UROCZYSTOŚCI JUBILEUSZOWE PIĘĆDZIESIĘCIOLECIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA (7 maja 1969 r.)

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1969.07/09 R.37 Nr3

Na stopniach Ratusza przemawia przewodniczący Prezydium Rady Narodowej m. Poznania J erjy Kusiak. Stoją od lewej: rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza prof. dr Czesław Łuczak i rektor Politechniki Poznańskiej prof. dr Zbigniew J asicki

PLAN SZCZEGÓŁOWY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ŚRÓDMIEŚCIA POZNANIA

(Część pierwsza)

S ZYBKI rozwój miast pociąga za sobą konieczność przebudowy i rozbudowy ośrodków usługowych, a szczególnie centralnego ośrodka, skupiającego usługi ogólnomiejskie najwyższego rzędu, o znaczeniu i roli wykraczającej w przypadku Poznania poza granice miasta, a nawet regionu czy kraju. Ośrodek ten, zwany potocznie centrum, w miastach istniejących nie jest zazwyczaj przestrzennie skrystalizowany ani funkcjonalnie jednorodny. Większość usług o znaczeniu co najmniej ogólnomiejskim jest w większym lub mniejszym stopniu rozproszona na dużym obszarze, położonym zwykle centralnie w stosunku do innych obszarów miasta i nazywanym potocznie śródmieściem. W Poznaniu mianem tym określało się zazwyczaj obszar wytyczony od północy i zachodu torami kolejowymi, od południa ul. Marchlewskiego, a od wschodu rzeką Wartą. Śródmieście jest od szeregu lat obszarem podlegającym intensywnym procesom inwestycyjnym. Do chwili obecnej buduje się w obrębie śródmieścia obiekty administracyjno- handlowe o kubaturze ok. 400 000 m 3 . Dalszych 450 000 m 3 przygotowuje się do realizacji l . Świadczy to najdobitniej o skali przemian w tym rejonie miasta. W celu opracowania szczegółowego planu śródmieścia poszerzono po wstępnej analizie obszar opracowania do ulicy Kościelnej i Kraszewskiego na zachodzie i do ulicy Zamenhofa na wschodzie. Podstawę stanowiły z jednej strony ostatnio zbudowane obiekty o funkcjach ogólnomiejskich na zachód od torów kolejowych (Hotel "Merkury", Dom Akademicki przy ul. Zwierzynieckiej, zespół obiektów administracyjno-gospodarczych w rejonie ulic: Zwierzynieckiej, Gajowej, Sienkiewicza) i atrakcyjne tereny Nowej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje" na wschodnim brzegu Warty. Obszar opracowania obejmuje łącznie ponad 900 ha. Pod względem zainwestowania jest to teren zróżnicowany, zarówno z uwagi na intensywność zabudowy, jak też różnorodność funkcji. Można tu znaleźć tereny niemal puste, np. po rozebranych fortyfikacjach pruskich przy al. Marchlewskiego, do niemal w zupełności zabudowanych. W granicach opracowania, znaczny obszar zajmuje obiekt o specyficznej funkcji, jakim są Międzynarodowe Targi Poznańskie. Znajduje się tu również ponad 90% poznańskich obiektów zabytkowych, w tym Ośrodek Staromiejski. Jedyną do tej pory podstawę dla opracowania dokumentacji realizacyjnej dla tego obszaru stanowi Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Poznania, który nie stwarza dostatecznej możliwości dla wydawania szczegółowych wytycznych do wykonania dokumentacji inwestycyjnej obiektów lokalizowanych w ramach tegoi Stan na koniec 1%7 r.

Tadeusz Gałecki 1 Swiętoślaw Tatarkiewiczobszaru. Wynikła stąd paląca potrzeba ustanowienia ogniwa pośredniego, jakim będzie Szczegółowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Śródmieścia. Z tych względów Plan Szczegółowy rozwiązać musi wszystkie zagadnienia dotyczące tego obszaru: od sprecyzowania pojęcia śródmieścia i centrum, poprzez szczegółowe ustalenia programu usługowego, aż do rozwiązania skomplikowanych problemów komunikacyjnych i ustalenia formy funkcjonalno-przestrzennej tej tak eksponowanej części miasta. Jednocześnie należy wyraźnie podkreślić, że Plan Szczegółowy nie może zastępować dokumentacji inwestycyjne/. Jest natomiast podstawą do opracowania precyzyjnych wytycznych dla projektów realizacyjnych, koordynując jednocześnie różne zamierzenia inwestycyjne, tak kubaturowe, jak i liniowe, realizowane na znacznym obszarze i w różnych przekrojach czasowych. Określa ramy programowe, funkcjonalne i przestrzenne w takim stopniu i na tyle szczegółowo, na ile jest to niezbędne dla uzyskania po realizacji zamierzeń, pierwotnie ustalonych efektów. Jednocześnie plan pozwalać musi na niezbędną elastyczność programową i margines swobody dla projektantów poszczególnych obiektów na tyle, aby stale zmieniające się potrzeby mieszkańców miasta i rozszerzający się wachlarz możliwości materiałowych i konstrukcyjnych, nie przekreślając podstawowych elementów planu, pozwolił jednak na indywidualne zróżnicowanie poszczególnych obiektów czy zespołów śródmieścia i centrum.

WCZEŚNIEJSZE OPRACOWANIE SZCZEGÓŁOWE

Obszar opracowania stanowił od szeregu lat pole szerokiej działalności inwestycyjnej, a szczególnie projektowej. Zwłaszcza po 1945 r., kiedy to znaczne w tym rejonie zniszczenia wojenne 'wywołały konieczność odbudowy. Po 1945 r. wykonano ok. 40 różnego rodzaju opracowań szczegółowych dla obszaru śródmieścia. Na liczbę tę składają się jedynie te prace, które - niekiedy we fragmentach - zachowały się w archiwum Miejskiej Pracowni Urbanistycznej. Już nawet niepełna liczba świadczy dobitnie, że śródmieście budziło zawsze zainteresowanie urbanistów. Elaboraty te posiadają bardzo różny charakter i odbiegają znacznie od tego, co dziś wyobrażamy sobie pod nazwą planu szczegółowego. Są raczej zbliżone do koncepcyjnych opracowań planów realizacyjnych. Pod względem obszaru, dla którego były opracowywane można je podzielić na dwie grupy: a. obejmujące całość śródmieścia. Prace o takim zasięgu podejmowano w odstępach kilku lat. Najstarsza zachowana w archiwum pochodzi z początków r. 1946 3 . N astępne opracowanie pochodzi z r. 1953 i wykonane jest alternatywnie 4 . Ostatnie z "wielkich" opracowań pochodzi z r. 1963, wykonane zostało w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej 5.

b. dla części obszaru śródmieścia - znacznie liczniejsze od poprzednich, wykonywane w miarę zainteresowań inwestycyjnych poszczególnymi partiami śródmieścia. Prześledzenie częstotliwości podejmowania opracowań szczegółowych wykazuje,

! U stawa o planowaniu przestrzennym, rozdział III, art. 17, "Dziennik U staw" z dnia 13 H 1961 r., nr 7, poz. 47.

3 Praca nie podpisana. Wg oświadczenia mgr inż. aren. Tadeusza Płończaka, autorami opracowania są: mgr inż. Rościsław KaplińsM, mgr inż. Tadeusz PJończak, mgr Inż. Stanisław Pogórski, mgr inż. Leonard Tomaszewski. * Rozwiązanie I opracowane zostało pod kierunkiem prof. Jana Cieślińskiego, rozwiązanie II pod kierunkiem mgr inż. aren. Rościsława Kaplińsklego. · Autorzy opracowania: mgr inż. aren. Lidia Wejchert, mgr Hubert Bureta.

Al

który z rejonów śródmieścia wzbudzał najwięcej zainteresowań projektantów i inwestorów, gdzie ogniskowały się próby wykształcenia nowoczesnego centrum miasta. Obszarem tym jest rejon ulicy 27 Grudnia z placem Wolności, ograniczonym od południa ul. Czerwonej Armii, a od wschodu alejami Marcinkowskiego. Odrębną grupę stanowią opracowania konkursowe. Spośród ważniejszych należy wymienić (chronologicznie): l, Konkurs na przebudowę i rozbudowę rejonu dworca głównego (r. 1947); 2. Konkurs na zabudowę placu Wiosny Ludów; 3. Konkurs na rozwiązanie komunikacji w południowo-zachodniej części śródmieścia; 4. Konkurs na przebudowę i rozbudowę terenów targowych 6. Charakterystyczne dla opracowań pierwszych lat powojennych są dwa nurty: p i e rw s z y charakteryzuje duży rozmach i optymizm. Przewidywano przyszły rozwój miasta, starano się wykorzystać zniszczenia wojenne do zasadniczej przebudowy całego układu przestrzennego. Przykładem może być konkurs na przebudowę i rozbudowę dworca głównego, w którym niektórzy autorzy rezygnowali z odbudowy zniszczonego dworca, projektując lokalizację nowego na płycie nad wykopem i położonego bardziej na północ, a więc nowocześniejszego i bliżej centrum; d ru g i, który nazwać by można zachowawczym, charakteryzowała chęć odbudowy zniszczonych fragmentów miasta na śladzie poprzedniej zabudowy. Przykładem tego rodzaju koncepcji są obiekty wzniesione w rejonie placu Młodej Gwardii, ul. Ratajczaka, na południowej stronie ul. Czerwonej Armii, a także odbudowany na dawnym miejscu i w starej formie dworzec główny. Oceniając te oba kierunki zamierzeń urbanistycznych nietrudno zauważyć, że o pierwszym świadczą raczej projekty archiwalne, o drugim - wykonane obiekty. Złożyło się na to wiele przyczyn; chęć przywrócenia starego, znanego kształtu miasta, gotowy i przekonywający program odbudowy, efekty ekonomiczne - odbudowa nie wymagała dodatkowych nakładów na urządzenia towarzyszące (szczególnie na komunikację). Również sytuacja gospodarcza kraju nie była odpowiednia dla realizacji bardzo ambitnych i kosztownych zamierzeń. Opracowania "przyszłościowe" nie były jednak pracą zmarnowaną. To z myślą o nich broniono z uporem resztek nie odbudowanych fragmentów śródmieścia, by dziś, w korzystniejszych warunkach gospodarczych, zrealizować je lepiej i na miarę współczesnych wymagań i zasad planowania przestrzennego. Wiele z tamtych koncepcji przyjmuje się i rozwija twórczo w obecnych opracowaniach. Trudno wykazać się w Poznaniu kompleksową realizacją jakiegoś zespołu urbanistycznego śródmieścia w oparciu o rozwiązanie konkursowe. Wydaje się, że wy

«Konkurs na rozwiązanie terenów Międzynarodowych Targów Poznańskich, dworca głównego i "Społem" (1947). I nagrodę zdobyła praca mgr inż. aren. Juliana Duchowicza, Inż. Mariana Sramkiewicza (Katowice). Konkurs Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej Nr 276 na plac Wiosny Ludów w Poznaniu Z otoczeniem (1960): I nagrody nie przyznano, II nagrodę zdobyła praca nr 17 - arch. Jerzego Jakubczaka, aren. Juliana Bartczaka l inż. Mariana Deski. Konkurs Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej nr 329 na rozwiązanie komunikacji południowej części śródmieścia m. Poznania (1961): I nagrody nie przyznano. Trzy równorzędne wyróżnienia otrzymali: prof. dr Władysław Czarnecki, mgr inż. arch. Józef Baranowski, mgr inż. arch. Włodzimierz Colta, mgr inż. arch. Henryk Sufryd, mgr inż. arch.

Swiętosław Tatarkiewicz, mgr inż. Bernard Rzeczyński (Poznań), konsultant prof. dr Piotr Zaremba - za pracę nr 4; mgr inż. Jan Bogusławski, mgr inż. Zbigniew Czernikowski, mgr Inż.

Andrzej Potrzebowski, mgr inż. Jan Siczek, mgr inż. arch. Jerzy Plesner , mgr inż. arch.

Barbara Perehał, mgr inż. Władysław Rolle, mgr inż. Czesław Dębowski (Kraków) - za praeę nr 6. Konkurs Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej nr 3iż na projekt koncepcyjny zespołu pawilonów Międzynarodowych Targów Poznańskich: I nagrodę zdobyła praca nr 7 prof. Bolesława Szmidta, arch. Jana Szmidta (Warszawa) oraz architektów: Stanisława Sołowija, Zygmunta Wyręczyckiego, Tadeusza Maszklewieza (Wrocław).

Tadeusz Gałecki 1 Swiętosław Tatarkiewicznika to stąd, iż żaden z programów ogłoszonych konkursów (z wyjątkiem konkursu na rozbudowę Międzynarodowych Targów Poznańskich) nie był oparty o konkretne zamierzenie inwestycyjne. Wszystkie te opracowania konkursowe należy jednak traktować jako cenne studia, które są i będą wykorzystywane w dalszych opracowaniach szczegółowych. Autorami tych planów są znani urbaniści i architekci: Hubert Bureta, Jan Cieśliński, Władysław Czarnecki, Rościsław Kapliński, Tadeusz Liśniewicz, Edmund Piwowarczyk, Tadeusz Płończak, Zdzisław Pytliński, Stanisław Rychliński, Leonard Tomaszewski, Jan Wellenger, Lidia Wejchert, Stanisław Wiczyński, a w konkursach urbanistycznych brało udział wielu znanych urbanistów z Poznania i innych środowisk krajowych.

PLAN SZCZEGÓŁOWY. PROBLEMATYKA I METODA PRACY

N a początku 1965 r. rozpoczęto w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej kolejne prace nad Planem Szczegółowym Zagospodarowania Przestrzennego Śródmieścia 7 . Prace rozpoczęto od zapoznania się z polską i zagraniczną literaturą terna tu 8 oraz ze stanem prac planistycznych dla śródmieść i centrów usługowych miast tej klasy, co Poznań. Przy tej okazji stwierdzono brak bardziej zaawansowanych opracowań tematu. Jedynie ośrodek warszawski i łódzki mogły dostarczyć pewnej sumy doświadczeń z interesującej nas dziedziny. Następnie opracowano problematykę prac nad planem, która po akceptacji kierownictwa pracowni stanowiła podstawę dalszej pracy. Kolejnym etapem była analiza wytycznych z planu wyższego rzędu, mianowicie z planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego m. Poznania 9 i aktualizacja materiałów wyjściowych. N a szczególne podkreślenie zasługuje uzyskanie aktualnej i wyczerpującej inwentaryzacji graficznej w skali l :1000 i tabelarycznej obszaru opracowania, wykonanej poza Miejską Pracownią Urbanistyczną, na podstawie specjalnej problematyki opracowanej przez zespółlo. Aktualny stan wytycznych z planów wyższego rzędu nie- rozwiązywał wszystkich problemów. Przeciwnie, niektóre wytyczne budziły wątpliwości, co zmusiło do zaprogramowania całego szeregu dodatkowych studiów i analiz wykraczających poza normalną problematykę planów szczegółowych. Niektóre z nich, jak np. "analiza dostępności inwestycyjnej terenów", czy "studium komunikacji" zlecone zostały poza pracownięlI. Należy podkreślić, że zaplanowany przez zespół bogaty, acz niezbędny, zakres studiów spotkał się z pełnym zrozumieniem Prezydium Rady Narodowej

7 Mgr Inż. Tadeusz Gałecki, mgr Inż. Swiętosław Tatarkiewicz (architekci), mgr Hubert Bureta (ekonomista). Zespół wzmocniony został z czasem o dalsze dwie osoby: mgr Róża Pudelewlcz (ekonomista) i mgr Inż. Jeremi Czarnecki (architekt). Makietę wykonał w przeważającej części technik Mariusz Alkiewlcz. Korzystano ze współpracy z innymi zespołami, szczególnie branżowymi Miejskiej Pracowni Urbanistycznej. W opracowaniu koncepcji układu komunikacyjnego współpracowano z inżynierami: Włodzimierzem Chlebowiczem, Andrzejem Trochimowsklm, Wojciechem Wojtysiakiem z Warszawy, Zenonem Stachowskim, Henrykiem Szalą z Poznania oraz Zygmuntem Nowakiem -z Łodzi. Ten ostatni, w oparciu o dotychczasowe studia, opracował ostatnią koncepcję układu komunikacyjnego śródmieścia. 8 Niektóre wyróżniające się pozycje literatury przedmiotu wykorzystane przy pracy nad planem (zob. Aneks). * Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Poznania opracowany przez zespół Miejskiej Pracowni Urbanistycznej, zatwierdzony Uchwałą Prezydium Rady Narodowej m. Poznania z dnia 13 VH 1%2 r., aktualizowany U chwałą Prezydium z dnia 9 IX 1%6 r. 10 Inwentaryzację wykonała Spółdzielnia Pracy Geodezyjno- Melioracyjna w Poznaniu.

11 Opracowanie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Poznaniu.

m. Poznania, które postawiło do dyspozycji pracowni środki finansowe w proponowanym przez nas zakresie. Trudności w pracy nad planem spowodowane były brakiem dostatecznej liczby urbanistów z dziedziny komunikacji. Konieczność zaangażowania tego rodzaju specjalistów spoza Poznania pozwalała wprawdzie skorzystać z doświadczeń najlepszych fachowców z tej dziedziny w kraju, jednak uniemożliwiła stały kontakt niezbędny dla prawidłowej współpracy. Wypada wspomnieć o konsultantach w osobach Haliny Wiśniewskiej z Departamentu Planowania Ministerstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych i Stanisława Dziewulskiego z Instytutu Urbanistyki i Architektury z Warszawy, których życzliwa krytyka i rady stanowiły cenną pomoc przez cały czas naszej pracy. Plan opracowany został w zasadzie na lata 1965 - 1985. Konieczność zapewnienia rezerw rozwojowych poza 1985 r. wymagała jednak opracowań studialnych na okres tzw. kierunkowy, wykraczający znacznie poza r. 2000 12 . Brak studium planu kierunkowego rozwoju Poznania zmusił do rozpatrzenia szeregu problemów w skali całego miasta, a raczej aglomeracji poznańskiej, co dodatkowo komplikowało pracę. Z uwagi na bogatą problematykę tego unikalnego w dotychczasowej praktyce urbanistycznej pracowni tematu, zastosowaliśmy innowację polegającą na przedyskutowaniu na poszerzonych, publicznych posiedzeniach technicznych głównych elementów planu, jak np. program rozwiązania układu komunikacji. Posiedzenia te poprzedzone były opracowaniem koreferatów przez specjalistów z różnych ośrodków urbanistycznych kraju. Zastosowanie takiej metody pozwoliło na wprowadzenie wielu poprawek jeszcze w trakcie opracowania. Również poszczególne stadia opracowania dyskutowane były na spotkaniach ze społeczeństwem i z członkami organizacji i stowarzyszeń technicznych Is . W dniach 10 i 11 grudnia 1967 r. przedstawiono koncepcję planu na posiedzeniu połączonych Komisji Urbanistycznych - Miejskiej i Głównej. W wyniku dyskusji opracowanie oceniono pozytywnie, z zaleceniem pewnych uzupełnień wynikłych z uwag koreferentów i w toku dyskusji.

GŁÓWNE ELEMENTY PLANU I ZAKRES POSZCZEGÓLNYCH STUDIÓW I ANALIZ

W ramach przyjętej problematyki opracowania wyodrębniono następujące główne elementy planu: Program; Układ komunikacyjny; Rozwiązanie funkcjonalno-przestrzenne; Zasady realizacji i etapowaniau Przyjęto umownie rok 2020. Przewiduje się, że w tym roku aglomeracja poznańska liczyć będzie ok. 1000 (XX) mieszkańców. Nie wyklucza się dalszego rozwoju miasta i wzrostu liczby ludności po tym okresie. " Wrzesień 1%5 r. - dyskusja publiczna nad problematyką prac nad Planem Szczegółowym śródmięścia; 26 IX 1%6 r. posiedzenie Rady Technicznej nad programem do Planu Szczegółowego Sródmieścia (koreferent mgr inż. Kazimierz Bald z Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi): styczeń 1%7 r. dyskusja publiczna nad projektem Planu Szczegółowego, zorganizowana przez Komisję Budownictwa Rady Narodowej m. Poznania. Wzięło w niej udział 55 osób; luty 1%7 r. posiedzenie Rady Tecpnicznej nad układem komunikacji w Planie Szczegółowym Zagospodarowania Przestrzennego Sródmieścia Poznania (koreferenci: mgr inż. Zygmunt N owak z Łodzi, dr ińż. Ryszard Żabiński z Wrocławia); posiedzenie Miejskiej i Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej (koreferenci: mgr inż. arch. Bogdan Wyporek i mgr inż. Andrzej Siemiński z Warszawy, mgr inż. Kazimierz Bald z Łodzi). Wypowiedzi przygotowali: mgr inż.

arch. Stanisław Dziewulski i doe. dr Leonard Tomaszewski z Warszawy, mgr inż. arch. Jerzy Schmidt z Poznania; czerwiec l r. dyskusja publiczna nad projektem Planu Szczegółowego Zagospodarowania Przestrzennego Sródmieścia.

4 Kronika m. Poznania

Tadeusz Gałecki 1 Swiętosław Tatarkiewicz

Każdy z tych elementów wymagał podbudowy szeregiem studiów i analiz. W zakresie p r o g r a m u obejmowały one: studium sieci ośrodków usługowych całego miasta; hipotezę rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i regionu; model spożycia; studium programu usług podstawowych; studium socjologiczne 14 . W zakresie u kładu k o m u n i k a c j i: prognoza motoryzacji; studium potoków ruchu komunikacji kołowej; studium potoków ruchu komunikacji zbiorowej; analiza możliwości rozmieszczenia parkingów; koncepcje studialne rozwiązania głównych skrzyżowań; analiza możliwości trasowania niektórych odcinków komunikacji zbiorowej. Opracowania alternatywne wykonano częściowo poza pracownią, a częściowo własnymi siłami. W zakresie r o z w i ą z a n i a fu n k c j o n a l n o - p r z e s t r z e n n e g o: studium historyczne rozwoju centrum dla ustalenia naturalnych kierunków i przyczyn historycznego rozwoju centrum. Dla celów lok a l i z a c j i oraz ustalenia możliwości i kierunków rozwoju, wykonano następujące opracowania studialne: analizę dostępności inwestycyjnej terenu na r. 1965; prognozę dostępności w kilku przekrojach czasu aż do r. 2020; analizę rozmieszczenia i możliwości adaptacji istniejących obiektów o funkcjach centrotwórczych; analizę dostępności komunikacyjnej w oparciu o istniejący układ komunikacyjny i możliwości jego rozbudowy. W celu ustalenia najlepszych zasad funkcjonalno-przestrzennych samego centrum, wykonano następujące opracowania studialne: studium możliwości rozwoju centrum; analizę rozmieszczenia funkcji dominujących; studia sylwety miasta w rejonie śródmieścia i centrum; studium rozmieszczenia i stopień intensywności usług; teoretyczny model funkcjonalno-przestrzenny centrum perspektywicznego; teoretyczny model funkcjonalno-przestrzenny centrum kierunkowego; studium układu funkcjonalno-przestrzennego centrum; studium fizjograficzne i uzbrojenia wodno-kanalizacyjnego oraz inne. Podstawową skalą opracowania jest skala l :2000. Większość opracowań studialnych wykonano w skali l :5000, a niektóre w skali l :30 000 a nawet l : 100 000. Pozwoliło to na bardziej syntetyczne ujęcie niektórych problemów. Dla obszarów centrum, na których występują bardziej złożone problemy lub przewiduje się w najbliższym czasie rozpoczęcie działalności inwestycyjnej, opracowano studialne koncepcje rozwiązania funkcjonalno-przestrzennego w skali l :500, jak np. dla rejonu Teatru Polskiego czy rejonu Domu Żołnierza i przyległego odcinka al. MarchIewskiego. Pozwalało to na sformułowanie bardziej precyzyjnych wniosków do opracowywanego w tym czasie Planu Szczegółowego Śródmieścia. Niezależnie od tego dla całego obszaru centrum wykonano makietę w skali l :500.

Nowością było potraktowanie makiety nie jako ilustracji opracowanej wcześniej koncepcji, lecz jako integralnego narzędzia projektowania. Na makiecie początkowo przy pomocy uproszczonych elementów sprawdzono przestrzennie każdą koncepcję już w chwili jej powstawania, co pozwoliło uniknąć rozczarowań w końcowej fazie opracowania. Dla studiów nad sylwetą śródmieścia wykonano specjalną makietę syntetyczną w skali l :5000 dla obszaru większego niż obszar opracowania planu.

PROGRAM

W lapidarnym ujęciu całość zagadnień Planu można by sprowadzić do odpowiedzi na kilka zwięzłych pytań: "co?", "komu?", "ile?", "gdzie?" i "jak?". Odpowiedzi na trzy pierwsze pytania tworzą tzw. p r o g r a m Planu. Zagadnienie to można podzielić na dwie grupy: l. Program centralnego ośrodka usługowego; 2. Program usług podstawowych dla mieszkańców śródmieścia.

" Studium socjologiczne Walerii Różyckiej.

Ta ostatnia grupa nie stwarza specjalnych problemów, ponieważ program usług podstawowych nie odbiega od tego rodzaju programu w normalnym zespole osiedli mieszkaniowych, z tym że uwzględnić należy nieco inną strukturę ludności (np. mniejszą liczbę dzieci). Nieporównanie trudniejsze jest ustalenie programu dla centrum. Mgr Hubert Bureta wraz ze współpracującą mgr Różą Pudelewicz zastosował oryginalną własną metodę rozwiązania problemu. W bardzo dużym uproszczeniu można powiedzieć, że punkt wyjścia stanowiła tu próba odpowiedzi na pytanie "komu?". Opracowano hipotezę liczby użytkowników centrum, z podziałem na użytkowników z aglomeracji miejskiej i spoza niej (różnice w zainteresowaniu programem centrum). Podział ten odpowiada dwom generalnym strefom stałego działania Poznania jako ośrodka dyspozycji gospodarczo-administracyjnej, ośrodka nauki, kultury dla regionu i kraju. W następnej kolejności odpowiedziano na pytanie "co?" i "ile?". Wymagało to szeregu analiz i studiów, jak np. hipoteza rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i regionu; model spożycia; model sieci ośrodków usługowych miasta. Celem tych opracowań studialnych było znalezienie takiej wielkości, jakie zapewniłyby wszechstronne zaspokojenie potrzeb społeczeństwa, którego część stanowić będą użytkownicy centrum, przy jednoczesnym uwzględnieniu społecznie optymalnego kosztu realizacji tego programu. W oparciu o istniejące i przewidywane ogólnokrajowe tendencje gospodarczego, politycznego i społecznego rozwoju opracowany został model wskaźników programowych. Wszelkie analizy i hipotezy przeprowadzone zostały w zasadzie na okres perspektywy tzn. na lata 1965 - 1985 i dla zorientowania się w wielkościach niezbędnych rezerw terenowych dla dalszego rozwoju centrum - rozszerzone poza r. 2000.

LOKALIZACJA CENTRUM

Śródmieście w rozumieniu autorów planu jest obszarem miasta stanowiącym jego dzielnicę centralną, charakteryzującą się występowaniem wielorakich funkcji, nagromadzonych w procesie długotrwałego historycznego rozwoju. Koncentracja roznorakich usług o co najmniej ogólnomiejskim zasięgu oddziaływania, występująca na części tego obszaru, tworzy w skali miasta najwyższy hierarchicznie ośrodek usługowy, pełniący funkcję jego centrum 15. W oparciu o tę próbę definicji można by zaryzykować stwierdzenie, że poznańskie centrum znajduje się na obszarze ograniczonym ulicami Czerwonej Armii, 27 Grudnia, placem Wolności, alejami Marcinkowskiego i torami kolejowymi. Kształt przestrzenny tego zespołu jako całości daleki jest od ideału współczesnego centrum, chociaż pojedyncze obiekty stanowią niekiedy wartościowe elementy zarówno pod względem technicznym, jak i funkcjonalno-przestrzennym (Opera Poznańska, Filharmonia, Miejska Biblioteka Publiczna im.

Edwarda Raczyńskiego i inne). Dopiero budowy ostatnich lat, jak np. zespół budynków administracyjnych przy ul. Piekary i administracyjno-handlowych przy Czerwonej Armii, stanowią zapowiedź nowego centrum, o pięknej formie architektonicznej i sprawnego funkcjonalnie. Dla rozstrzygnięcia o możliwościach lokalizacji dla perspektywicznego programu usługowego centrum przebadano cały obszar śródmieścia pod względem: a. wyznaczenia terenu o największej dostępności komunikacyjnej; b. ustalenia terenów do

15 Stanisław J a n k o w s ki, Tadeusz W o r o n o w i c z, Zbigniew Kar a k i e w i c z, Problemy projektowania śródmieść. W: Materiały III Przeglądu Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego, Warszawa 1964.

4»

Tadeusz Gałecki 1 Swiętosław Tatarkiewiczstępnych inwestycyjnie z podziałem na: wolne, dostępne w różnych przekrojach czasu na skutek amortyzacji i dewaluacji istniejącej obecnie zabudowy, dostępne z uwagi na konieczność zmiany dotychczasowego sposobu użytkowania (przeniesienie istniejącego przemysłu, składów itp.); c. ustalenia terenu o największym skupieniu obiektów usługowych o znaczeniu co najmniej ogólnomiejskim, możliwych do adaptacji dla przyszłego centrum. Obszar śródmieścia, który w najwyższym stopniu odpowiada tym wymaganiom, stanowi optymalny teren dla lokalizacji centrum. Zamyka się on mniej więcej w granicach wyznaczonych od wschodu przez al. Marcinkowskiego, od południa al. Marchlewskiego i ul. Towarową, od zachodu ulicami Gaj ową i Mickiewicza oraz od północy ulicami Dąbrowskiego, Fredry i 23 Lutego.

MODEL TEORETYCZNY CENTRUM

Mieszkańcy miasta korzystają z różnego rodzaju usług, których lokalizacja i forma są wzajemnie uzależnione. Od drobnych sklepików i kiosków z piwem na peryferiach miasta do domów towarowych, eleganckich restauracji, zespołów obiektów kultury w śródmieściu. Pod względem formy są to przeważnie pojedyncze lokale handlowe na przedmieściach, aż do całych ciągów handlowych wzdłuż głównych ulic śródmieścia, wypełniających partery a czasem nawet i wyższe kondygnacje budynków mieszkalnych. Taki stan do niedawna charakteryzował wszystkie miasta na całym świecie. Współczesna urbanistyka dążąca do segregacji głównych funkcji miasta, takich jak przemysł i mieszkalnictwo, zakłada również wydzielenie usług w odrębne, nieprzemieszane z innymi funkcjami zespoły usługowe. Wynika to z wielu powodów. Niezbędne w naszych czasach uprzemysłowienie budownictwa mieszkaniowego preferuje jednorodne funkcjonalnie obiekty budowlane. Skupienie usług w jednym miejscu pozwala znacznie skrócić czas zakupów. Główne ulice miasta coraz bardziej wypełnia rzeka pojazdów różnego typu. Przejście z jednej strony ulicy na drugą staje się problemem, toteż ulica jako wnętrze handlowe straciła swe znaczenie. W tej sytuacji powinna obsługiwać miasto sieć ośrodków różnej rangi, w których skupiałoby się zgodnie z modelem teoretycznym 100% wszystkich usług. Model ten przewiduje dla miasta wielkości Poznania czterostopniową sieć ośrodków usługowych: I ośrodki zespołu osiedli; II ośrodki dzielnicowe; III ośrodki zespołu dzielnic; IV ośrodek centralny.

Dopuszcza się w zależności od charakteru miasta pewne warianty sieci, np. ośrodki najniższe osiedlowe, czy też ośrodki zespołu dzielnic o większym znaczeniu mogące mieć charakter "podcentrum" . Oczywiście w mieście, które istnieje od setek lat, które rozwijało się nieraz w sposób żywiołowy, niemożliwe jest osiągnięcie idealnej zgodności z teoretycznym, choćby najbardziej idealnym, modelem. Tak więc jak przekształca się struktura całego miasta, w jej ramach przekształcana musi być struktura sieci usług. U danym novum w tej dziedzinie jest ośrodek usługowy na osiedlu Świerczewskiego u zbiegu ulic Grochowskiej i Świerczewskiego ie .

Zgodnie z przemianami w sieci usług, przekształcać należy również strukturę samych ośrodków usługowych. Takiemu przekształceniu przy okazji jego rozbudowy ulec musi również ośrodek najwyższego stopnia - centrum.

»Projektant mgr inż. arch. Włodzimierz Wojciechowski. Projekt wykonano w ramach Biura Projektów Budownictwa Ogólnego "Miastoprojekt" Poznań. Ośrodek zbudowano w latach 1%6--1968.

N a podstawie dotychczasowych opracowań projektowych krajowych ośrodków urbanistycznych, literatury17, skromnych jak do tej pory realizacji polskich i znacznie bogatszych zagranicznych, a szczególnie skandynawskich, opracowano szereg teoretycznych modeli funkcjonalno-przestrzennych centrum, z których wybrano najodpowiedniejszy dla warunków poznańskich, troszcząc się o to, aby jego konkretyzacja spowodowała możliwie najmniej odchyleń od przyjętych założeń teoretycznych. Model teoretyczny centrum jest w tym przypadku sumą modeli teoretycznych trzech głównych elementów centrum: model p r o g r a m u zakłada maksymalną koncentrację programu usługowego w granicach ośrodka, oczywiście w ramach ustalonych proporcji dla sieci ośrodków usługowych miasta, model k o m u n i k a c j i zakłada współdziałanie dwóch środków obsługi komunikacyjnej centrum: indywidualną i zbiorową oraz pełną segregację trzech rodzajów ruchu: kołowego (samochód), zbiorowego (tramwaj) i pieszego, w zasadzie w różnych poziomach, oraz możliwość zapewnienia miejsc postojowych dla samochodów w proporcjach do ich udziału w obsłudze komunikacyjnej centrum. Przyjmuje się, że w modelu teoretycznym obsługi komunikacyjnej centrum dla części realizowanej w okresie perspektywicznym zasada segregacji poszczególnych rodzajów ruchów nastąpi tylko częściowo w pionie, a częściowo w poziomie. Model f u n k c j o n a l n o - p r z e s t r z e n n y zak łada maksymalną koncentrację funkcji. W podziale pionowym dwie pierwsze kondygnacje i pierwszą podziemną przeznacza się dla handlu, gastronomii i rzemiosła. W celu uniknięcia jednostajności, bądź zamierania niektórych partii centrum w pewnych okresach dnia, zakłada się zasadę tworzenia zespołów wielofunkcyjnych, z jedną funkcją dominującą, nadającą charakter poszczególnym zespołom. Administrację lokalizuje się w obiektach wielokondygnacyjnych, wysokich, które wyznaczą podstawowy gabaryt centrum; niektóre z nich stanowić będą akcenty wysokościowe kształtujące sylwetę miasta i stwarzające lokalne zamknięcia perspektywiczne oraz orientację w terenie. Pojęciu "głównej ulicy", symbolizującej powszechnie centrum miasta, przeciwstawia się pojęcie placu, a raczej zespołu wnętrz podporządkowanych potrzebom przechodnia w taki sposób, aby użytkownik centrum mógł nie tylko dojść swobodnie do każdego miejsca i w pełni korzystać z wszelkiego rodzaju usług, lecz aby jednocześnie mógł dostrzegać kompozycję urbanistyczną i piękno architektury. W naszym pojęciu przyszłe centrum stanowić ma nie tylko sprawnie funkcjonujący ośrodek zaopatrzenia i zaspokojenia potrzeb materialnych mieszkańców. Tego rodzaju funkcja to tylko jedno z zadań centrum miasta socjalistycznego. Przewiduje się, że w miarę rozwoju gospodarczego wzrośnie ilość wolnego czasu, a wówczas centrum może i powinno stać się miejscem spotkań mieszkańców miasta.

BIBLIOGRAFIA

Prace polskie B. M a 11 s z o w a, Przebudowa śródmieść miast polskich, Warszawa 1963.

J. K o z i ń s ki, St. W y g a n o w s ki, T. K o wal s ki, Przebudowa dzielnic śródmiejskich zagranicą. Warszawa 1964.

17 Kazimierz Leon T o e p l i t z, Zagadnienia modelu sieci ośrodków usługowyc w mieście.

Instytut Urbanistyki i Architektury, zeszyt 102, R. 1965; Tadeusz K a c h n i a r z, Sródmieścża - dotychczasowe procesy - dalsze możliwości; Stanisław S o b o l e w s ki, Wybrane problemy urbanistycznego projektowania centralnych ośrodków usługowych osadniczych o dużym zaludnieniu. Instytut Urbanistyki i Architektury, zeszyt 149 R. 1967.

Tadeusz Gałecki i Swiętosław Tatarkiewicz

Materiały konkursu zamkniętego TowarzYstwa Urbanistów Polskich nr 2 na opracowanie koncepcji ukształtowania głównego węzła komunikacyjnego i zagospodarowania przestrzennego części obszaru śródmieścia m. Krakowa w 1966 r. Towarzystwo Urbanistów Polskich 1967 r. P. Z a r e m b a, Problemy przYszłości miast dużYch. Poznań 1%7 r.

W. O s t r o w s ki, H. A d a m c z e w s k a, Z problemów urbanistycznych miast Szwecji. Warszawa 1967. J. Z i ó ł k o w s ki, Socjologia miasta. Warszawa 1964.

A. Wall i s, Socjologia wielkiego miasta. Warszawa 1%7.

L. T o m a s z e w s ki, Studia nad układem i komunikacją dzielnic śródmiejskich. Instytut U rbanistyki i Architektury, Zeszyt 100, 1965.

Praca zbiorowa Struktura miasta i system komunikacji.

Referaty na Kongres Międzynarodowej Federacji Mieszkalnictwa i Planowania Przestrzennego w Tokio 1966 r.

Prace obce

F. G i b b e r t, Town Design. Londyn 1953.

Praca zbiorowa The heart of the city. Międzynarodowy Kongres Współczesnej Architektury.

Londyn 1952.

F. Kra y e n b u h l, Untersuchung uber die Entstehung und das Wachstum der Zen tren in der Stadt Zurich. 1963 r.

Praca zbiorowa Torgowyje centry, Moskwa 1964.

MiędzYnarodowy Konkurs na centrum miasta Espoo (Finlandia) Arkkitehtuurikilpaliuuja Nr B R 1967.