ZBYSZKO

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1969.07/09 R.37 Nr3

TUCHOŁKA

50 LAT WYŻSZYCH STUDIÓW ROLNICZYCH W POZNANIU

W GRUDNIU 1918 r. Wielkopolska wyzwoliła się zbrojnym czynem powstańczym spod pruskiego zaboru. Społeczeństwo Wielkopolskie natychmiast przystąpiło do realizacji licznych zadań, które nie były możliwe w warunkach niewoli. Jednym z pierwszych zrealizowanych zamierzeń było utworzenie w Poznaniu uczelni akademickiej. Powstała ona na początku 1919 r. jako Wszechnica Piastowska.

Celowości akademickiego studium gospodarstwa wiejskiego na tej uczelni nie można było zakwestionować. Istniała jeszcze wówczas pamięć Wyższej Szkoły Rolniczej im. Haliny w Żabikowie, utworzonej w 1870 r. wysiłkiem społeczeństwa wielkopolskiego, która na skutek antypolskiej polityki zaborcy została zamknięta po siedmiu latach działalności. Wydział Rolniczo- Leśny Wszechnicy Poznańskiej powstał zatem z głębokiej potrzeby społecznej, wykrystalizowanej w czasie starań o wyższą uczelnię w ciągu XIX w. Istnienie wyższej uczelni rolniczej było konieczne wobec postępów nauki i techniki, wobec coraz szybciej dokonujących się przeobrażeń społecznych XX w. Kraj potrzebował wykształconych rolników, instruktorów towarzystw i organizacji rolniczych, związków branżowych. Liczne szkoły rolnicze rozmaitych typów, stacje doświadczalne i instytuty naukowe, wreszcie państwowa administracja rolna stwarzały nowe stanowiska dla rolników z wyższym wykształceniem. W podobny sposób zarysowały się potrzeby gospodarki leśnej, odczuwającej brak odpowiednio przygotowanych fachowców. Powstanie Wydziału Rolniczo- Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego, obok innych szkół akademickich gospodarstwa wiejskiego, gwarantowało chociażby częściowe wypełnianie braków kadrowych. Gospodarstwa poznańskie o wysokim poziomie kultury rolnej, dobrze zabudowane, z urządzeniami trwałymi w postaci melioracji i licznych zakładów przemysłu rolnego, wyposażone w nowoczesny sprzęt i maszyny, kierowane przez rolników o dużym doświadczeniu fachowym, niewiele różniły się wówczas od przodujących gospodarstw Europy zachodniej. N a równie wysokim poziomie postawione były gospodarstwa leśne. Rozległe arboretum w Gołuchowie, jedno z największych w Europie, i arboretum kórnickie, stanowiły doskonałe ośrodki naukowe w zakresie leśnictwa. W Wielkopolsce istniały zatem warunki do tego, aby stała się ona poważnym ośrodkiem dydaktycznym nauk gospodarstwa wiejskiego. Zadania, które podejmował Wydział Rolniczo- Leśny były niezmiernie trudne. Obok działalności dydaktycznej, oczekiwano od Wydziału pomocy dla roi

Zbyszko Tuchołka

ników-praktyków, wykształconych na uniwersytetach zagranicznych i opierających dotąd swą pracę na naukowych badaniach i dorobku licznych niemieckich uczelni i instytutów rolniczych. N aukę i praktykę rolniczą w Wielkopolsce w pierwszym okresie istnienia Wydziału Rolniczo-Leśnego łączyło Towarzystwo Popierania Polskiej Nauki Rolnictwa. Była to placówka, która poprzez zebrania i dyskusje zbliżała wzajemnie naukowców i przodującą inteligencję rolniczą Wielkopolski. Na tych zebraniach pracownicy Wydziału Rolniczo-Leśnego mogli poznawać tematykę regionalną, wymagającą opracowania naukowego, a jednocześnie inteligencja rolnicza zaznajamiała się z kompetencjami i możliwościami poszczególnych katedr, które mogły udzielić pomocy praktycznemu rolnictwu. Nawiązana współpraca pogłębiała się z roku na rok, czego dowodem był coraz aktywniejszy udział członków Rady Wydziału Rolniczo-Leśnego i jego pracowników w różnych organizacjach rolniczych. Stosunki pomiędzy Wydziałem Rolniczo-Leśnym a rolnictwem ziem zachodnich zacieśniały się w miarę, jak wychowankowie Wydziału Rolniczo-Leśnego zaczęli coraz liczniej wkraczać w życie gospodarcze tych ziem, czy to bezpośrednio kierując warsztatami produkcyjnymi, czy też zajmując stanowiska w naj rozmaitszych placówkach rolniczych lub związanych z rolnictwem. Wydział Rolniczo-Leśny powstał w sierpniu 1919 r. w ramach Uniwersytetu Poznańskiego jako jeden z pierwszych wydziałów tej uczelni. W jego utworzeniu dużą rolę odegrał prof. dr Bronisław Niklewski, fizjolog roślin, który dzięki ogromnym zdolnościom organizacyjnym, doświadczeniu nabytemu w okresie swojej pracy pedagogicznej w Akademii Rolniczej w Dublanach oraz znajomości kilku zagranicznych uniwersytetów, stał się najbliższym współpracownikiem rektora Heliodora Święcickiego, a zarazem współorganizatorem Uniwersytetu. Na utworzenie oddzielnych Wydziałów: Rolniczego i Leśnego nie pozwalały trudności lokalowe i braki kadrowe. Początkowo dyskusyjna była sprawa lokalizacji Wydziału. Brano pod uwagę trzy miejsca: Zabikowo, Sołacz oraz Bydgoszcz. Ostatecznie przeważyła koncepcja ulokowania Wydziału na Sołaczu z równoczesnym przekazaniem na ten cel znajdującego się tam niewielkiego folwarku z dworem i zabudowaniami gospodarskimi, po pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Latem 1919 r., gdy sprawa lokalizacji Wydziału była już ostatecznie ustalona, August Cieszkowski (syn) podarował Uniwersytetowi folwark w Żabikowie. Dzięki staraniom prof. Bronisława Niklewskiego Wydział wkrótce po powstaniu uzyskał od lokalnych władz samorządowych kredyt w wysokości 10 min marek polskich na zakup domów z przeznaczeniem na mieszkania dla profesorów oraz na zakłady naukowe. W 1921 r. Wydział nabył folwark w Golęcinie o powierzchni 384 ha i z lepszymi zabudowaniami gospodarczymi aniżeli na folwarku na Sołaczu, który zlikwidowano, a grunty przydzielono katedrom dla celów doświadczalnych. W tym początkowym okresie najwięcej czasu i sił pochłaniały sprawy terenów i lokali, na drugim miejscu stały sprawy kadrowe - potem - wyposażenie zakładów, a następnie sprawy dydaktyczne i badań naukowych. Sytuacja lokalowa Wydziału była wówczas wręcz rozpaczliwa. Kilka za

Rektorat Wyższej Szko 1y Rolniczej przy ul. Dąbrowskiego 159

.. .. a = 1 fi e Po TT4t łA :A3pOl lisT3i pieniądza (1921,)924) adaptowanie istan\ejąc A o b L A P o A r A A Z r A A A " zakupionych budynków mieszkalnvcbAT,- TI y gorZelnia) «raz cja Z Pomieszczeniami na z a i e c f JA' A r Z e p r z e d s t a w i a ł * III też sytua.. .. a W i liczenia o d b yw aj A .A \ k PAwszych latacIp wykła?r »' n kła iki An , - . J:e' sZ zy, 1::r :i j nictwa, przyrodnich i fiZ7 c uc t /'.. t S T A S" -Ą roIII<*TM' leŚ" wówczas tylko jedna Katedr! i l Z u n i W e r s y t e c i e Poznańskim istniała b ły ." . t A t * 2 L Ł ? ? ? R ? * * TM k a c h o d " ywa SIę zą) c m . .. . musiano prowadzić w zbvt ™ Jl T 7 * '" c w i c z e n i a laboratoryjne kł d b li T . I t Y I " -Ą -Ą w S k li t e k C Z e g O 'Xl .a owcy y na mI n «vvenCI 1 vvy 1 /"'... /"'... /"'...2 /"'... /"'... LZZ1 n OU 1JI Crrza _ P e W fi a P o P - waZ _ Chemii, gdzie znajdowała sie 1 r LI TJ'VI: S o ł a C 2 U g fi a c h li W Y d z i a ł " 1923 r / m w t a A z S t S -Ą l · T T p o fi U e Ś d Ć 25 C> oSÓb_POCząWSZY od ły . S łl 'x T T /'.. T * TM: r o l li i C t Wal l e Ś fi i c t w a -Ą wa S1ę na o CZU VV 192 r y - trabego%machu A P- budowę cel Później nie została rozpoczęta. aIII w o w c z a s > ani

Zbyszko Tuchołka

Collegium Cieszkowskich Wyższej Szkoły Rolniczej przy ul. Wojska Polskiego 71

Mimo olbrzymich trudności i ciężkich warunków lokalowych już w pierwszym roku akademickim 1919/1920 uruchomiono 8 katedr, a w następnym roku - 4 dalsze.

W roku akademickim 1923/1924 istniało już 15 katedr. W 1939 r. Wydział posiadał 19 katedr, z których osiem prowadziło zajęcia dydaktyczne wyłącznie na Sekcji Rolnej, cztery - wyłącznie na Sekcji Leśnej, a pozostałe siedem, przeważnie z dyscyplin podstawowych i ogólnych, obsługiwało obie sekcje. Przedmiotów podstawowych i niektórych specjalistycznych nauczali także profesorowie innych Wydziałów, a przedmiotów fachowych - również kilku praktyków. Ważną rolę w pracy dydaktycznej oraz w badaniach naukowych spełniały należące do Wydziału doświadczalne gospodarstwa rolne i leśne. Dla tych celów nadawał się zwłaszcza blisko położony folwark Golęcin. W jego skład wchodziły bowiem nie tylko grunty rolne, ale także ok. 45 ha lasu. Podobnie ważną rolę spełniał ogród dendrologiczny, obejmujący część parku dworskiego na Sołaczu. Dzięki staraniom prof. dra Konstantego Steckiego w ogrodzie tym zorganizowano bogatą kolekcję drzew i krzewów. W niżej położonych partiach parku i folwarku golęcińskiego rozpoczęto w 1929 r. budowę stawów rybnych dla celów doświadczalnych Zakładu Rybactwa i Łowiectwa. Cenną zdobyczą Wydziału było uzyskanie w 1925 r. nadleśnictwa Zielonka

Katedra Chemii Rolnej Wyższej Szkoły Rolniczejo powierzchni 5275 ha, oddalonego od Poznania o 16 km. Było to zasługą głównie prof. dra Ryszarda Biehlera, kierownika zakładu Hodowli Lasu, który z ramienia Uniwersytetu prowadził z pomyślnym skutkiem pertraktacje w tej sprawie z ówczesnym Ministerstwem Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Sekcja Leśna zyskała więc wspaniały obiekt dla celów doświadczalno-naukowych i dydaktycznych. Zakład Hodowli Lasu korzystał ponadto na podstawie porozumień, z licznych obiektów leśnych w majątkach prywatnych oraz w lasach państwowych. Ważnym uzupełnieniem wyposażenia Wydziału były pola i ogrody doświadczalne, szkółki leśne, pomieszczenia na zboża selekcyjne i nasiona, ferma hodowlana, hale wegetacyjne, pasieka i in. Wpływ Wydziału na rozwój rolnictwa zachodnich regionów Polski kształtował się powoli. Nie był on jednakowo silny i wydatny we wszystkich gałęziach gospodarstwa wiejskiego, a jego zasięg zależał w dużym stopniu od indywidualnych zdolności jednostek reprezentujących daną gałąź nauk rolniczych. Infiltrację nauki w bieg procesów produkcyjnych i organizacyjnych rolnictwa utrudniała sytuacja gospodarcza, w jakiej znalazło się rolnictwo

2 Kronika m. Poznania

Zbyszko Tuchołka

Gmach Katedr Wydziału Zootechnicznego Wyższej Szkoły Rolniczej przy ul. Wołyńskiej 33

Hala maszyn Katedry Mechanizacji Rolnictwa Wyższej Szkoły Rolniczejwielkopolskie, zwłaszcza w kryzysie agrarnym w latach 1929 -1935, który zaważył również na rozwoju Wydziału Rolniczo- Leśnego. Sytuacja finansowa kraju była w tym okresie trudna i spowodowała zahamowanie inwestycji. Toteż w 1933 r. groziły Wydziałowi znaczne ograniczenia, a nawet likwidacja Sekcji Leśnej. Zapobiegła temu jednomyślna opinia całego społeczeństwa ziem zachodnich oraz poparcie lokalnych władz samorządowych i państwowych. Mimo trudności Wydział stawał się coraz silniejszym ośrodkiem dydaktycznym i naukowym, a zasięg jego wpływów był coraz szerszy. Jako przykład działalności Wydziału można przytoczyć zainicjowaną przez prof. Bronisława Niklewskiego akcję kół doświadczalnych obejmującą setki gospodarstw.

Rozwijający się pod opieką prof. dra Tadeusza Chrząszcza oddział poznańskiej Naukowej Organizacji Gorzelnictwa oddał poważne usługi gorzelniom rolniczym. Zapoczątkowana przez prof. dra Feliksa Terlikowskiego kartografia gleb Wielkopolski była realną pomocą dla rolnictwa wielkopolskiego. Z inicjatywy prof. dra Wiktora Schramma i pod jego redakcją wznowiono w 1922 r. wydawanie "Roczników Nauk Rolniczych", przekształconych z czasem w "Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych". Obejmowały one niemal cały dorobek polskiej nauki w dziedzinie rolnictwa w okresie międzywojennym. Są to przykłady praktycznego oddziaływania Wydziału Rolniczo-Leśnego na rozwój gospodarstwa wiejskiego i na rozwój nauk rolniczych i leśnych. Studia rolne i leśne co roku kończyły nowe zastępy młodzieży, wnosząc przygotowanie teoretyczne do pracy zawodowej, społecznej i naukowej w rozmaitych dziedzinach gospodarstwa wiejskiego. W latach akademickich 1919/ /1920 do 1938/1939 ukończyło studia r o l n i c z e: trzyletnie z dyplomem - 50 osób, czteroletnie z tytułem inżyniera - 454 osoby; s t u d i a l e ś n e: trzyletnie z dyplomem - 177 osób, czteroletnie z tytułem inżyniera - 459 osób. W sumie: 1140 osób. Stopień doktora rolnictwa uzyskały 23 osoby, stopień doktora leśnictwa - 12 osób. Przeprowadzono też szereg habilitacji. Wybuch wojny i lata okupacji (1939 - 1945) przerwały działalność Uniwersytetu Poznańskiego. Mimo terroru okupanta kadra naukowa nie zrezygnowała jednak całkowicie z pełnienia obowiązków i włączyła się w nurt pracy podziemnej, a szczególnie w akcję tajnego nauczania, prowadzonego przez Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich w Warszawie, który kształcił fachowców w różnych dziedzinach nauki. W Puławach pod pozorem dokształcania pracowników tamtejszego Instytutu Naukowego, profesorowie Wydziału wraz z naukowcami Instytutu prowadzili wykłady i ćwiczenia w oparciu o programy szkoły akademickiej. Na początku 1945 r., gdy w Poznaniu trwały jeszcze walki z okupantem, pracownicy Wydziału Rolnego przystąpili do ratowania resztek mienia Wydziału. Byli to prawie wyłącznie pracownicy techniczni i fizyczni, którzy przetrwali na miejscu okres okupacji. Dzięki ich akcji, powracająca z wysiedlenia kadra naukowa Wydziału, niestety zdziesiątkowana przez okupanta, mogła od razu przystąpić do uruchomienia Wydziału. Początki tej działalności były bardzo trudne, bowiem większość budynków została w wysokim stopniu uszkodzona, a niektóre uległy całkowitemu

::::e

Zbyszko

Tu ch o łkaf-i

,.? I.

!f

III

*)

Katedra Maszynoznawstwa Rolniczego Wyższej Szkoły Rolniczej. Gabloty z makietami rolniczych urządzeń technicznych

Szklarnia doświadczalna Wydziału Ogrodniczego Wyższej Szkoły Rolniczej

zniszczeniu. W tych warunkach wysiłki Uniwersytetu, a więc również Wydziału Rolnego, musiały koncentrować się w pierwszym rzędzie na zgromadzeniu ocalałej substancji i odbudowie warsztatów pracy. Równie ważna była sprawa wyrównania strat w kadrach, którą uzupełniano drogą intensywnego doszkalania. Mimo tych początkowych trudności akademickie studia rolnicze w Poznaniu wykazały w okresie powojennym szybki rozwój. Potrzeby gospodarcze i kulturalne odradzającego się i przebudowującego swój ustrój państwa stawiały wyższym uczelniom wysokie wymagania zarówno w dziedzinie kształcenia wysokokwalifikowanych kadr fachowców dla wszystkich gałęzi życia, jak i w zakresie badań naukowych. Rozwój szkolnictwa wyższego pociągnął za sobą dość istotne zmiany organizacyjne wyższych studiów rolniczo-leśnych, połączonych początkowo w jednym Wydziale. Zmiany te zmierzały na ogół w kierunku specjalizacji jednostek i wyodrębnienia w wydziały określonych specjalności. W 1948 r. Wydział Rolniczo- Leśny został podzielony na dwa Wydziały: Rolniczy i Leśny. Równocześnie na Wydziale Rolniczym utworzono Studium Ogrodnicze. Oba Wydziały stanowiły podwalinę Wyższej Szkoły Rolniczej utworzonej rozporządzeniem Rady Ministrów z 17 XI 1951 r. z początkiem roku akademickiego 1951/1952. Szczególnie na Wydziale Rolniczym następowały duże zmiany organizacyjne. Studium Ogrodnicze zostało w 1956 r. przekształcone w osobny Wydział, do którego dołączono utworzony uprzednio na Wydziale Rolniczym Oddział Ochrony Roślin wraz z trzema katedrami tej specjalności.

Również technologia Rolno-Spożywcza, stanowiąca początkowo oddział w ramach Wydziału Rolniczego, została w 1962 r. przekształcona w odrębny Wydział. Wszystkie katedry, reprezentujące dyscypliny związane z produkcją zwierzęcą, zostały z Wydziału Rolniczego przeniesione do utworzonego Wydziału Zootechnicznego. Na Wydziale Rolniczym natomiast utworzono Oddział Melioracji Wodnych oraz Oddział Mechanizacji Rolnictwa. W 1954 r. utworzono z Oddziału Technologii Drewna przy Wydziale Leśnym - Wydział Technologii Drewna. Pierwszym rektorem nowej uczelni w Poznaniu został prof. dr Tadeusz Molenda (1951/1952 - 1953/1954).

Rozwój Wyższej Szkoły Rolniczej pod względem liczby jednostek naukowo-dydaktycznych ilustruje poniższe zestawienie:

1951 r. - 3 Wydziały - 39 Katedr - 46 Zakładów 1968 r. - 6 Wydziałów - 4 Oddziały - 75 Katedr - 103 Zakłady.

Przy Wyższej Szkole Rolniczej powstało ponadto kilka jednostek typu usługowego dla celów szkoleniowych i dydaktycznych, mianowicie: Studium Wojskowe (1951), Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych (1951), Studium Wychowania Fizycznego (1952), Zawodowe Studium Pedagogiczne (1958), Studium Wiejskiego Gospodarstwa Domowego (1967), wreszcie Zaoczne Studia Zawodowe na wszystkich Wydziałach, z wyjątkiem Wydziału Technologii Rolno-Spożywczej. Ponadto utworzono kilka jednostek pomocy naukowej i usługowej: Biblioteka Główna (1953), Ośrodek Rozwoju i Postępu Technicz

Zbyszko Tuchołka

Uroczystość wmurowania aktu erekcyjnego pod budowę Collegium Maximum Wyższej Szkoły Rolniczej przy ul. Wojska Polskiego 28. Orszak rektora udaje się na plac budowy

nego W Rolnictwie, przemianowany w 1967 r. na Zakład Upowszechniania Postępu w Rolnictwie, następnie Instytut Biologii Stosowanej (1963), Międzywydziałowa Pracownia Izotopowa i in. Ważną rolę naukową i usługową spełniają tzw. gospodarstwa pomocnicze przy katedrach, np. Doświadczalny Park Maszynowy przy Katedrze Maszynoznawstwa Rolniczego, Zakład Technologii Przetwórstwa Owoców i Warzyw przy Katedrze Technologii Owoców i Warzyw, Zakład Przetwórstwa Zbożowego przy Katedrze Technologii Zbóż, Zakład Produkcji Doświadczalnej przy Katedrze Technologii Mięsa, Zakład Pomocy Naukowych i Dydaktycznych itp.

Dla wydziałów i katedr warsztatami pracy o pierwszorzędnym znaczeniu w badaniach naukowo-doświadczalnych oraz dla zajęć dydaktycznych ze studentami są rolnicze i leśne zakłady doświadczalne, Wyższa Szkoła Rolnicza posiada obecnie 7 rolniczych majątków doświadczalnych: Brody, Dłoń, Gorzyń, Przybroda, Złotniki i Ogrody-Marcelin - o łącznej powierzchni 3778 ha, oraz leśne obiekty doświadczalne: nadleśnictwo Zielonka z tartakiem w Murowanej Goślinie, arboretum w Gołuchowie i nadleśnictwo Siemianowice z tartakiem w Laskach o łącznej powierzchni 7020 ha. Równolegle z rozwojem uczelni następowała rozbudowa jej bazy lokalowej.

Jednocześnie z każdym rokiem polepszało się wyposażenie katedr, zakładów, pracowni i stacji terenowych (tych ostatnich jest około 30) w nowoczesną aparaturę, pomoce dla celów naukowych i dydaktycznych, biblioteki itp.