JOZEF GL VSZAK

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1970.04/06 R.38 Nr2

FUNKCJA RZEKI WARTY W NOWYM UKŁADZIE URBANISTYCZNYM POZNANIA

NA LEWYM brzegu rzeki - Stare Miasto z ciasnymi uliczkami, wzgórze Przemysława i Rynek z renesansowym Ratuszem, obok wąskie domki budnicze i pałac Działyńskich, a dalej plac Wolności i biblioteka Raczyńskich. Na prawym brzegu - niegdyś podmokłe i puste tereny, dziś nowoczesne, słoneczne, pełne radości i życia osiedle, najmłodsza dzielnica mieszkaniowa Poznania - Rataje. Pośrodku - szeroka, piękna, srebrzysta i urzekająca, a zarazem spokojna wstęga rzeki, w ramionach której na Ostrowie Tumskim i Sródce brała początek tysiącletnia historia Polski. Warta, jak wszystkie wówczas rzeki, dzika i groźna, służyła człowiekowi jako podstawowa trasa komunikacyjna, potem jako jeden z pasów obrony; wreszcie, kiedy miasto przeniosło się na lewy brzeg, rzeka staje .się miastu prawie niepotrzebna. Dostawa wody dla ujęć, odbiór ścieków i niewielki transport wody - oto nieliczne korzyści z rzeki dla miasta. Czasem tylko przypomina o swym istnieniu i zagraża ludności powodzią. Tak było dawniej. Dziś spiętrzone wody Warty przelewają się poprzez próg wodny, rzeka zaś obejmując swym zasięgiem całą dolinę, nie dzieli a jakby klamrą łączy Stare Miasto z Nowym, wiąże przemysłową Wildę z Ratajami; łącząc - stanowi granicę epok nowej i starej. W jej wodach odbijają się różnokolorowe nadbrzeżne ośrodki i przystanie.

Po srebrzystej tafli płyną barki towarowe przewożąc kanałem żeglugi na trasie Śrem-Głogów plony pracy rolnika na Śląsk, a stamtąd węgiel do poznańskiego portu. Oto obraz przeszłości nakreślony piórem hydrotechnika.

*

Warta jest pod względem powierzchni dorzecza i długości biegu czwartą po Wiśle, Odrze i Bugu polską rzeką. W miejscu połączenia z Odrą, zlewnia jej wynosi 54 042 km 2 . Zlewnia Warty zajmuje jedną piątą powierzchni naszego kraju, a w jej dorzeczu zamieszkuje ponad 6 milionów obywateli. Zlewnia Warty położona jest w sześciu województwach i obejmuje dwa miasta wydzielone. Pod względem gospodarczym na obszarze zlewni występują regiony o zróżnicowanej specyfice: przemysł Górnego Śląska i Częstochowy, Łodzi, Konina, Kalisza, Inowrocławia i Poznania, rolnictwo Wielkopolski i Kujaw. Dorzecze Warty zajmuje ważne miejsce w ogólnej gospodarce kraju, ale jej zasoby wodne są znacznie mniejsze niż zasoby innych rzek. Odpływ w zlewni Warty jest także najniższy wśród zlewni rzek polskich. Charakte

2 Kronika miasta Poznania

Józef Głuszakrystyczny jest fakt, że Warta odznacza się największą zmiennosclą odpływu średniego rocznego wśród rzek nizinnych. Stosunek odpływu największego do najmniejszego przekracza 200, co kwalifikuje Wartę do rzek "powodziowych". Niezależnie od zmienności odpływów w poszczególnych latach, rzeka charakteryzuje się nieregularnością przepływu w ciągu roku, posiadając nasilenie przepływu w miesiącach wiosennych i długotrwałe, bo dochodzące do pięciu miesięcy okresy posuszne - niżówkowe. W ciągu ostatnich 140 lat zanotowano 145 przepływów powyżej stanu alarmowego, groźne zaś w skutkach przepływy powodziowe wystąpiły 37 razy, a więc średnio raz na cztery lata. W ciągu tego okresu katastrofalne powodzie były w latach 1855, 1888, 1889, 1924, i 1940. Ich zasięg obejmował niżej położone tereny Poznania, a wśród nich Rynek staromiejski, Dolną Wildę i Śródkę. Uogólniając charakterystykę hydrologiczną Warty można stwierdzić, że Jej zlewnia odznacza się stosunkowo małymi zasobami wodnymi do wykorzystania, przy czym zasoby te w stanie obecnego zagospodarowania w poważnej większości jałowo odprowadzane są w okresie wiosennym do morza, co z kolei powoduje powstawanie niedoboru wody w okresach letnim i jesiennym. Drastycznym przykładem tego zjawiska był 1959 r., w którym roczne opady wynosiły zaledwie 406 mm, a przepływ w rzece spadł do nienotowanej wielkości 12,1 m 3 jsek. Ludność i przemysł odczuwały brak wody i światła, zakłady przemysłowe były zmuszone przerwać lub ograniczyć produkcję. Zestawione obok siebie przepływy ekstremalne pozwalają wstępnie ocenić, jak trudne będą warunki zagospodarowania i regulacji rzeki przy równoczesnym jej wykorzystaniu dla zaopatrzenia w wodę ludności i przemysłu, dla odbioru ścieków, dla zabezpieczenia przeciwpowodziowego i wkomponowania jej jako elementu urbanistycznego w organizm miejski. Decydujące znaczenie będą tu miały przepływy niżówkowe i przepływy powodziowe. Idealnym rozwiązaniem byłoby pełne wyrównanie przepływów do średnich rocznych, likwidacja przepływów niskich i powodziowych. Pozwoliłoby to na wyraźną poprawę warunków poboru wody, usunęłoby zagrożenie powodziowe miasta, wpłynęłoby na wyraźną poprawę stanu sanitarnego rzeki, a w dziedzinie regulacji koryta i zagospodarowania doliny - stanowiłoby optimum rozwiązań urbanistycznych. Niestety, stan taki jest praktycznie nieosiągalny, można go jedynie osiągnąć częściowo, łagodząc skrajne przypadki, zaś rozwiązania optymalnego dla Poznania należy szukać nie tylko w jego granicach, ale w zlewni Warty na odpływach i w górnym biegu rzeki. Dla kształtowania przepływów w rzece w granicach Poznania istotne będą następujące czynniki: stan zalesienia zlewni (dziś niedostateczny) , agrotechnika, regulacja i obwałowanie rzek, melioracje odwadniające i nawadniające, budowa zbiorników retencyjnych, rozmieszczenie poważniejszych konsumentów wody i właściwie zastosowana przez nich gospodarka wodna. O poziomach wody i wyglądzie rzeki w obrębie miasta decydować będzie właściwa regulacja koryta oraz tzw. piętrzenie rzeki przy pomocy zespołu budowli piętrzących. W obrębie miasta Warta posiada koryto dwudzielne, dla wody średniejrocznej koryto właściwe, obudowane ostrogami z faszyny i kamienia, dla przepływów większych wykorzystywana jest dolina rzeki ograniczona wysokimi brzegami, a na niektórych odcinkach wałami przeciwpowodziowymi. Obwałowania rzeki występują na lewym i prawym brzegu. Szczególnie obwałowania lewobrzeżne posiadają istotne znaczenie dla miasta, zabezpieczają bowiem przed wylewami obszar o powierzchni ponad 200 ha, na którym znajdują się ośrodki aportowe, pracownicze ogródki działkowe a ostatnio powstaje park wypoczynkowy. Istniejąca forma zabezpieczenia przeciwpowodziowego odciętej części doliny nie jest jednak wystarczająca, bowiem w czasie przepływu wysokich wód woda filtruje poprzez obwałowania oraz podłoże i podtapia grunty. Przynosi to poważne szkody gospodarcze, głównie w ogródkach działkowych.

Konieczne staje się więc pobudowanie systemu odwadniającego dolinę. Sprawa ta nabierze jeszcze większego znaczenia, gdy aktualnie stanie się piętrzenie rzeki, przez które napór wód na dolinę Dolnej Wildy będzie ciągły a nie okresowy. Charakteryzując koryto i dolinę rzeki, można generalnie stwierdzić, że są one nieuporządkowane, linia brzegu poszarpana, obudowa koryta dla warunków miejskich nieodpowiednia. Wyjątek stanowi nowe koryto żeglowne oddane do użytku w październiku 1968 r., którego budowa stanowi pierwszy etap zagospodarowania Warty. Warta w obrębie Poznania przepływa na długości 16 km. Można podzielić ją na cztery charakterystyczne odcinki:

I. Od Lubonia do projektowanej trasy Hetmańskiej.

Warta wpływając w granice miasta w rejonie Lubonia i zataczając duże zakole tworzy ostre krzywizny, które stanowią poważną przeszkodę w ruchu żeglugowym. Dalej rzeka płynie już prawie prosto w kierunku północnym. N a, tym odcinku istnieje szereg wielkich zakładów, jak np. Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego i Poznańskie Zakłady Nawozów Fosforowych. Istniejące na tym odcinku faszynadowo-kamienne ostrogi są częściowo zniszczone, a ze względu na daleko posuniętą erozję boczną brzegów - nie spełniają nałożonego na nie zadania.

II. Między projektowaną trasą Hetmańską a mostem Marchlewskiego.

Koryto rzeki na tym odcinku układa się prawie w linii prostej. Naturalna dolina zalewowa została ograniczona na lewym brzegu wałem Piastowskim, a na "wysokim prawym brzegu - powstającą Nową Dzielnicą Mieszkaniową "Rataje". Między linią zabudowy a skarpą wysokiego brzegu teren jest urozmaicony, porośnięty drzewami i krzewami, znajdują się tam cztery stawy. Ze względu na to, że całość stanowi jeden z piękniejszych zakątków zielonego Poznania i znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie budowanych osiedli mieszkaniowych, przewiduje się tam odpowiednie zagospodarowanie rekreacyjne, w ramach którego znajdą się: stanica wodna, kryta pływalnia, kąpielisko i plaże, place zabaw, siedziby klubów sportowych itp. urządzeniaa*

Józef Gluszak

Całość zagospodarowania obrzeża Warty musi być pOWIązana z regulacją i uporządkowaniem jej doliny.

III. Od mostu Marchlewskiego do torów kolejowych Garbary - Poznań Wschód.

Na tym odcinku, ze względu na układ koryta, można rzekę podzielić na dwie oddzielne części: pierwsza to "międzymoście" (mosty: Marchlewskiego i Rocha), druga - to tzw. węzeł rzeki Warty. "Międzymoście" stanowiące zwarte koryto wymaga jedynie obudowy brzegów i wyprofilowania doliny. Wykonanie Pych robót należałoby zsynchronizować z budową międzyszkolnego ośrodka sportów wodnych, zlokalizowanego na prawym, wysokim brzegu. W skład "węzła" wchodzą: zakole chwaliszewskie, dotąd wąskie gardło żeglugi na Warcie, cybińskie kanał ulgi i główne koryto żeglugowe wraz ze środkowym kanałem ulgi. W latach 1960 -1964 poznański oddział Biura Projektów "Hydroprojekt" wykonał projekt przebudowy poznańskiego węzła wodnego, który objął kompleksową regulację Warty na odcinku od mostu Rocha do torów kolejowych. Przewidziano przekop nowego kanału żeglugowego, uporządkowanie środkowego kanału ulgi, rozbudowę Kanału Cybińskiego łącznie z budową progu, wykop basenu portowego oraz zasypanie starego koryta Warty (zakola chwaliszewskiego). Roboty podzielono na dwa etapy. W październiku 1968 r. przekazano do użytku kanał żeglugowy, zamykając równocześnie dotychczasowe koryto chwaliszewskie .

IV. Od torów kolejowych do pólnocnej granICY miasta.

Do Warty na tym odcinku wpadają wody dwóch prawobrzeżnych dopływów: Cybiny i Głównej oraz lewobrzeżnej Bogdanki. Na tarasach niezalewowych wysp, utworzonych przez Wartę i kanały, położone są m. in. ogródki działkowe. Na wysokim lewym brzegu rzeki leży Szeląg, dalej zaś wznosi się wzgórze Cytadeli i płaskowyż Winograd. Na wysokim prawym brzegu leży Główna. Nieznaczna część doliny Warty po stronie wschodniej odcięta jest wałem przeciwpowodziowym, przerwanym w miejscu ujścia rzeki Głównej. Poniżej mostu dolina znowu się poszerza, rzeka zaś zatacza dwa duże odwrotne zakola i opuszcza granice miasta. Ten ostatni odcinek rzeki i doliny nadaje się pod budowę stopnia piętrzącego. Istnieją tam szczególnie dogodne warunki do podniesienia lustra wody w rzece i uzyskania zalewu doliny w obrębie całego odcinka miejskiego. Również ze względu na perspektywiczną budowę portu handlowego, dla którego najlepsze topograficzne, komunikacyjne oraz gospodarcze warunki istnieją w dolinie Warty w sąsiedztwie ujścia Głównej, projektowana lokalizacja stopnia piętrzącego byłaby najkorzystniejsza. Planowana zabudowa odcinka doliny takimi obiektami, jak stopień piętrzący i port handlowy wymaga jednak korekty trasy dolnego odcinka rzeki Cybiny. Toteż uwzględniając planowane zagospodarowanie Warty i jej doliny - już dziś realizuje się przełożenie dolnego odcinka Cybiny w nową krótszą trasę,przebiegającą poza ogródkami działkowymi. Jest to tzw. trzeci etap budowy "węzła rzeki Warty".

Aby charakterystyka zagospodarowania Warty w obrębie Poznania była wyczerpująca, należy jeszcze wspomnieć o jej gospodarczym wykorzystaniu. Na Warcie istnieje szereg ujęć wody. Na sprawność działania tych ujęć wywierają wpływ: wielkość przepływu, poziom wody i jej jakość; stąd rzeka w rejonie miasta winna podlegać szczególnej ochronie. Tymczasem Warta jest równocześnie- odbiornikiem ścieków przemysłowych i miejskich. Taka rola została jej wyznaczona na skutek opóźnień w rozbudowie sieci kanalizacyjnej, szczególnie kolektorów oraz z braku wielkiej, dostosowanej do potrzeb, oczyszczalni ścieków. Inną formą gospodarczego wykorzystania Warty jest transport wodny.

Istniejące w śródmieściu na Warcie nadbrzeże przeładowcze wykorzystywane jest dla wyładunku i załadunku masy towarowej w transporcie wodnym, jednak wielkość tych przeładunków w ostatnich latach sięgała zaledwie 150 tys. ton rocznie. Wynika to z niewłaściwego wykorzystania magazynów portowych, z braku taboru żeglugowego, z niedostatecznego korzystania z transportu wodnego przez potencjalnych użytkowników i wreszcie z niewłaściwego układu połączeń żeglugowych pomiędzy ważnymi gospodarczo regionami kraju: Śląskiem i Wielkopolską. Droga wodna Śląsk-Wielkopolska liczy ok. 800 km, natomiast linia kolejowa jest dwukrotnie krótsza. Budowa kanału żeglugowego Warta-Odra na trasie Śrem-Głogów, możliwa po stworzeniu zbiornika retencyjnego na Warcie w Jeziorsku, winna być jednym z etapów realizacji prawidłowego układu dróg wodnych w Polsce. Na tym nie kończy się znaczenie zbiornika retencyjnego w Jeziorsku. Położony na granicy województw poznańskiego i łódzkiego zbiornik zasięgiem oddziaływania w dziedzinie zaopatrzenia w wodę rolnictwa, przemysłu i gospodarki komunalnej obejmie dolinę Warty do Poznania włącznie, a nadto region przemysłowy Turka, Konina, Inowrocławia, Kalisza, dolinę Obry oraz dolinę górnej i środkowej Noteci. Pozwoli on na prawie całkowitą likwidację zagrożenia powodziowego w dolinie Warty do ujścia Prosny, w profilu Poznania zaś umożliwi ograniczenie przepływu powodziowego o około 500 m 3 jsek, co będzie równoznaczne z obniżeniem szczytu fali powodziowej o około 1,0 m. Zwiększy to w sposób zasadniczy bezpieczeństwo przeciwpowodziowe PoznanIa. Istniejąca do niedawna zdolność przepustowa koryta Warty w Poznaniu była niedostateczna, a jego rozbudowa w ramach zagospodarowania Warty została dostosowana do możliwości retencyjnych zbiornika w Jeziorsku. W ten sposób w rozwiązaniu I i II etapu węzła rzeki Warty można było uniknąć nadmiernej rozbudowy koryta i dodatkowych obwałowań. Budowę zbiornika w J eziorsku planuje się w latach 1974 -1980. Od r. 1960 prowadzone są prace przygotowawcze: badanie geologiczne i hydrogeologiczne oraz studia nad przestrzenną koncepcją zbiornika. Równolegle do tych prac należałoby przygotowywać plan przestrzenny zagospodarowania regionu w zasięgu oddziaływania zbiornika. Wracając do problemu Warty w obrębie Poznania, można przyjąć, że istnie

Józef Głuszak

ją dwie podstawowe formy zagospodarowania rzeki i jej doliny: 1. Uregulowanie rzeki wraz z zagospodarowaniem doliny, w warunkach naturalnych, obecnych przepływów wody w rzece; 2. Stworzenie w obrębie miasta zbiornika wodnego poprzez piętrzenie wód i stabilizację zwierciadła wody na poziomie odpowiadającym średniej wielkiej wodzie. Obie te koncepcje nie kolidują ze sobą i mogą stanowić etapy realizacji zagospodarowania rzeki, względnie każda z tych koncepcji może być traktowana jako oddzielna i docelowa. W drugim przypadku regulacja rzeki nie pozwoli osiągnąć efektów równych z uzyskanymi przy piętrzeniu, natomiast piętrzenie rzeki bez uprzedniej regulacji wymagałoby koncentracji poważnych nakładów finansowych. Regulację rzeki w jej naturalnych warunkach hydraulicznych planuje się poprzez wykształcenie ciągłej jednolitej trasy regulacyjnej koryta oraz wyprofilowanie i uporządkowanie międzywala. Trasę regulacyjną rzeki proponuje się dostosować do wymogów żeglugowych dla drogi wodnej III klasy, tj. dla barek sześćsettonowych. W tym celu konieczne byłoby załagodzenie istniejących zakoli na niektórych odcinkach biegu rzeki, m. in. zakola w rejonie Lubonia i Dębiny. Koryto Warty w rejonie śródmieścia proponuje się obudować w sposób ciągły i ubezpieczyć płytami żelbetowymi. W zagospodarowaniu przyległych do koryta Warty terenów wskazane byłoby: 1. Tereny położone na prawym brzegu, w szerokiej dolinie zalewowej w rejonie ujścia Głównej i powyżej, przeznaczyć pod budowę nowego portu handlowego. W rejon lokalizacyjny portu winny wejść również tereny przyległe, położone poza istniejącym wałem przeciwpowodziowym. Byłyby one wykorzystane pod zaplecze portowe; 2. Tereny położone w zakolu rzeki poniżej mostu Nadolnik przeznaczyć pod lokalizację stopnia piętrzącego rzekę. W rejon ten weszłyby również tereny leśne na wysokim przylegającym prawym brzegu, traktowane jako rezerwa pod korektę trasy regulacyjnej rzeki i pod obiekty żeglugowe stopnia piętrzącego; 3. Tereny położone na odcinku rzeki od mostu kolejowego w Starołęce do mostu Rocha, po obydwu brzegach rzeki, zakwalifikować jako tereny rekreacyjno-sportowe, z tym że priorytet winien posiadać brzeg prawy na odcinku od trasy Hetmańskiej do mostu Rocha. Wynika to z bezpośredniego sąsiedztwa wznoszonej tam N owej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje"; 4. Teren dawnej stoczni na prawym brzegu rzeki, przylegający do trasy Hetmańskiej, obejmujący basen stoczniowy i glinianki, przeznaczyć pod budowę ośrodka dyspozycyjnego Okręgowego Zarządu Wodnego w Poznaniu. Byłby to dostosowany do potrzeb zakład stoczniowy, baza techniczna i zaopatrzeniowa oraz zimowisko dla obiektów pływających; 5. Zamknięte ostatnio w ramach I etapu robót na "węźle rzeki Warty" koryto Chwaliszewskie będzie w profilu nowej trasy komunikacyjnej zlikwidowane i zasypane. N a jego miejscu przewiduje się urządzenie pasa zieleni, w który wkomponowany zostanie łańcuch stawów parkowych jako świadectwo istnienia tu niegdyś koryta Warty. Likwidacja starego koryta na odcinku zakola chwaliszewskiego i zamierzona w przyszłości likwidacja gazowni stwarzają możliwości zbudowania wzdłuż Warty ciągu jezdnego, odciążającego trudną do przebudowy ul. Garbary. Poniżej nowej trasy Chwaliszewskiej, dla usprawnienia pracy portu, przewiduje się poszerzenie odcinka starego koryta rzeki i wykonanie basenu portowego. Basen ten po przeniesieniu w przyszłości portu handlowego w rejon Głównej, zmieniłby się w basen sportowy. Na pozostałych odcinkach rzeki, na terenach do niej przyległych, nie przewiduje się większych zmian w użytkowaniu i zagospodarowaniu, planuje się natomiast na całym odcinku rzeki uregulowanie koryta, wyprofilowanie i uporządkowanie doliny i stworzenie warunków estetycznego zagospodarowania jej obrzeży. Wzdłuż doliny, na obszarach nie zalewanych, przewiduje się wytyczenie dróg spacerowych. Drugą koncepcją zagospodarowania Warty jest jej piętrzenie. Stabilizując zwierciadło spiętrzonej zalewem rzeki w przybliżeniu na poziomie średniej wielkiej wody, można sięgać do granic Poznania. Na wybór tej rzędnej wpłynęły następujące czynniki: 1. Bezpieczeństwo istniejących budowli na brzegach projektowanego zbiornika; 2. Funkcjonowanie urządzeń i ujęć wody; 3. Rzędne spodu konstrukcji istniejących mostów i wymagane prześwity żeglugowe; 4. Poprawa warunków żeglugowych na rzece. Proponowane spiętrzenie rzeki posiada również duże walory urbanistyczne, bowiem stałaby się ona w obrębie Poznania szeroką okazałą rzeką i byłaby ważnym elementem dekoracyjnym miasta, stwarzającym właściwą oprawę dla zabytków Ostrowa Tumskiego, Starego Miasta oraz dla architektury N owej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje". Wzdłuż całego zbiornika planuje się założenie sieci dróg pieszych i pieszo-jezdnych, wkomponowanych w układ komunikacyjny miasta. Obok dodatnich elementów wynikających ze spiętrzenia rzeki w mieście, mogą zaistnieć ujemne skutki oddziaływania spiętrzenia. Dotyczyć to będzie zjawiska filtracji wody ze zbiornika na tereny depresyjne (Dolna Wilda i Zawady) oraz możliwość podniesienia się na obrzeżach układu wód gruntowych. W obu przypadkach należy przewidywać konieczność budowy systemu odwodnienia terenu. Zabezpieczenie brzegów rozważa się w dwóch rozwiązaniach: skarpowe i jako bulwary pionowe. Wydaje się jednak, że bulwary pionowe, droższe w budowie niż skarpowe, należy ograniczyć do minimum. Najkorzystniej zbiornik będzie prezentował się na odcinku rzeki od mostów kolejowych na Garbarach do trasy Hetmańskiej, a więc w rejonie śródmieścia i w N owej Dzielnicy Mieszkaniowej " Rataj e" . Z porównania przedstawionych koncepcji zagospodarowania rzeki Warty wynika, że do realizacji na najbliższy okres należy, przyjąć regulację rzeki, piętrzenie zaś Warty w Poznaniu winno stanowić docelową formę jej zagospodarowania.