CZESŁA W

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1969.04/07 R.37 Nr2

SKOPOWSKI

STO LAT ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W POZNANIU (1869-1969)

\y 1969 r. mija sto lat istnienia Archiwum Państwowego w Poznaniu, w tym blisko 25 lat w Polsce Ludowej. Archiwa jako instytucje wyspecjalizowane powstały na ziemiach polskich w XIX wieku. Rząd pruski do sprawy założenia archiwum w Poznaniu odnosił się niechętnie. Dopiero dzięki staraniom dyrektora Biblioteki Raczyńskich Józefa Łukaszewicza, posłów polskich do Sejmu Pruskiego, a szczególnie Kazimierza Kantaka *, powołano do życia Archiwum Państwowe w Poznaniu, które rozpoczęło działalność na początku marca 1869 r. 2 N a początkowy zasób Archiwum składały się księgi wielkopolskich sądów grodzkich i ziemskich dawnej Rzeczypospolitej oraz archiwalia skasowanych klasztorów wielkopolskich w postaci dokumentów pergaminowych, ksiąg i akt klasztornych, złożonych w Naczelnym Prezydium Prowincji Poznańskiej. Następnie zdeponowało swe akta w Archiwum ponad sto miast wielkopolskich i tyleż cechów. Archiwum mieściło się początkowo w gmachu Rejencji przy obecnym pi. Kolegiackim i w b. klasztorze bernardyńskim, a od 1884 do 1945 r. w Zamku na Górze Przemysława. Pierwszym dyrektorem Archiwum w latach 1869-1875 był Karl Josef Schuchard 3, a pierwszym polskim archiwistą z tytułem królewskiego archiwariusza I klasy był niezwykle ceniony jako wybitny znawca ustroju Rzeczypospolitej i genealogii rodzin szlacheckich Józef Lekszycki, który w Archiwum poznańskim pracował trzydzieści lat (1869-1899), tj. aż do śmierci w 82 roku życia 4. W latach 1887-1889 w Lipsku ukazało się jego cenne wydawnictwo źródłowe pL Die iiltesten grosspolnischen Grodbucher. Również trzydzieści lat (1882-1912) pracował w Poznaniu niemiecki archiwista rodem z Kępna Adolf Warschauer 5 . Z jego prac

'P o r. przemowlenia Kazimierza K a n t a k a zamieszczone w ,. Dzienniku Poznańskim»' nr 88 z 16 IV 1865 r. oraz w nr 272 z 29 XI 1866 r. i Stenographische Berichte iiber die Verhandlungen, W: Haus der Abgeordneten. 2 Obwieszczenie naczelnego prezesa prowincji poznańskiej w sprawie utworzenia Archiwum P a ń s t w o we g o w P o z n a n i u u k a z a ł o s i ę z d a tą 8 m a r c a 1869 r. w D z i e n n i k u U r z ę d o w y m K r ó - lewskiej Regencji w Poznaniu nr 11 z 1869 r. » Kolejno dyrektorami byli: Paul Clauswitz (1875-1878), Karl Sattler (1878-1880), Christian Meyer (1880-1884), Bernhard Endrułat (1884-1886), Rodgero Prumers (1886-1919), Józef Paczkowski (1919-1925), Kazimierz Kaczmarczyk (1925-1939), Hermann Gollub (1939-1941), Erich Sandow (1941-1942), Erich Weise (1942-1944), Kazimierz Kaczmarczyk (1945-1953), Czesław Skopowski (od 1953 r.).

'Życiorys i fotografię Józefa Lekszyckiego zamieszczono w warszawskim "Tygodniku Ilustrowanym" nr 11 Z 1900 r. Wspomnienie pośmiertne pt. Ein Posener Gesch ich tsforscher zamieścił Adolf Warschauer w "Historische MonatsbHitter fur Provinz Po sen" R. 1900 nr l, s. 8-1I. s Georg M i n d e - P o n e t: Das Adolf-Buch (żartobliwa książka pamiątkowa dla uczczenia dwudziestolecia piracy Adolfa Warschauera). Poznań 1902, s. 94. Wspomnienie pośmiertne zamieścił K. Kaczmarczyk w "Rocznikach Historycznych" R. 1931 nr 7, s. 159-162.

Czesław

Skopowskinaukowych należy wymienić Stadtbuch von Posen (1894) i Stiidtische Archive der Provinz Posen (190 l r.

Zasoby Archiwum stale się powiększały. Przybywały akta rejencji poznańskiej i bydgoskiej , Naczelnego Prezydium Prowincji Poznańskiej, Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego, zlikwidowanych urzędów z Prus Zachodnich i Prus Południowych, a następnie sądów i różnych instytucji pruskich. Prace archiwalne polegały na porządkowaniu i inwentaryzacji dokumentów, ksiąg d akt, na sporządzaniu repertoriów, indeksów i regestów, które miały być pomocne badaczom niemieckim, w ciągu pół wieku istnienia pod rządami pruskimi. W związku z tym niemieckie towarzystwo historyczne (Historische Gesellschaft fur die Provinz Posen) miało swą siedzibę w Archiwum, a jego członkowie opracowali szereg studiów omawiających działalność Niemców w Wielkopolsce'. Z polskich badaczy wymienić należy wydawców źródeł i autorów prac konstrukcyjnych: Ignacy Zakrzewski i Franciszek Piekosiński (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski), Bolesław Ulanowski (Dokumenty kujawskie, Wybór zapisek sądowych kaliskich), Stanisław Kutrzeba (Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich), Józef Łukaszewicz (Krótki historyczno-statystyczny opis miast i wsi w powiecie kro toszyńskim) , Stanisław Smolka (Archiwa w W Księstwie Poznańskim i w Prusach Zachodnich), Teodor Wierzbowski (Komisja Edukacji Narodowej). W listopadzie 1918 r. decernentem archiwalnym z ramienia Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Poznaniu został dr Józef Kostrzewski. 9 kwietnia 1919 r. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zwolnił archiwistów niemieckich i mianował dyrektorem Józefa Paczkowskieg0 8 , a jego zastępcą Bolesława Krzepkiego, dodając im do pomocy Abdona Kłodzińskiego. W 1920 r. utworzono w Poznaniu, a w 1922 r. zlikwidowano Urząd Główny Archiwów Państwowych b. Dzielnicy Pruskiej, podlegający bezpośrednio ministrowi b. dzielnicy pruskiej. Przy ministerstwie ustanowiono również Radę Archiwalną b. dzielnicy pruskiej, a przy Urzędzie Instytut Naukowy Archiwalny, którego celem było kształcenie archiwistów. W latach 1920-1925 zastępcą dyrektora, a następnie do 1939 r. dyrektorem Archiwum był Kazimierz Kaczmarczyk. W latach 1919-1939 w Archiwum pracowali również Leon Białkowski, Adam Kaletka, Marian Kniat, Feliks Pohorecki, Adam Próchnik, Leon Siuchniński, Janusz Staszewski, Antoni Walawender, Andrzej Wojtkowski i inni. Już w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości Archiwum przejęło duże ilości akt zlikwidowanych urzędów pruskich, m. in. Prezydium Policji w Poznaniu, a następnie Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej , Urzędu Wojewódzkiego, Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego. Prace porządkowo-inwentaryzacyjne w latach 1920-1939 objęły ponad 150 000 woluminów. Niestety, inwentarze zaginęły podczas okupacji Poznania 1939-1945. W okresie międzywojennym z akt skorzy

8 Bibliografię prac Adolfa Warschauera zawiera artykuł Artura Kro n t h a l a: Adolf Warschauer. W: Deutsche Wissenschaftliche Ze itsch rift fur Po/en. R. 191) nr 2, s. 119-142.

, Prace te publikowano w czasopismach: "Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur die Provinz Posen"; "Historische MonatsbHitter fur die Provinz Posen"; "Zeitschrift fur Geschichte und Landeskunde der Provinz Posen". 8 Józef Paczkowski pełnił równocześnie funkcję dyrektora naczelnego Urzędu Głównego Archiwów Państwowych b. Dzielnicy Pruskiej w Poznaniu oraz naczelnego dyrektora archiwów państwowych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie. Por. Kazimierz K a c z m a r c z y k : Józef Paczkowski (1861-1933) W: "Archeion" nr XII R. 1934, s. 1-18 oraz Czesław S k o p o w s ki: Papiery Józefa Paczkowskiego w: "Archeion" nr XXXVII R. 1962 s. 229-233.

Siedziba Archiwum Państwowego Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego przy ul. 23 Lutego 41/43

stało około tysiąc badaczy, którym udostępniono ponad 25 000 jednostek archiwalnych. W oparciu o te materiały archiwalne powstało kilkadziesiąt prac naukowych. Archiwiści poza pracami naukowymi z dziedziny archiwistyki i archiwoznawstwa, paleografii, sfragistyki, genealogii, heraldyki, wydawali także źródła i publikowali prace historyczne. Wśród licznych kwerend tego okresu na uwagę zasługuje praca dla Komisji Odszkodowań w Paryżu. Na podstawie źródeł archiwalnych udowodniono, że przejęta przez Polskę pruska własność państwowa składała się prawie w połowie z dawnych królewszczyzn, za które w myśl traktatu wersalskiego Polska nie powinna płacić odszkodowań. Okupanci wysiedlili wielu archiwistów do tzw. Generalnej Guberni, kilku pozostawiono na podrzędnych stanowiskach. Pod względem naukowym Archiwum podlegało w latach 1939-1945 generalnemu dyrektorowi archiwów w Berlinie, a pod względem administracyjnym namiestnikowi tzw. Kraju Warty. Niemcy gromadzili akta polskich urzędów: Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego, Kuratorium Okręgu Szkolnego, starostw, inspektoratów szkolnych, zarządów miejskich, sądów, różnych instytucji i organizacji oraz archiwa podworskie. Część akt złożyli w kościele na J eżycach, dużą część zniszczyli. W 1943 r. wywieźli dokumenty i księgi do kopalni soli w Grasleben koło Liineburga, kilkadziesiąt skrzyń w niewiadomym kierunku, a znaczne ilości do różnych miejscowości w całej Wielkopolsce. Te, które pozostały na Górze Przemysława, spłonęły w styczniu 1945 r. w czasie walk o wyzwolenie Poznania.

Czesław

Skop o wski

Fotokopia dokumentu Przemyśla I z 1254 T., W którym władca Poznania potwierdza zwolnienie od cła kupców przybywających do Poznania na targi św. Dominika. Oryginał przechowywany jest w Archiwum Państwowym Miasta Poznania i Województwa Poznańskiegol'tiwtt* et wmuifcuttnmrans cWwo«

..1 .JI

A ii. ..

-Altern

51WłM*\IX wHr.t- Hi -:AJI .u Auftocpmn:

. (: : \> r

Lng.tg nanam»! b-yt*"fi

Po wyzwoleniu większość akt wywiezionych wróciła do Poznania. Niektóre, zabezpieczone na terenie Niemiec przez armię radziecką, wróciły do Poznania poprzez Moskwę. Z Herrnhut (Niemiecka Republika Demokratyczna) sprowadzono archiwum Jednoty Braci Czeskich.

Straty Archiwum poznańskiego należy postawić na drugim miejscu po stratach archiwów warszawskich. Pozbawione siedziby i znacznej części zbiorów, Archiwum rozpoczęło w dniu 6 lutego 1945 r. od podstaw swój 77 rok istnienia. Tymczasowo korzystano z pomieszczeń w obecnym Pałacu Kultury i z budynku przy ul. Stawnej 10. W 1951 r. Archiwum otrzymało na siedzibę odbudowany gmach przy ul. 23 Lutego 41/43. Z dniem l lutego 1952 r. do Archiwum włączono poznańskie Archiwum Miejskie.

W pierwszych latach po wyzwoleniu, podobnie jak w okresie międzywojennym,terenem działania Archiwum Państwowego w Poznaniu było województwo bydgoskie i poznańskie. Oddział Archiwum Poznańskiego w Bydgoszczy przekształcony został na Wojewódzkie Archiwum Państwowe z dniem l lipca 1947 r.

Archiwum działa na terenie Poznania i województwa poznańskiego i podlegają mu archiwa terenowe w Gnieźnie, Kaliszu, Koninie, Lesznie, Pile i Poznaniu. Nadzór sprawuje Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, która z kolei podlega Ministerstwu Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. W 1948 r. Archiwum uznane zostało za instytucję naukową i zatrudnia czterech samodzielnych pracowników Fotografia pieczęci miasta Poznania z r. 1344 naukowo-badawczych (w tym trzech docentów), kilku adiunktów i asystentów oraz ok. 40 pracowników pomocniczych, technicznych i administracyjnych. Zasób archiwalny przechowywany w £ rchiwum obejmuje około 1750 zespołów

Księga Grodzka Poznańska z 1598 r. i jej mikrofilm

Czesław

Skop o wski pi f Pif Pif PfPlift

Zrekonstruowane pieczęcie niektórych cechów poznańskich z XVI-XVIII w.

* IIIIII8

&aIlIU(*mm*

* Mtmrmi zbiorów akt od r. 1153 do czasów najnowszych i składa się z 640 000 jednostek archiwalnych, zajmujących ok. 10 kilometrów półek akt. Najwięcej, bo przeszło połowa zasobu, przypada na lata zaboru pruskiego, akt staropolskich jest ok. 800 metrów bieżących (8% zasobu), międzywojennych - 20°/», okupacyjnych - 10°/». Do największych zespołów należą: Akta miasta Poznania, Komisji Kolonizacyjnej w Poznaniu, Rejencji w Pile, Namiestnika "Kraju Warty", Urzędu Powierniczego w Poznaniu, Konsystorza Ewangelickiego i zbiór ksiąg metrykalnych, liczący ok. 35 000 jednostek. Map i planów zgromadzono ponad 10 000. Najcenniejsze materiały pochodzą z okresu staropolskiego (w tym ok. 4700 dokumentów i 8800 ksiąg grodzkich, ziemskich, miejskich, cechowych), a z czasów najnowszych · - akta Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej i Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Poznaniu oraz Poznańskiego U rzędu Wojewódzkiego z lat 1045-1950.

Pod względem rzeczowym materiały przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu można podzielić na dwanaście grup. Grupa I obejmuje Archiwum Miasta Poznania z lat 1253-1945 w ilości ok.

Fotokopia afisza zapowiadającego koncert Henryka i Józefa Wieniawskich w dniu 22 kwietnia 1854 r. w Teatrze Miejskim

Teatr 'Madejski w Poznaniu.

III& w IIIUlĘ <Ma 22. Kwiftóa 1884, mzm WILKI KHIHI Bjglllffl«Mfci<"

DOŻ\WOCIE.

q,

JI WJIH £

9J4M* J«a* * i« \u:lbln' 8111«» «»*

F Mr tśtttbwrmii'ISifSllf.

Ką[I,bIIlI.Y I#re*> br»bl 1«»Bew Wfę«i*w«ki«feb.

2) oekbtmftry», «II*» to».n.a $Ul»& (»B» B*aw.bke

I>a8it*u <<JT!»K<<Ng* pnm. jt, lifnrVk* Wt£t»t*w*fe !#$«-. jpr)K*% {MO,!],» J<*%**&* %Vi* >>>>«w&Mfjifft,

IIl, XhI$e He Cotwwt tm fi:fiMVifort«? K<HIIjKMH**bA«y wyk»««*ykea *fl> p2M % gtttti» H * « ryk» % \ i e» £»«*»& i e g» .

Ł**« <&?<& I Tri. Lei* JHMWW A ;* $i$tt». AtA i Q * &ris«te II Sgr YIOllIl*£ii$t Ufa <?5I*8M<e 'p£$t* 1 «%r i»fti«ttr(i!iiw S*tef>r>>4%r &-*.?« ftufer «<* 3l1.K5I 11,11,* ID#*£* tW*i *(**» (A J<XiiWf S &1 4d S * i «51 bIM SłłtrAiĄ

JV* munter*

21 00,0 jednostek archiwalnych (600 metrów bieżących akt). Wśród 700 dokumentów pergaminowych na wyróżnienie zasługuje przywilej Przemyśla I z r. 1254 mówiący o zwolnieniu z opłat celnych kupców przybywających na targi do Poznania. Zachowało się kilkaset ksiąg Rady Miejskiej, sądów ławniczego i wójtowskiego oraz jurydyk (osady kościelne i szlacheckie) położonych dookoła dawnego Poznania (Św. Łazarz, Św. Marcin, Św. Wojciech, Środka i inne), które stanowią bogate źródła do badań historii miasta w okresie staropolskim. Są też akta 26 gmin przyłączonych do Poznania (m. in. Jeżyc, Wildy, Winiar), cechów (1405-1950), jak również akta Magistratu i Zarządu Miejskiego z XIX i XX w. Grupa II zawiera dokumenty, księgi i akta pozostałych ponad stu miast wielkopolskich z okresu przedrozbiorowego. W grupie III znajdują się akta sądów i urzędów grodzkich i ziemskich od połowy XIV do końca XVIIIw. ._._..____

4»

Czesław

Skopowski

Karta tytułowa akt personalnych Róży Luksemburg

IlIUlmmn poIije WWWwi P <I>«ńoimbftfienomrjJ2Jl

*? .

Grupa IV to akta administracja ogólnej rządowej i samorządowej od 1815 r. aż do czasów najnowszych, a więc Prezydium Prowincji Poznańskiej i Prezydium Policji z okresu zaboru pruskiego zawierające materiały dotyczące ucisku narodowego i walk narodowowyzwoleńczych, akta U rzędu Wojewódzkiego Poznańskiego (1919-1939), a z lat okupacji hitlerowskiej - zespoły akt Namiestnika Rzeszy w tzw. Kraju Warty, żandarmerii i inne. Do grupy V należą akta administracji specjalnej, a więc władz szkolnych, skarbowych, celnych, budowlanych, rolnych, leśnych i innych. Na wyróżnienie zasługują akta pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, Izby Przemysłowo - Handlowej (1918-1939). Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy (1945-1947) i Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (1945-1950).

Do grupy VI zaliczono akta instytucji wymiaru sprawiedliwości, czyli sądów, prokuratur, notariuszy i więzień. Wśród tych ostatnich są również akta sądów i więzień hitlerowskich. W grupie VII znalazły się akta przedsiębiorstw i instytucji gospodarczych, w tym duża grupa akt banków, instytucji ubezpieczeniowych, Związku Zachodniopolskiego Przemysłu Cukrowniczego i Urzędu Powierniczego z lat okupacji (1939-1945).

Magazyn ksiąg Grodzkich Archiwum Państwowego Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego w Poznaniu przy ul. 23 Lutego nr 41/43

Mikrofilmowanie akt w pracowni Archiwum Państwowego Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego

Czesław

Skopowski

W skład grupy VIII wchodzą akta szkół, instytucji oświatowych i kulturalnych, organizacji społecznych i wyznaniowych, m. in. dobrze zachowany zespół akt Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu, Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", "Straży", Rady Narodowej w Poznaniu z lat 1913-1921, Związku Powstańców Wielkopolskich, Polskiego Związku Zachodniego, Związków Zawodowych. Z akt wyznaniowych szczególnie cenne jest archiwum Jednoty Braci Czeskich w Lesznie z rękopisami Komeńskiego. Grupa IX obejmuje akta byłej wielkiej własności ziemskiej. Zawierają one bogate materiały do dziejów gospodarstwa wiejskiego od feudalizmu do kapitalizmu. Na uwagę zasługują akta majątków: Czerniejewo (Skórzewscy), Jarocin (Radolińscy), Krucz i Goraj (Hochbergowie), Posadowo i Lwówek (Łęccy), Smogulec (Hutten-Czapscy) .

Grupa X zawiera akta osób i rodzin, m. in. ks. Stanisława Kozierowskiego, Wojciecha 'Lipskiego, Maksymiliana i Tadeusza Jackowskich, Bernarda Chrzanowskiego, Alfreda Chłapowskiego, Feliksa Nowowiejskiego, zbiór recenzji teatralnych Heleny Modrzejewskiej, fragmenty powieści Krzyżacy Henryka Sienkiewicza.

W grupie XI znajdują się mapy i plany, a w XII zbiory, kolekcje, fotografie, mikrofilmy, kartoteka procesów o czary, zarejestrowanych przez hitlerowców w archiwach zachodniej i środkowej Europy. Szczegółowy opis poszczególnych zespołów zawiera obszerny Przewodnik po Archiwum Państwowym w Poznaniu i podległych mu archiwach terenowych z 1969 r. W celu zabezpieczenia zasobu archiwalnego, Archiwum dużo uwagi poświęca sprawie konserwacji i reprografii. Technika archiwalna obejmuje dezynfekcje, dezynsekcje, laminowanie, prace introligatorskie, sporządzanie mikrofilmów, fotokopii itp. W ramach współpracy naukowej i wymiany doświadczeń archiwiści poznańscy wyjeżdżali do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Rumunii, Belgii, Anglii, Szwecji i na Węgry. Korzystanie z materiałów archiwalnych uwarunkowane jest opracowaniem przez archiwistów inwentarzy i innych pomocy archiwalnych. Obecny stan opracowania umożliwia korzystanie w zasadzie z całego zasobu. Oprócz inwentarzy do poszczególnych zespołów 9 , Archiwum dysponuje kartoteką materiałów do dziejów Wsi XV-XX w., do wojen szwedzkich, do dziejów ruchu robotniczego i in. Szczegółowy wykaz wszelkich pomocy archiwalnych otrzymuje każdy korzystający z akt. W latach 1945-1968 zarejestrowano ok. 3500 osób, które w czasie 60 000 odwiedzin przejrzało ok. 100 000 jednostek archiwalnych. Z akt korzystali głównie pracownicy naukowi z innych miast oraz Anglii, Bułgarii, Czechosłowacji, Egiptu, Grecji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Niemieckiej Republiki Federalnej, Stanów Zjednoczonych, Węgier, Włoch i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Problematyka badań była bardzo różna, jednakże badania epoki feudalnej i kapitalizmu coraz bardziej ustępują badaniom dziejów najnowszych, zwłaszcza Polski Ludowej.

U dostępnienie materiałów archiwalnych odbywa się równIe z drogą kwerend, których Archiwum przeprowadza rocznie około tysiąca. Dotyczą one świadectw

· Wszystkie znajdują się w pracowni naukowej w Archiwum. Dwa wydano drukiem: Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV-XVIII fO. Województwo poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, Inowrocławskie. Oprać. Janina B i e l e c k a Poznań 1965, s. 607; Katalog planów miast i wsi wielkopolskich. Oprać. Krystyna Gór s k a - G o ł a s k a . Z. 1 Poznań 1961, s. 81 plan. 40; Z. 2 Warszawa 1968, s. 156 rys. 40.

szkolnych, zatrudnienia, zapisów notarialnych, udziału w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 r., repatriacji, wyciągów z ksiąg metrykalnych ii in. Przeprowadza się również kwerendy naukowe. Ostatnio przeprowadzono wielką kwerendę na temat zbrodni hitlerowskich w Wielkopolsce w latach 1939-1945. W pracy samokształceniowej i naukowo-badawczej poważną rolę odgrywają comiesięczne zebrania z referatami naukowymi. Po 1945 r. archiwiści poznańscy opublikowali ponad sto prac naukowych, niektóre w oddzielnych wydawnictwach książkowych. Archiwum prowadziło również prace kulturalno-oświatowe. Najbardziej popularną formą są wystawy archiwalne, pokazy dokumentów i współudział Archiwum w wystawach organizowanych przez muzea i inne instytucje. Większymi wystawami były: Poznań i Wielkopolska w dokumencie archiwalnym, Rzemiosło Wielkopolski w dokumencie archiwalnym, Dokumenty Tysiąclecia. Ważną rolę w pracy kulturalno-oświatowej spełniają wycieczki do Archiwum.

Po kilkaset osób każdego roku zwiedza Archiwum i zapoznaje się z ciekawszymi materiałami. Popularyzacja spraw archiwalnych nasila się co pięć lat, gdy organizuje się "Tydzień Archiwów". Należy wreszcie wspomnieć o służbie zewnętrznej, polegającej na sprawowaniu nadzoru nad archiwami zakładowymi przy ważniejszych zakładach pracy. Pod opieką państwowej służby archiwalnej pozostaje tzw. narastający zasób archiwalny wokoło tysiącu urzędów, przedsiębiorstw i instytucji w Poznaniu i województwie poznańskim. Z wszystkimi zakładami pracy uzgadnia się wykazy akt i inne normatywy kancelaryjne, wszystkie zakłady pracy przedkładają wnioski w sprawie brakowania akt, w celu uzyskania zezwolenia na ich przemiał. W latach 1945-1968 w uznaniu zasług położonych w pracy zawodowej odznaczeni zostali pracownicy Archiwum: Kazimierz Kaczmarczyk - Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Honorową Odznaką Miasta Poznania; Adam Kaletka i Czesław Skopowski Krzyżami Kawalerskimi Orderu Odrodzenia Polski. Wacław Kręglewski, Marian Mika, Stanisław Nawrocki, Franciszek Paprocki, Irena Radtke, Stanisław Prutkowski i Czesław Skopowski - Złotymi Krzyżami Zasługi oraz kilkanaście osób Srebrnymi Krzyżama Zasługi, Medalami Zwycięstwa i Wolności, Medalami X-lecia Polski Ludowej, Odznakami Honorowymi Miasta Poznania i innymi.