczas Rewolucji Październikowej 1917 r. organizowały kontrrewolucyjne oddziały polskie przeciwko powstającemu państwu robotników i chłopów, przywódcy rewolucyjnego odłamu klasy robotniczej wzywali społeczeństwo do organizowania pomocy krajowi Lenina w trudnych latach wojny domowej. W lipcu 1922 r. w Poznaniu powołano do życia ta jne' Stowarzyszenie Rewolucyjne, które postawiło sobie za cel m. in. niesienie pomocy proletariatowi rosyjskiemu oraz organizowanie współpracy z państwem radzieckim. W następnych latach lewica robotnicza organizowała odczyty, wieczornice i akademie. Rozwieszano transparenty i kolportowano ulotki demaskujące antyradziecką politykę polskich klas posiadających i rządu. Jesienią 1944 r. powstała w Poznaniu nielegalna grupa pod nazwą "Związek Patriotów Polskich i Przyjaciół Unii Sowieckiej" *, która nawiązywała do programu Związku Patriotów Polskich. N a skutek terroru okupanta, działalność grupy ograniczała się do gromadzenia dokumentów kompromitujących hitlerowców oraz do kolportażu antyfaszystowskich oraz proradzieckich wierszy i ulotek. Wkraczających do Poznania żołnierzy-oswobodzicieli ludność polska przyjmowała z uczuciem wdzięczności i uznania. Rozumiała celowość dalszej współpracy ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pewna część Wielkopolan znajdowała się jednak nadal pod wpływem kół reakcyjnych. Stosunek do wyzwolicielskiej armii i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich był w tym czasie wykładnią patriotyzmu i uczuć narodowych. Przejawiało się w nim również stanowisko klasowe.

POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJAŹNI POLSKO-RADZIECKIEJ W POZNANIU

Nie posiadamy pełnych danych o kształtowaniu się zrębów Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej w Wielkopolsce. Wydaje się, iż najwłaściwszą datą począt

1 Związek nawiązywał w programie do haseł Komitetu Słowiańskiego, utworzonego w Moskwie; społeczeństwo polskie reprezentowała w nim m. to. Wanda Wasilewska. Opracowany szczegółowo projekt statutu głosił we wstępie m. to. "Idziemy równym krokiem naprzód za naszym wschodnim potężnym sąsiadem, za naszą wielką Unią Sowiecką, której zawdzięczać będziemy naszą wolność! Niech żyją ci wszyscy, których jako oswobodzicieli Polski witać będziemy na prastarym, polskim terenie byłego «Reichsgau Wartheland»". Głównym celem działania miało być także: "zapoznawanie społeczeństwa polskiego na terenie byłego «Reiehsgau Wairtheland» z rozwojem kultury i budownictwa socjalistycznego w ZSRR". Zab. A. Czu

3«

Tadeusz

Bartkowiakku tej organizacji jest dzień wyzwolenia Poznania, tj. 23 lutego 1945 r. Już tego dnia bowiem samorzutnie tworzyły się grupy osób związanych wspólnym uczuciem sympatii i wdzięczności wobec Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich za ofiarę krwi żołnierzy radzieckich. W dużej części byli to przede wszystkim ci mieszkańcy Poznania, którzy przy boku żołnierzy radzieckich walczyli o wyzwolenie miasta oraz brali czynny udział w szturmie i w zdobyciu Cytadeli. Ze wspomnień działaczy Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej wynika, że "Koła Przyjaźni" powstawały w Poznaniu na przełomie marca i kwietnia 1945 r.

N a początku "Koła Przyjaźni" kontaktowały się bezpośrednio przez Urząd Informacji i Propagandy z siedzibą Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej w Warszawie. W celu zawiązania Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej w Poznaniu, 28 marca 1945 r. utworzył się Komitet Organizacyjny, w skład którego weszli: Józef Górski, Wiktoria Hetmańska, Maria Krążkowska, Antoni Katarzyński, Dobromir Osiński i Antoni Peretiatkowicz. Postanowiono zwołać w pierwszych dniach kwietnia zebranie konstytucyjne. Przybyło na nie do auli Akademii Handlowej około dwustu osób, w tej liczbie wielu studentów. Cel i zadania Towarzystwa-przedstawił Józef Górski, wskazując na bezprzykładne bohaterstwo Armii Radzieckiej a przede wszystkim na pomoc Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich dla wyzwolonej Polski. Powołano tymczasowy zarząd, w skład którego weszli: Józef Górski (przewodniczący), Antoni Peretiatkowicz (wiceprzewodniczący), Antoni Katarzyński (sekretarz) oraz Franciszek Blaszka, Wiktoria Hetmańska, Maria Krążkowska, Stanisław Marciniak i Dobromir Osiński (członkowie). Według danych Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy, w dniu 30 września 1945 r. zorganizowano konferencję z udziałem przedstawicieli uczelni poznańskich, prasy, organizacji zawodowych, politycznych, wojsk radzieckich i polskich, podczas której zaproponowano do władz Towarzystwa znanych działaczy społecznych i politycznych. Poważną rolę organizacyjną w tych przygotowaniach odegrali znani działacze społeczni: m. in. Maria J ezierska. Franciszek Schmidt, Stanisław Sroka, Zygmunt Wolniewicz i inni 2.

Zebranie konstytucyjne odbyło się w dniu 12 października 1945 r. w auli Akademii Handlowej z udziałem ok. dziewięćdziesięciu osób. Uczestniczył jako gość zastępca komendanta miasta płk. Jakub Prawin. Przewodniczącym Tymczasowego Zarządu Oddziału Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej na Wielkopolskę i Ziemię Lubuską wybrano prof. dra Mikołaja Rudnickiego. W skład zarządu weszli m. in.: dowódca Okręgu Wojskowego gen. Karol Swierczewski (I wiceprzewodniczący), prof. dr Józef Górski (II wiceprzewodniczący), red. Eugeniusz Żytomirski (III wiceprzewodniczący), Władysław Cywiński (sekretarz), Dominik Nosiadek (skarbnik) oraz Julian Huber i Józef Nowacki (członkowie). Na zebraniu prezydium zarządu w dniu 29 listopada 1945 r. w skład zarządu dokooptowano dra Jana Zdzitowieckiego, a w dniu 31 grudnia 1945 r. na miejsce przeniesionego do Warszawy gen. Karola Świerczewskiego powołano Czesława Leszczyńskiego, natomiast funkcję sekretarza zarządu (po wyjeździe Władysława Cywińskiego) powierzono z dniem 1 stycznia 1946 r. red. Andrzejowi Stanisławskiemu.

biński: Wielkopolski Oddział TPPR w latach 1945-1965 (maszynopis). Referat wygłoszony na posiedzeniu plenarnym Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej w Poznaniu, w dniu 4 marca 1%5 r. 'A. C zu b ińs ki, op. dt.

mierza S. Kopytowa w Miejskiej Poznańskiej Kolei Elektrycznej w dniu 9 lipca 1948 roku. W środku grupy prezydent miasta Stanisław Sroka. Stoją od lewej: toż. Konstanty Suligowski, vaoat, red. Edmund Grabkowski, Zygmunt Wolmiewiez (sekretarz Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej), Józef Rolewski, vacat, Nina Borkowicz, (pracownica Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej), Zdzisław Marchwicki, konsul iwan S. Borisów, Czesław Wojciechowski, Stanisław Sroka, red. Tadeusz Ratajski, Jan Kobierski, red. Henryk Babendich, Włodzimierz S. Kopytow, Józef Wejchman, Wojciech Zaradny, Jan Herman, Wincenty Klempicki, Bernard Głowiński, Jan Stańko, Jan Foryś 8 (3co ?? <8».

n> 5?

Tadeusz

Bartkowiak

Do końca roku 1945 odbyło się plęC zebrań zarządu. Nawiązano kontakty z Zarządem Głównym Towarzystwa, rozesłano do organizatorów w powiatach statuty, deklaracje i instrukcje, przystąpiono do organizowania Kół Przyjaźni w zakładach pracy. Zarząd oddziału przystąpił do pracy. Z pomocą Urzędu Informacji i Propagandy w dniu 7 listopada 1945 r. zorganizowano w auli uniwersyteckiej pierwszą w wyzwolonym Poznaniu akademię poświęconą rocznicy Rewolucji Październikowej. W części artystycznej wystąpili artyści radzieccy.

W dniu 23 maja 1946 r., podczas zebrania organizacyjnego pod przewodnictwem prezydenta miasta Poznania Stanisława Sroki, zawiązał się Tymczasowy Zarząd Grodzki Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej, na czele którego stanął I sekretarz Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej, Maksymilian Bartz. Zarząd grodzki znacznie ożywił działalność Towarzystwa w mieście, organizował spotkania, odczyty, prelekcje, utrzymywał kontakty z jednostkami radzieckimi. W pierwszą rocznicę wyzwolenia Poznania, staraniem działaczy Towarzystwa, przy pomocy rozgłośni Polskiego Radia, zorganizowano uroczystą akademię z udziałem ochotników -cytadelowców. W przyszłości okresem szczególnie ożywionej pracy wielu ogniw Towarzystwa miały się stać obchody rocznicy wyzwolenia Poznania i powstania Armii Radzieckiej. W drugą rocznicę wyzwolenia Poznania (23 II 1947) zorganizowano manifestację na rzecz przyjaźni ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, w której wzięło udział ponad 15 000 osób, w tym 5000 członków Szkolnych Kół Przyjaźni Związku Radzieckiego. Podobna manifestacja odbyła się przed Pomnikiem Bohaterów, wzniesionym na wzgórzach Cytadeli. Uporządkowano groby żołnierzy radzieckich - na cmentarzu cytadelowskim i w Miłostowie. Widocznym rezultatem działalności zarządu był organizacyjny rozwój Towarzystwa. Ogniwa Towarzystwa odczuwały konieczność szczegółowej informacji i argumentacji, czemu nie zawsze mogły sprostać miejscowe czynniki oficjalne z braku materiałów i kadr. Zachodziła wreszcie potrzeba rozsądnego gospodarowania funduszami społecznymi. Rozwijającemu się żywiołowo ruchowi społecznemu należało nadać jednolity charakter organizacyjny. Proces ten zapoczątkowały przygotowania do I Zjazdu Wojewódzkiego.

ZARZĄD ODDZIAŁU WOJEWÓDZKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJAŹNI POLSKO-RADZIECKIEJ W LATACH 1945-1947

W wyniku ofiarnej pracy działaczy Towarzystwa, do dnia 1 kwietnia 1946 r.

sieć kół i zarządów powiatowych Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej objęła prawie całą Wielkopolskę i Ziemię Lubuską. Pod koniec 1946 r. "Koła Przyjaźni" istniały już we wszystkich powiatach i miastach województwa. Szczególnie duże zasługi w organizowaniu ogniw terenowych położyli: Antoni Katarzyński, Stanisław Marciniak i Dobromir Osiński.

W dniu 28 kwietnia 1946 r. w auli Akademii Handlowej odbył się I Zjazd Wojewódzki Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej z udziałem kilkudziesięciu przedstawicieli "Kół Przyjaciół" oraz delegatów z trzydziestu czterech powiatów ówczesnego województwa poznańskiego. Po ożywionej dyskusji nad bieżącymi zadaniami, wybrano zarząd oddziału wojewódzkiego, na którego czele stanął Józef Górski. Zjazd uchwalił tekst pozdrowień do prezydenta Krajowej Rady Narodowej, Bolesława Bieruta.

PrzYjaźni

Polsko- Radzieckiej

Grupa artystów radzieckich przybyła do Poznania w dniu 15 listopada 19« r. Moment po powitaniu na Dworcu Głównym. Na planie od lewej: primabalerina Teatru Wielkiego w Moskwie Helena Czikwaidze, prezes Koła Towarzystwa Przyjaźni Polsko-BadzieckieJ przy Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego Teofil Gutowski, osoba towarzysząca oraa solistka Filharmonii Moskiewskiej Dubów Mielnikowa. W głębi: sekretarz Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej Zygmunt Wolniewicz

Zarząd oddziału wojewódzkiego zorganizował kilkadziesiąt odczytów, występy radzieckich zespołów, np. Baletu Moisiejewa, Chóru Aleksandrowa i in., wystawę grafIki radzieckiej. Na czoło haseł głoszonych przez Towarzystwo wysuwano głównie ideę wspólnoty słowiańskiej3. W lokalach przy ul. 27 Grudnia otwarto filię Księgarni Wydawnictw Radzieckich "Współpraca" oraz własną czytelnię i klub. Do tego momentu praca miała charakter wyłącznie społeczny. Od dnia 1 stycznia 1947 r. zatrudniono etatowego kierownika sekretariatu, instruktorów i kierownika czytelni. Działalność Towarzystwa nabrała już bowiem takiego rozmachu, iż kierowanie nim w sposób dorywczy nie było wystarczające. Więcej uwagi poświęcano propagowaniu działalności Towarzystwa w radiu i w prasie lokalnej, w kinach oraz w teatrach. Organizowano pokazy filmów radzieckich. W dniach od 9 do 16 maja 1947 r. obchodzono Tydzień Przyjaźni Polsko- Radzieckiej.

« Otwierając w dniu 7 listopada 1946 r. uroczystą akademię, poświęconą XXIX rocznicy Rewolucji Październikowej, przewodniczący Zarządu Wojewódzkiego TPPB stwierdził m. tai.: "Dzisiejsza uroczysta akademia ma na celu zadokumentowanie, że święto naszych przyjaciół i sprzymierzeńców jest również naszym świętem. Chcemy przez nasze zebranie się tutaj stwierdzić, że naród polski, bez względu na iróżnice wewnętrzne w sprawach politycznych i społecznych, rozumie i docenia znaczenie sojuszu polsko-radzieckiego. Chcemy dalej podkreślić, że pragnieniem narodu polskiego jest żyć nie tylko w zgodzie, ale i w szczerej przyjaźni z narodami związku Radzieckiego". Archiwum Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej .

Tadeusz Bartkowiak

W dniu 4 maja 1947 r. w auli Akademii Handlowej odbył się II Zjazd Wojewódzki, w którym uczestniczyło 152 delegatów, w tym 54 z Poznania, oraz zaproszeni goście - przedstawiciele konsulatu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Referat programowy wygłosił sekretarz generalny Zarządu Głównego Towarzystwa Stanisław Wroński, a sprawozdanie z działalności zarządu oddziału wojewódzkiego złożył Andrzej Stanisławski. W uchwalonej przez Zjazd rezolucji stwierdzono m. in.: "Zebrani na II Zjeździe Wojewódzkim w Poznaniu deklarują gotowość pogłębienia swojej pracy na odcinku organizacyjno-ideologicznym, oświatowo-wychowawczym i kulturalnym, a to w celu organizowania zgodnej z tendencjami społeczeństwa głębokiej i szczerej przyjaźni między narodami słowiańskimi Polski i Związku Radzieckiego. Zebrani stwierdzają, że okres, który minął od chwili zawarcia Układu o Przyjaźni, Wzajemnej Pomocy i Współpracy ze Związkiem Radzieckim, wykazał, że tak samo jak w czasie wojny, naród polski również w latach pokojowego wysiłku ma w ZSRR rzeczywistego przyjaciela i sojusznika [...] Miłujące pokój społeczeństwo wie, że Związek Radziecki jest konsekwentnym zwolennikiem współpracy między narodami i zwolennikiem utrwalania pokoju i demokracji na całym świecie i dlatego też dążyć będzie do umocnienia więzów braterstwa łączących narody obu państw". Wybrano nowy zarząd oddziału, na którego czele stanął ponownie Józef Górski.

W październiku 1947 r. zorganizowano Miesiąc Wymiany Kulturalnej ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. W tym celu, w dniu 27 września odbyła się narada przedstawicieli partii i organizacji społecznych, a następnie nadzwyczajna konferencja wojewódzka. Podczas Miesiąca Wymiany Kulturalnej zorganizowano Festiwal Filmów Radzieckich, imprezy artystyczne, m. in. występy Chóru Swiesznikowa (12 XI), nadano ponad piętnaście audycji radiowych oraz wygłoszono ok. 150 odczytów. Na terenie województwa odbyły się 52 akademie, poświęcone XXX rocznicy Rewolucji Październikowej. Ogłoszony został konkurs pt. "Moje spotkanie z ludźmi Związku Radzieckiego". Wyższe uczelnie Poznania przygotowały w dniu 23 października 1947 r. konferencję, na której referat pt. "Organizacja nauki i szkolnictwa wyższego w ZSRR" wygłosił prof. dr Eugeniusz Frankowski z U niwersytetu Poznańskiego. Rok 1947 zakończył pierwszy etap rozwoju Towarzystwa, w którym powstały jego zręby organizacyjne w Poznaniu i województwie. Liczba członków rzeczywistych (indywidualnych) wzrosła z 7000* do 32 200, z tego 18 800 w Poznaniu 5 . Wśród działaczy szczególnie owocnie pracowali: Mikołaj Rudnicki, Józef Górski, Eugeniusz Frankowski, Bolesław Kuryłowicz, Zofia Kawecka i Henryk Sluzar.

DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA W LATACH 1948 - 1956

W 1948 r. Towarzystwo wkroczyło w nowy etap rozwoju stając się jednym z elementów realizacji programu przebudowy Polski w państwo socjalistyczne. Rolę aktywu społecznego w poważnym stopniu zastąpiono czynnikami oficjalnymi, a przynależność do Towarzystwa miała być wyrazem stosunku do przemian zachodzących w kraju i na arenie międzynarodowej. Tendencje te znalazły swój wyraz już podczas obrad kolejnego III Zjazdu Wojewódzkiego, który obradował w dniu 30 maja 1948 r. w auli Akademii Handlowej.

, Dane wg stanu na dzień 28 kwietnia 1946 r.

· Dane wg stanu na dzień 31 grudnia 1947 r.