UDZIAŁ I DYNAMIKA ZATRUDNIENIA KOBIET W PRZEMYŚLE USPOŁECZNIONYM M. POZNANIA WEDŁUG GAŁĘZI PRZEMYSŁU W LATACB 1965 l 1970 (.BEZ UCZNIÓW) (Stan na dzień 31 XII)

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1972.10/12 R.40 Nr4

Tabela 5 0\

Polska Poznań Województwo poznańskie U dział Dynamika U dział Dynamika U dział Dynamika Lp. Gałęzie przemysłu w procentach 1970 w procentach 1970 w procentach 1970 1965 1970 1965 1965 1970 1965 1965 1970 1965 l 2 3 I 4 5 6 7 8 9 10 11 l Ogółem 31,3 35,2 124,4 30,3 35,1 118, l 28,9 32,3 129,8 2 Wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej 16,9 19,7 108,4 18,6 23,1 137,3 9,2 10,5 206,1 3 Przemysł paliw 11,3 13,3 121,1 13,9 32,2 323,5 7,3 8,4 129,8 4 H utnictwo żelaza 15,9 18,7 138,3 10,2 11,2 105,0 - 21,1 - 5 Hutnictwo metali nieżelaznych 17,5 18,2 140,8 - - - - 14,9 - 6 Przemysł: maszynowy i konstrukcji metalowych 17,3 22,0 137,0 15,9 19,7 118,5 10,1 15,7 212,2 7 elektrotechniczny 36,1 41,7 140,6 31,0 38,9 176,8 34,4 42,6 163,9 8 środków transportu 15,8 21,0 161,5 17,5 22,2 123, l 10,3 15,4 172,9 9 metalowy 25,1 29,9 130,3 19,6 24,4 119,4 15,6 22,3 236,7 10 chemiczny 32,7 35,7 138, l 55,8 61,8 149,4 31,4 34,9 153,8 11 gumowy 44,4 46,6 116,3 27,2 28,5 99,1 28,0 33,4 149,0 12 materiałów budowlanych 19,0 22,8 117,6 21,9 32,3 111,4 15,4 21,5 129,9 13 szklarski 39,7 43,2 122,2 45,5 43,2 80,4 40,2 43,2 117,4 14 porcelanowo- fajansowy 49,4 53,2 122,5 - - - 49,4 56,4 120,0 15 drzewny 25,8 31,3 125, l 32,5 35,5 110,2 21,0 28,7 99,8 16 papierniczy 42,2 45,2 123,7 60,9 61,2 109,8 60,4 59,8 108,3 17 poligraficzny 49,2 50,4 107,4 51,3 53,0 106,9 60,0 52,5 101,3 18 włókienniczy 63,2 64,9 112,2 69,8 73,8 125,8 56,6 59,3 109,9 19 odzieżowy 74,0 76,3 120,9 72,6 73,6 100,8 77,2 79,5 114,6 20 skórzano-obuwniczy 46,2 54,2 141,8 43,6 49,8 108,5 23,2 35,7 175,4 21 spożywczy 34,8 39,6 117,8 49,9 50,7 106,8 32,0 36,1 107,5 22 solny 11,2 12,9 121,7 - - - 9,8 11,6 150,7 23 ' Inne gałęzie przemysłu 42,2 43,5 124,8 39,4 43,0 123,3 32,4 31,4 120,3

[k Źródła: Spis przemysłowy 19652.; "Rocznik Statystyczny ill. Poznania 1971 "; "Rocznik Statystyczny Województwa Poznańskiego 1971"; "Rocznik Statystyczny Głównego Urzędu Statystycznego 1971".

ZATRUDNIENIE KOBIET I MĘŻCZYZN W PRZEMYŚLE USPOŁECZNIONYM M. POZNANIA WEDŁUG WYKSZTAŁCENIA I GAŁĘZI PRZEMYSŁU (Stan w dniu 31 XII 19705£.)

Ogółem Mężczyźni i kobiety z wykształceniem: M = mężczyźni- wyższym średnim średnini ogól- zasadniczym pozostali Lp. Gałęzie przemysłu K = kobiety zawodowym nokształcącym zawodowym M K M K M K M K M K M K l 2 3 4 5 6 7 I 8 9 10 11 . 12 13 14 l Zatrudnianie ogółem 100 100 10,5 8,7 11,5 16,7 3,6 9,1 31,5 14,6 42,9 50,9 2 Przemysł 100 100 5,8 2,9 10,4 10,2 2,4 5,7 42,8 19,8 38,6 61,4 w tym: 3 O l Wytwarzanie energii elektry - cznej i cieplnej 100 100 14,3 7,0 17,2 19,0 1,5 14,2 27,6 6,8 39,4 53,0 4 02 Przemysł: paliw 100 100 10,4 6,4 9,9 26,0 1,2 12,4 28,0 2,4 50,5 52,8 5 05 maszynowy ikonstrukcji metalowych 100 100 5,0 3,1 9,5 14,0 2,7 8,2 47,1 23,2 35,7 51,5 6 06 elektrotechniczny 100 100 7,5 2,4 14,9 9,9 1,5 4,0 43,6 13,7 32,5 70,0 7 07 środków transportu 100 100 4,4 2,6 10,2 10,5 1,6 6,2 55,3 18,7 28,5 62,0 8 08 metalowy 100 100 4,6 2,2 10,5 12,2 2,1 8,6 41,5 15,9 41,3 61,1 9 09 chemiczny 100 100 7,2 3,9 9,6 8,1 3,5 4,4 30,6 16,5 49,1 67,1 10 10 gumowy 100 100 4,2 3,1 11,2 5,9 1,3 3,1 24,8 46,1 58,5 41,8 11 14 drzewny 100 100 6,6 1,9 6,3 8,9 3,0 4,9 26,0 4,2 58,1 80,1 12 16 poligraficzny 100 100 2,2 0,2 16,9 7,6 3,0 4,4 39,2 11,2 38,7 76,6 13 18 odzieżowy 100 100 2,5 0,6 9,4 10,2 2,2 2,9 38,0 43,3 47,9 43,0 14 l 20 spożywczy 100 100 4,7 3,0 7,0 8,8 3,1 4,7 28,4 19,7 56,8 63,8

Źródła: Urząd Statystyczny w Poznaniu: Stan i ruch zatrudnionych 1970 r.

u>

Zbigniew

Pogorzel ski

8. Wytwórnia Wyrobów Tytoniowych 67,7% 9. Poznańskie Zakłady Zielarskie "Herbapol" 63,7% 10. Zakłady Drobiarskie 61,5% 11. Poznańskie Zakłady Okuć i Instalacji Budowlanych 51,6% 12. Poznańskie Zakłady Wyrobów Korkowych 72,5% 13. Wielkopolskie Zakłady Wyrobów Papierowych 68,9% 14. Poznańskie Zakłady Graficzne im, Marcina Kasprzaka 52,4% 15. Poznańskie Zakłady Przemysłu Muzycznego 57,6% Liczba zatrudnionych kobiet w tych piętnastu przedsiębiorstwach stanowiła ponad 42 % wszystkich kobiet pracujących w przemyśle uspołecznionym Poznania. Przedsiębiorstwa przemysłowe, których zatrudnienie "ogółem" zamykało się w 1970 r. w granicach od 300 do 3200 osób, w tym kobiet od 160 do 2420, nie wyczerpują pełnego rejestru wszystkich przedsiębiorstw przemysłu uspołecznionego Poznania o sfeminizowanej załodze w więcej niż 50%. Nie jest to jednak równoznaczne z liczebnością załóg kobiecych, gdyż jedynie w Wytwórni Wyrobów Tytoniowych, "Goplanie", "Modenie" i "Lechii" liczba zatrudnionych kobiet przekroczyła tysiąc osób. Dlatego biorąc pod uwagę nie udział procentowy, ale wielkości bezwzględne pracujących w 1970 r. kobiet, należy wykaz przedsiębiorstw uzupełnić o następujące pozycje: Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" Poznańskie Zakłady Opon Samochodowych" Stomil" Poznańskie Zakłady Elektrochemiczne "Centra-Alco" Poznańska Fabryka Łożysk Tocznych Zakłady Metalurgiczne "Pomet" .

Nie jest rzeczą przypadku, że w tej grupie znalazły się jedynie przedsiębiorstwa przemysłu elektro-maszynowego oraz przemysłu gumowego. Są to przedsiębiorstwa, których pełne zatrudnienie znacznie przekracza liczbę tysiąca osób i nawet stosunkowo niewielki odsetek kobiet (10 - 47%) stanowi większą ich liczbę w przeliczeniu na osoby. Dlatego też obie wymienione wyżej grupy przedsiębiorstw zatrudniały w 1970 r. ponad 66% wszystkich kobiet pracujących w przemyśle uspołecznionym. Przechodząc do omówienia przygotowania zawodowego kobiet zatrudnionych w przemyśle uspołecznionym Poznania, najlepiej będzie posłużyć się kryterium wykształcenia (tabela 6). Generalnie należy stwierdzić, że znaczny odsetek kobiet (61,4%) nie posiada kwalifikacji zawodowych. Taki stan rzeczy ma miejsce we wszystkich analizowanych gałęziach, z tym że np. w przemyśle gumowym kobieta o wykształceniu podstawowym 6 stanowią 41,8% wszystkich pracujących tam kobiet, a w przemyśle drzewnym analogiczny odsetek sięga 80, l % zatrudnionych w nim kobiet. Nietypowym jednak zjawiskiem jest fakt, że w przemyśle gumowym niewykwalifikowani pracownicy stanowili aż 58,5% wszystkich pracujących tam mężczyzn, a więc było ich więcej niż kobiet. Wśród pracowników przemysłu uspołecznionego posiadających wykształcenie wyższe zdecydowaną przewagę w 1970 r. mieli mężczyźni, którzy stanowili 5,8% wszystkich zatrudnionych w przemyśle mężczyzn, podczas gdy odsetek kobiet w podobnym układzie wynosił zaledwie 2,9%. Przewaga mężczyzn przejawia się we wszystkich badanych gałęziach. Najmniej kobiet z wyższym wykształceniem pracowało w przemyśle poligraficznym (0,2%) i w przemyśle odzieżowym (0,6%) a najwięcej

· Bównież z nie ukończoną szkołą podstawową.

Tabela 7

ZATRUDNIENIE KOBIET PRZY PRACY NAKŁADCZEJ W PRZEMYŚLE USPOŁECZNIONYM (Stan na dzieii 31 XII 1970 r.)

Udział w Ogółem pra- Udział pro- procentach ca nakładcza w tym prze- centowy do całego Lp. VVyszczególnienie w gospodarce mysł uspołe- przemysłu zatrudnienia uspołecznio- czniony uspołecznio- w przemynej nego (4: 3) śle uspołecznionym l 2 3 4 5 6 l Polska 178 450 166 031 93,0 4,0 2 w tym kobiet 147 650 137 150 92,9 9,4 3 procent udziału kobiet 82,7 82,6 4 Warszawa 16 204 14 922 92,1 6,4 5 w tym kobiet 12 507 11372 90,9 12,4 6 procent udziału kobiet 77,2 76,2 7 Kraków 9 939 9 836 99,4 8,6 8 w tym kobiet 8 407 8 308 98,8 20,2 9 procent udziału kobiet 84,6 84,5 10 Łódź 6 606 6483 98,1 2,9 11 w tym kobiet 5 787 5 664 97,9 5,0 12 procent udziału kobiet 87,6 87,4 13 Poznań 5 620 5 033 89,6 5,5 14 w tym kobiet 5 168 4 586 88,7 14,2 15 procent udziału kobiet 92,0 91,1 16 Wrocław 3 355 3 177 94,7 3,2 17 w tym kobiet 2 908 2 742 94,3 7,1 18 procent udziału kobiet 86,7 86,3 19 województwo poznańskie 10 636 9 630 90,5 5,0 20 w tym kobiet 8 978 8 217 91,5 13,0 21 procent udziału kobiet 84,4 85,3

Źródło: Główny Urząd Statystyczny: "Rocznik Statystyczny Pracy 1971", s. 92-93 i 130-131.

w przemyśle wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej (7%) i w przemyśle paliw (6,4%). Wyrównanie poziomów wykształcenia następuje w grupie średniozawodowej, w której kobiety odsetkiem 10,2% minimalnie ustępują miejsca mężczyznom - 10,4%. W tej grupie poszczególne gałęzie wykazują również poważne odchylenia w górę i w dół od przeciętnej dla całego przemysłu, ale jest to charakterystyczne w przemysłach: wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej oraz paliw, że kobiety ze średnim wykształceniem zawodowym mają zdecydowaną przewagę nad mężczyznami (tabela 6). Sytuacja zmienia się diametralnie w wykształceniu w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej. W tej grupie 5,7% kobiet w stosunku do wszystkich pracownic - ponad dwukrotnie przewyższają odsetek mężczyzn (2,4%). Wśród mężczyzn zatrudnionych w przemyśle drugą co do liczebności grupą są mężczyźni posiadający za

Zbigniew

Pogorzel skisadnicze zawodowe wykształcenie - 42,8% natomiast analogiczny odsetek kobiet wynosi 19,8%. N ajwięcej kobiet o wykształceniu zasadniczym zawodowym było w przemyśle odzieżowym (43,3%) i w przemyśle gumowym (46, l %), najmniej w przemyśle paliw (2,4%) i w drzewnym (4,2%).

Do interesujących spostrzeżeń dochodzi się poprzez porównanie struktury wykształcenia kobiet pracujących w przemyśle z wykształceniem wszystkich kobiet zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej Poznania. Należy stwierdzić znacznie mniejszy odsetek kobiet posiadających kwalifikacje zawodowe poparte wykształceniem wyższym, średnim lub zasadniczym zawodowym niż to ma miejsce w 1970 r. w innych działach gospodarki uspołecznionej. W trzech pierwszych grupach wykształcone kobiety pracujące w przemyśle stanowiły 18,8% całości kobiet pracujących w tym dziale; natomiast odnośny procent dla kobiet zatrudnionych w całej gospodarce uspołecznionej miasta wynosił 34,5%, a więc nieomal podwójnie. Odwrotne proporcje w grupie o wykształceniu zasadniczym zawodowym i w grupie "pozostali" świadczą przekonywająco o znacznie niższych kwalifikacjach zawodowych większości załogi kobiecej w przemyśle (81,2%) i wyższych w całej gospodarce uspołecznionej (65,5%). Przyczyna takiego stanu rzeczy i układające się proporcje wynikają w dużej mierze z wieku pracujących kobiet. Generalnie można stwierdzić, że w grupie "pozostali" większość stanowią roczniki starsze, które dawniej nie pracowały i nie posiadały żadnego wyuczonego zawodu. W pozostałych grupach znajduje się już nowa kadra kobieca złożona z roczników, które wykształcenie zawodowe względnie średnie ogólnokształcące zdobyły już w okresie powojennym. Prostą konsekwencją takiego kształtowania się stopnia kwalifikacji zawodowych u kobiet są odpowiednio niższe zarobki 7 . Dotyczy to najliczniejszej grupy kobiet (niewykwalifikowanych) zatrudnionych w przemyśle.

Nie można pominąć przy omawianiu zatrudnienia kobiet w przemyśle jednej z form produkcji, a mianowicie pracy nakładczej. Jak to wynika z tabeli 7 praca nakładcza jest domeną kobiet w całej gospodarce uspołecznionej, a w szczególności w przemyśle uspołecznionym. Już w 1965 r. przy pracy nakładczej w przemyśle uspołecznionym Poznania pracowało 3190 osób w tym 2680 kobiet, tj. 84,0%. Przemysł spółdzielczy zatrudniał w chałupnictwie 2328 kobiet, czyli 86,9% wszystkich kobiet pracujących w produkcji nakładczej. W Poznaniu 14,2% zatrudnionych kobiet w przemyśle uspołecznionym było zajętych przy pracy nakładczej w 1971 r. a dynamika wzrostu w porównaniu z 1965 r. wyniosła 171%. Przy. tym systemie pracy było najwięcej zatrudnionych kobiet w przemyśle odzieżowym (ok. 22%), w przemyśle elektromaszynowym (ok. 17%) i w przemyśle chemicznym (ok. 12%). Organizacją pracy nakładczej w produkcji przemysłowej zajmuje się w pierwszym rzędzie przemysł spółdzielczy. W 1970 r. 73 % zatrudnionych kobiet w tej formie produkcji pracowało w spółdzielczości, a pozostałe 23% objętych było przemysłem państwowym 8. Uwagi o stanie za trudnienia kobiet w przemyśle uspołecznionym Poznania na tle całej gospodarki uspołecznionej miasta i w porównaniu z krajem oraz pozostałymi wojewódzkimi miastami wydzielonymi nie wyczerpują całości złożonego problemu aktywizacji zawodowej kobiet. Można jednak na podstawie zebranych informacji sformułować szereg wniosków syntetyzujących: l. Pomimo znacznej dynamiki wzrostu aktywizacja zawodowa kobiet w przemyśle uspołecznio, Przeciętna dla wszystkich kobiet pracujących w danej gałęzi przemysłu.

8 "Rocznik Statystyczny m. Poznania 1971", s. 107; "Bocznik Statystyczny Przemysłu 1971", E. 352 - 353.

nym Poznania przebiegała w powolniejszym tempie, aniżeli to miało miejsce w innych wojewódzkich miastach wydzielonych i kształtowała się stale ponlzeJ średniej krajowej; 2. Feminizacja przemysłu jest w porównaniu z większością działów gospodarki narodowej Poznania znacznie mniejsza, jakkolwiek kobiety zatrudnione w przemyśle stanowią najliczniejszą grupę pracownic; 3. Duża rozpiętość udziału kobiet w poszczególnych gałęziach przemysłu jest wynikiem z jednej strony charakteru produkcji w danej gałęzi z drugiej jednak strony brakiem potrzebnych kwalifikacji zawodowych; 4. Wysoki odsetek kobiet bez żadnych kwalifikacji (ok. 50%) nie pozwalał dotychczas na większą aktywizację zawodową kobiet w przemysłach o skomplikowanych procesach produkcyjnych, zwłaszcza w przemyśle elektromaszynowym; 5. Konsekwencją braku wykształcenia zawodowego większości pracujących w przemyśle kobiet są ich zarobki zaliczane do najniższych ze wszystkich działów gospodarki narodowej. Dotyczy to w pierwszym rzędzie pracownic fizycznych; 6. Nie wykorzystano w pełni możliwości rozwoju pracy produkcyjnej systemem nakładczym, stwarzającym szczególnie dogodne warunki pracy dla kobiet. Nie przesądzając z góry wysokości udziału kobiet w przemyśle uspołecznionym Poznania należy stwierdzić, że czynnikami stymulującymi ich aktywność zawodową są m. in.: polityka pełnego zatrudnienia; zmiany w poziomie wykształcenia zawodowego kobiet; czynniki ekonomiczne mające na celu utrzymanie rodziny, uzupełnienie budżetu domowego względnie uzyskanie samodzielności finansowej; przeobrażenie postaw społecznych; korzystniejsze formy zatrudnienia i lepsza polityka socjalna. Zatrzymując się przy ostatnim z czynników, które mogą mieć wpływ na zwiększenie się aktywności zawodowej kobiet, należałoby w przypadku Poznania zwrócić między innymi większą uwagę na możliwości zwiększenia liczby stanowisk pracy o krótszym wymiarze czasu, co w przemyśle nie zawsze jest łatwe do realizacji; dalszą weryfikację stanowisk pracy zajmowanych przez mężczyzn, które w miarę postępu technicznego, a zwłaszcza mechanizacji i automatyzacji produkcji, stają się dostępne dla ko biee; poszerzenie form i zakresu pracy nakładczej, usprawnienie organizacyjnej struktury oraz nowelizację przepisów dotyczących uprawnień zatrudnionych przy pracy chałupniczej; rozbudowę bazy socjalno-usługowej, ułatwiającej warunki bytowe pracującym kobietom.

s Tego rodzaju weryfikację przeprowadził Wydział Zatrudnienia Prezydium Rady N arodowej m. Poznania w latach i960 - 1%7, a obecnie prowadzi się kontrolę i badania również pod kątem zwiększenia tu liczby miejsc pracy dla kobiet w skróconym wymiarze godzin (póietaty) .