WIESŁAW MAIK

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1969.04/07 R.37 Nr2

PRZEMIANY STRUKTURY SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WSI POWIATU POZNAŃSKIEGO W LATACH 1950-1960 JAKO WYNIK WPŁYWU POZNANIA NA ZAPLECZE

OBSZARY otaczające duże miasta wyróżniają się szybkimi zmianami struktury społeczno-gospodarczej. Wpływ miasta na zaplecze, zaznaczający się przede wszystkim w intensywności codziennych wahadłowych migracji ludności do pracy, powoduje szybkie zmiany struktury zawodowej i społecznej ludności wiejskiej tego obszaru; zmiany demograficzne zapoczątkowują następnie proces przeobrażeń struktury agrarnej i osadniczej. Zmiany zachodzące w strukturze osiedli wiejskich, położonych w pobliżu dużego miasta należy rozpatrywać w aspekcie społeczno-zawodowej urbanizacji wsi K W wyniku tego procesu tradycyjny podział jednostek osadniczych na miasta i wsie okazuje się nieprzydatny przy analizie struktury osiedli oraz związków zachodzących między nimi. N aturainie proces urbanizacji wsi nie zawsze prowadzi do całkowitej urbanizacji, tzn. przyłączenia wsi podmiejskiej do miasta lub przekształcenia wsi w miasto. Rezultatem może być stan pośredni, tzw. semiurbanizacja 2 . Wsie objęte procesem tego typu różnią się od miasta tym, że posiadają jednostronnie rozwiniętą funkcję np. przemysłową lub mieszkaniową, odznaczają się mniejszym zagęszczeniem ludności, tradycyjną jeszcze zabudową oraz wyższym udziałem użytków rolnych. Jedną z form semiurbanizacji jest suburbanizacja - proces obejmujący zmiany struktury wsi, położonych w sąsiedztwie rozwijających się miasC. Charakterystyczną cechą tego procesu jest coraz silniejsze zespalanie wsi z miastem w dziedzinie zatrudnienia i usług. Urbanizacja wsi jest zatem procesem złożonym, który obejmuje zmiany struktury zawodowej i społecznej ludności, zabudowy osadniczej, struktury agrarnej, gęstości zaludnienia itp. Jako najważniejszy miernik procesu urbanizacji wsi trzeba uznać odsetek ludności pozarolniczej. Nasilenie procesów urbanizacyjnych można mierzyć wskaźnikiem wzrostu tej grupy ludności, bowiem wzrost odsetka ludności

« G o l d z a fi t E.: Problemy społeczne planowania szecz osadniczej na terenach uprzemysłowionych. Materiały na konferencją naukową poświęconą problemom osadnictwa rolniczego na wsi w województwie opolskim, Opole 1967. 2 G o l a c ho ws kii S.: Urbanizacja wsi w u)ojeu>ództu>że opolskim. "Materiały i Studia", z. 5. Warszawa 1966. , K a n t E,: Suburbanizatton. " Urban Sprawi and Cammutation, Studies in Geography".

Ser. B. Human. Geogr. Nr 13. Lund 1957.

Wiesław Maik

pozarolniczej jest stymulatorem zmian innych elementów struktury społeczno-gospodarczej. Tezę tę potwierdzają badania prowadzone w innych regionach Polski 4. Celem niniejszego opracowania jest zobrazowanie zmian struktury społeczno-gospodarczej wsi powiatu poznańskiego w latach 1950-1960 w aspekcie wpływu Poznania na zaplecze 5 . Szczegółowym badaniem objęto obszar administracyjny powiatu za wyjątkiem gromad: Czerwonak, Owińska, Suchylas i Swarzędz. Nie deformuje to jednak obrazu zmian struktury społeczno-gospodarczej wsi, bowiem obszar objęty opracowaniem jest reprezentatywny dla całości procesów zachodzących w powiecie poznańskim. Materiały zostały opracowane według podziału administracyjnego, który obowiązuje od 31 grudnia 1961 r., aby umożliwić porównywalność wyników badań z aktualnymi lub przyszłymi danymi statystycznymi (np. z następnego spisu powszechnego w 1970 r.). Większość materiałów odnosi się do poszczególnych sołectw, jedynie na obszarze gromad: Biskupice, Kobylnica i Pobiedziska wskutek braku szczegółowych danych zgrupowane są one według gromad. Obszar sołectwa jako najmniejszej jednostki odniesienia odpowiada kryterium jednorodności i pozwala na bardziej szczegółową analizę procesów zachodzących na omawianym obszarze. /

II

Do najważniejszych elementów, które charakteryzują wpływ miasta na zaplecze, można zaliczyć: strukturę zawodową i społeczną ludności, strukturę osadniczą i agrarną oraz rozmiary dojazdów do pracy. Najszybciej zmienia się struktura społeczno-zawodowa ludności - element będący stymulatorem zmian całości struktury społeczno-gospodarczej wsi. Jednym z kryteriów określających strukturę zawodową ludności jest podział według źródeł utrzymania. W latach 1950-1960 na omawianym obszarze zwiększał się odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych; następował więc proces urbanizacji wsi. W poszczególnych gromadach w r. 1960 w porównaniu z 1950 r. za wyjątkiem gromad Strykowo i Stęszew zanotowano poważny wzrost odsetka ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (Tabela l). Wywołane

* W geografii osadnictwa prace odznaczające się nowym ujęciem przedmiotu badań zapoczątkowane zostały przez ośrodek krakowski pod kierunkiem Marii Dobrowolskiej. Na podstawie analizy procesów zachodzących w województwach południowo-zachodnich Maria Dobrowolska wysuwa m. im. "tezę, że ,,[...] występuje korelacja między udziałem ludności pozarolniczej na wsi a innymi zjawiskami demograficznymi, społecznymi i gospodarczymi". ( D o b r o w o l s k a M.: Przemiany społeczno-gospodarcze wsi małopolskiej. "Przegląd Geograficzny". R. 1959, z. 2). Od kilku lat prowadzone są badnia tego typu przez ośrodek poznański w Zakładzie Geografii Osadnictwa ii Zaludnienia Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza pod kierunkiem Stanisławy Zajohowskliej (Materiały z konferencji naukowej, odbytej w Łodzi w styczniu 1965 r.) oraz ośrodek wrocławski pod kierunkiem Stefana Golachowskiego. Aspektem społecznym procesu urbanizacji wsi zajnjują się badania socjologiczne. Powszechna jest w tych pracach teza, że społeczność wiejska składająca się w większości z mieszkańców pracujących poza rolnictwem szybko zmienia swój charakter; następują bowiem zmiany stylu życia i wzorów zachowań. s Przemiany społeczno-gospodarcze wsi ujęto tylko do i960 r. ze względu na brak szczegółowych danych dotyczących okresu po tym roku. Materiały statystyczne zamieszczone są w pracach magisterskich napisanych pod kierunkiem Stanisławy Zajchowskiej w Zakładzie Geografii Osadnictwa i Zaludnienia Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Są to prace: Kazimierza P o l a r c z y k a (1962 r.), Jerzego C h o d o r o w s k i e g o (1963 r.), Witolda Grodzkiego (1963 r.), Wiesława MaiKa (1963 r.), i Marii Czerwińskiej (1964 r.) na ten sam temat: Przemiany społeczno-gospodarcze wsi powiatu poznańskiego.

Każda z prac omawia różne części powiatu poznańskiego, za wyjątkiem gromad: Czerwonak, Owińska, Suchylas i Swarzędz.

to zostało zarówno przechodzeniem części ludności rolniczej do pracy w zawodach nierolniczych, jak i napływem ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych.

Tabela l

LUDNOŚĆ POWIATU POZNAŃSKIEGO UTRZYMUJĄCA SIĘ ZE ŹRÓDEŁ POZAROLNICZYCH W LATACH 1950-1960 W STOSUNKU DO LICZBY LUDNOŚCI (w odsetkach)

Rok Lp. N azwa gromady 1950 1960 l Babki 39,9 54,1 2 Biskupice 68,7 69,6 3 Chludowo 47,2 53,3 4 Dopiewo 53,8 54,9 5 Jeziorki 26,6 34,0 6 Kobylnica 48,0 60,0 7 Komorniki 57,3 59,2 8 Mosina 43,0 62,0 9 Palędzie 51,5 62,7 10 Plewiska l 60,0 77,9 11 Pobiedziska 24,1 31,7 12 Przeźmierowo 43,8 61,0 13 Rogalin 49,0 58,2 14 Rokietnica 48,4 54,8 15 Stęszew 60,2 57,6 16 Strykowo 41,0 36,8 17 Tarnowo Podgórne 40,6 50,9 18 Wiry 80,8 90,2

Źródło: Spisy Powszechne z 1950 i 1960 r.

Wydzielić można trzy strefy różniące się między sobą stopniem zurbanizowania wsi (Tabela 2). S t r e f a I obejmująca obszary położone na południowy wschód od linii kolejowej Poznań-Grodzisk, odznacza się najwyższym stopniem zurbanizowania wsi. Jest to obszar leżący w zasięgu dwóch linii kolejowych i posiadający najbardziej dogodne połączenia komunikacyjne z Poznaniem. Wyróżniają się tutaj szczególnie osiedla wiejskie leżące przy linii kolejowej Poznań - Kościan, które zamieszkuje wysoki odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (ponad 80%). Nie spotyka się natomiast wsi, w których odsetek tej ludności spada poniżej 20 0 jo. S t r e f a II to obszar o średnim zurbanizowaniu, położony na północ od linii komunikacyjnej Poznań-Grodzisk. W tej strefie naj silniej zurbanizowane są tereny położone przy liniach kolejowych łączących Poznań z Opalenicą, Międzychodem, Szamotułami i Obornikami oraz przy szosie Poznań - Międzychód. Obszary położone między liniami komunikacyjnymi odznaczają się mniejszym stopniem zurbanizowania. Występują tam osady, w których odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych spada poniżej 20%>. W 1950 r. było ich dziewięć, a w r. i960 - sześć. S t r e f a III obejmuje obszary na wschód od Poznania, po obu stronach linii kolejowej Poznań-Gniezno i jest terenem o najsłabszej urbanizacji.

Wiesław Maik

Tabela 2

LUDNOŚĆ UTRZYMUJĄCA SIĘ ZE ŹRÓDEŁ POZAROLNICZYCH W POWIECIE POZNAŃSKIM W LATACH 1950-1960 (w odsetkach)

Odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł Wskaźnik wzrostu Strefa pozarolniczych (1950=100% 1950 1960 I 62 65 121 II 45 57 172 III 37 47 165

Wsie o wskaźniku ponad 60% ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych są nieliczne. Przeważają natomiast osady o najsłabszym zurbanizowaniu, w których odsetek tej ludności kształtuje się poniżej 40%. Niezależnie od stref, wsie położone przy liniach komunikacyjnych w odległości do pięciu kilometrów od granic Poznania - leżące zarazem na obszarze ograniczonym izochroną 30 minut czasowej dostępności do Poznania e - posiadają wysoki odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Są to wsie: Kiekrz, Kobylnica, Łęczyca, Plewiska, Przeźmierowo i Wiry.

W latach 1950-1960 naj szybsze tempo wzrostu ludności pozarolniczej zanotowano we wsiach położonych w strefach II i III (Tabela 2). Wyraźne zmiany następują we wsiach położonych na obszarze między izochroną 30-60 minut; następuje więc szybkie urbanizowanie się tych wsi. We wsiach leżących na obszarze ograniczonym izochroną 30 minut, w których do r. 1950 odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych był na ogół wysoki, tempo zmian było wolniejsze. Nastąpiło zatem w pewnym stopniu wyrównanie poziomu urbanizacji wsi wewnątrz obszaru ograniczonego izochroną 60 minut. We wsiach leżących poza izochroną 60 minut zachodził w latach 1950-1960 proces odwrotny: zmniejszanie odsetka ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (Tabela 3). Ludność pracująca w zawodach nierolniczych przenosiła się z tych wsi do miejscowości posiadających bardziej dogodne połączenie komunikacyjne z Poznaniem. Jest to zjawisko ilustrujące dążenie do polepszenia warunków bytowych i skrócenia czasu dojazdu do pracy. Wraz ze zmianami struktury zawodowej zmienia się struktura społeczna ludności. Wskutek nieustannego procesu urbanizacji, obserwuje się na wsi powstawanie nowych grup społecznych. Powstaje grupa ludności nie posiadająca ziemi, która pracuje w zawodach nierolniczych. Grupa ta jest silnie zróżnicowana i obejmuje zarówno robotników, jak i pracowników umysłowych (tzw. inteligencję wiejską) oraz pracowników strefy usług. Poza tym grupa ehłopów małorolnych przekształca się w grupę chłopów-robotników. Zatem na skutek procesu urbanizacji następuje dezintegracja społeczeństwa wiejskiego. N ajbardziej charakterystyczną grupą ludności na obszarach stanowiących rolnicze zaplecze miast są chłopi-robotnicy. Używany w literaturze termin chłop-robotnik jest pojęciem wieloznacznym. Określenie to obejmuje zarówno grupę ludzi będących właścicielami gospodarstw rolnych, którzy jednocześnie zatrudnieni są w a za

, Określenie użyte w artykule bZem strefy podmiejskiej. " P r z e g l ą d

Stefanii M a ń k o w s k i e ]: Dojazdy Geograficzny". R. 1960, z. 1.

dopracy jako pro

Tabela 3

LUDNOŚĆ POWIATU POZNAŃSKIEGO UTRZYMUJĄCA SIĘ ZE ŹRÓDEŁ POZAROLNICZYCH W OSIEDLACH WIEJSKICH POŁOŻONYCH POZA IZOCHRONĄ 60 MINUT (w odsetkach)

Rok Lp. Nazwa wsi 1950 1960 l Batorowo 13 11 2 Kokoszczyn 23 14 3 Góra 18 8 4 Tomiczki 14 12 5 Rybojedzko 43 31 6 Tuczno 23 6 7 Wagowo 65 42 8 Więckowice 32 24 9 Zborowo 22 20 10 Zbierkowo 31 14

wodach nierolniczych, jak i członków rodzin chłopskich pracujących poza rolnictwem. Termin ten nie określa także głównego źródła utrzymania tej grupy ludności. Dlatego też dla uniknięcia wieloznaczności do chłopów-robotników zaliczyłem tylko właścicieli gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej pół hektara, których głównym źródłem utrzymania jest praca poza rolnictwem. Gwałtowny rozwój przemysłu Poznania i nieustanny wzrost liczby miejsc pracy w zawodach nierolniczych w powiecie poznańskim, to główne przyczyny szybkiego wzrostu liczebności grupy chłopów-robotników. Duża atrakcyjność zawodów nierolniczych powoduje, iż wielkość gospodarstwa nie stanowi przeszkody w podejmowaniu przez rolnika pracy poza rolnictwem, a ułatwia ją ciągle postępująca mechanizacja robót w polu. Zdarza się nawet, że pracują w zawodach nierolniczych właściciele gospodarstwo obszarze powyżej 10 ha. Przeważającą jednak część grupy chłopów-robotników stanowią właściciele gospodarstwo obszarze od 0,5 do 2 ha. Ponieważ bardzo często obok właściciela gospodarstwa w zawodach nierolniczych pracują także inni członkowie rodziny, obserwuje się przerzucanie ciężaru pracy w gospodarstwie rolnym na barki kobiet. Wskutek braku siły roboczej, gospodarstwa te cechuje gospodarka ekstensywna: ograniczenie się do mniej pracochłonnych upraw żyta i ziemniaków. U dział grupy chłopów-robotników w gospodarstwach wiejskich uzależniony jest nie tylko od struktury obszarowej gospodarstw chłopskich. Im bardziej oddalona jest wieś od Poznania i linii komunikacyjnych, tym jest mniejszy odsetek chłopów-robotników w stosunku do ogółu ludności. Poza tym rozdrobnienie gospodarstw chłopskich i odległość wsi od Poznania wpływają na charakter struktury społecznej ludności wiejskiej (Tabela 5). Szybki rozwój przemysłu i wzrost liczby miejsc pracy w Poznaniu, a także brak możliwości zatrudnienia całej ludności zbędnej w rolnictwie w zawodach nierolni - czych na terenie powiatu poznańskiego stwarzają zjawisko codziennych, masowych dojazdów do pracy do Poznania. Układ istniejących linii komunikacyjnych ustala główne kierunki, z których ludność dojeżdża do Poznania. Powiat poznański łączy z Poznaniem osiem linii kole

Wiesław Maik

Tabela 4

CHŁOPI-ROBOTNiCY POWIATU POZNAŃSKIEGO W STOSUNKU DO OGóŁU WŁAŚCICIELI GOSPODARSTW WEDŁUG GRUPY OBSZAROWEJ

Odsetek chłopów-robotników w danej Lp. Nazwa wsi grupie obszarowej do 0,5 ha od 2 do 5 ha l Baranowo 50,0 33,3 2 Batorowo 50,0 3 C erekwic a 71,4 60,0 4 Kokoszczyn 50,0 33,3 5 Pawłowice 71,6 17,6 6 Przeźmierowo 95,5 7 Rokietnica 47,7 30,8 8 Rumianek 61,5 60,6 9 Sobota 75,0 66,6 10 Wysogotowo 81,8 25,0

jowych uzupełnionych na niektórych kierunkach komunikacją autobusową. N ajwiększą liczbę dojeżdżających do pracy z powiatu poznańskiego obsługują linie Poznań - Kościan i Poznań -Grodzisk, a więc linie przebiegające przez strefę, w której obserwujemy największe zurbanizowanie wsi. Odsetek ludności dojeżdżającej do Poznania w stosunku do ogółu ludności jest największy na obszarach położonych najbliżej Poznania i linii komunikacyjnych. Liczba dojeżdżających maleje w miarę wzrastania czasu dojazdu. Na dalszym zapleczu Poznania obserwuje się niski odsetek ludności dojeżdżającej. Ośrodki miejskie leżące na krańcach powiatu poznańskiego przechwytują w pewnym stopniu funkcje Poznania w dziedzinie zatrudnienia. Wyraźnym przykładem tego zjawiska są wsie otaczające Stęszew, odznaczające się niskim odsetkiem ludności dojeżdżającej do pracy do Poznania. Podobne zjawisko, aczkolwiek w mniejszych rozmiarach, występuje wokół Mosiny i Pobiedzisk. Równolegle ze zmianami struktury zawodowej i społecznej ludności, następują zmiany struktury agrarnej. Najłatwiej uchwytne są zmiany struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych. Typowy dla powiatu poznańskiego jest proces rozdrabniania gospodarstw chłopskich prowadzący do szybkiego wzrostu grupy gospodarstw o obszarze do 2 ha (Tabela 6). Największe rozdrobnienie gospodarstw występuje w pobliżu Poznania i linii komunikacyjnych. Od tego czynnika uzależnione było także tempo wzrostu rozdrobnienia w latach 1950-1960. Wyniki badań wskazują, że proces rozdrobnienia gospodarstw wywołany jest przede wszystkim napływem ludności spoza powiatu poznańskiego i z Poznania, która kupuje lub dzierżawi przeważnie niewielkie działki gruntu z Państwowego Funduszu Ziemi. Zjawisko to jest powszechne we wsiach leżących w odległości około pięciu km od granicy Poznania. Zmiany zachodzące w strukturze obszarowej wskutek podziałów rodzinnych są niewielkie. Przyczyną tego jest zarówno brak tradycji działów rodzinnych w Wielkcpclsce, jak i możliwość zatrudnienia ludności zbędnej w gospodarstwie w zawodach nierolniczych, ze względu na niewielką odległość od Poznania. Ponadto obserwuje się korelację między odsetkiem ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych a odsetkiem gospodarstwo obszarze do 2 ha. Im większe

STRUKTURA SPOŁECZNA WEDŁUG GŁÓWNYCH GRUP SPOŁECZNYCH W WYBRANYCH WSIACH POWIATU POZNAŃSKIEGO* (w odsetkach)

Odsetek gospo- Chłopi właściciele Pracujący poza rolnictwem Strefa czasowej darstw do 2 ha gospodarstw o ob- posiadający Nazwa dostępności w stosunku do szarz e Chłopi działki nIe Inni Lp. WSI do Poznania ogółu gospo- robotnicy do ponad o obszarze do posiadający (w minutach) darstw indy- 15 ha 15 ha 0,5 ha ZIemI widualnych .

l Przeźmierowo do 30 95,9 18,1 22,3 41,6 19,2 10,2 2 Rokietnica 62,7 15,1 3,2 24,9 5,9 - 46,8 4,1 3 Wysogotowo 31,8 34,8 14,2 24,5 5,3 15,8 5,3 4 Pawłowice od 30 do 60 50,0 28,5 4,8 8,3 10,5 37,4 10,5 5 Rumianek 30,5 46,3 9,4 28,8 - 9,7 5,8 6 Cerekwica 37,5 30,6 11,1 23,6 6,9 23,6 4,2 7 Sobota 15,6 62,5 2,5 15,0 - 12,5 7,5 8 Baranowo 39,1 34,0 5,4 10,5 18,4 23,7 7,9 9 Kokoszczyn powyżej 60 5,6 67,6 18,5 11,1 - - 2,8

* dotyczy tylko głowy rodziny Źródło: Według materiałów opracowanych na podstawie przeprowadzonej przez autora ankiety w 1962 r.

Os

Wiesław Maik

Tabela 6

GOSPODARSTWA O OBSZARZE DO 2 ha W STOSUNKU DO OGóLNEJ LICZBY GOSPODARSTW W POWIECIE POZNAŃSKIM (WYBRANE GROMADY) Odsetek Odsetek Lp. Nazwa gromady Liczba gospodarstw Liczba gospodarstw gospodarstw o obszarze gospodarstw o obszarze do 2 ha do 2 ha l Chludowo 267 43 359 48 2 Dopiewo 524 56 682 68 3 Palędzie 240 41 305 56 4 Plewiska 271 63 446 85 5 Przeźmierowo 293 53 359 67 6 Rokietnica 612 34 754 49 7 Tarnowo Podgórne 534 35 609 41rozdrobnienie gospodarstw w danej wsi, tym większy odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (Tabela 7). Współczynnik korelacji między odsetkami tej ludności a odsetkiem gospodarstwo obszarze do 2 ha wynosi 0,94, co oznacza, że związek korelacyjny jest bardzo duży 7. N ieustanny proces rozdrobnienia wpływa z kolei na strukturę użytkowania ziemi, kierunek produkcji rolnej oraz towarowość gospodarstw. Wzrost rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, a tym samym wzrost ilości gospodarstw karłowatych o obszarze do 2 ha, powoduje zmniejszenie towarowości rolnictwa. Gospodarstwa dwuhektarowe , których właściciele w przeważającej mierze zatrudnieni są w zawodach nierolniczych, mają charakter konsumpcyjny i stanowią dodatkowe źródło utrzymania. Zatem wzrost ilości gospodarstw małorolnych zwiększa globalny obszar ziemi, która nie jest użytkowana dla zwiększenia towarowej produkcji rolnej. Konsumpcyjny charakter gospodarstw chłopów-robotników faworyzuje uprawy płodów rolnych przeznaczonych do bezpośredniego spożycia w rodzinie właściciela, a równocześnie nie wymagających wielkich nakładów pracy, jak np. żyto i ziemniaki. Wsie, w których istnieje największe rozdrobnienie: Palędzie, Przeźmierowo, Rokietnica i Wiry wykazują na ogół większy od przeciętnego udział ziemniaków w strukturze zasiewów (Tabela 9). Podobnie przedstawia się wpływ rozdrobnienia gospodarstw chłopskich na rozwój hodowli. Osiedla wiejskie, w których występuje największe rozdrobnienie, wyróżniają się przeważnie większą obsadą trzody chlewnej i owiec, mniejszą natomiast obsadą bydła rogatego na 100 ha użytków rolnych (Tabela 8).

W wyniku zmian struktury agrarnej następuje zmniejszanie funkcji rolniczych gospodarstw indywidualnych. Funkcje rolnicze przejmują spółdzielnie produkcyjne i Państwowe Gospodarstwa Rolne. Toteż zjawiskiem dodatnim byłby dalszy rozwój ruchu spółdzielczości produkcyjnej, co "doprowadziłoby zarówno do wzrostu towarowości rolnictwa, jak i do zahamowania procesu rozdrabniania gospodarstw chłopskich.

'- Przy korelacji całkowitej współczynnik równa się jedności.

Tabela 7 RELACJE MIĘDZY ODSETKIEM LUDNOŚCI POWIATU POZNAŃSKIEGO UTRZYMUJĄCEJ SIĘ ZE ŹRÓDEŁ POZAROLNICZYCH A ODSETKIEM GOSPODARSTW O OBSZARZE DO 2 ha w 1960 r.

(w odsetkach)

Gospodarstwa Ludność pozarolni- o obszarze do 2 ha Lp. Nazwa wsi czą w stosunku do w stosunku do ogółu ogółu ludności gospodarstw l Batorowo 11 11 2 Będlewo 55 31 3 Góra 8 7 4 Kiekrz 88 66 5 Kobylnica 94 71 6 Kobylniki 32 17 7 Kokoszczyn 14 6 8 Komorniki 79 85 9 Lusowo 60 45 10 Przeźmierowo 93 96 11 Rogierówko 52 35 12- Wiry 90 83 13 Zamyslowo 57 47

Tabela 8

POGŁOWIE ZWIERZĄT GOSPODARSKICH W GOSPODARSTWACH ROLNYCH INDYWIDUALNYCH W WYBRANYCH WSIACH POWIATU POZNAŃSKIEGO W ROKU 1960 (na 100 ha użytków rolnych)

Odsetek gospodarstw od 2 ha Lp. Nazwa wsi Bydło Trzoda Owce w stosunku do rogate chlewna ogółu gospodarstw l Województwo poznańskie 44 83 20 - 2 Batorowo 44 87 17 12 3 Góra 41 80 13 7 4 Kiekrz 41 97 23 66 5 Kokoszczyn 49 85 16 5 6 Łęczyca 36 80 51 84 7 Przeźmierowo 16 74 54 96 S Rokietnica 35 106 13 63

Wiesław Maik

Tabela 9

UPRAWA ZIEMNIAKÓW W GOSPODARSTWACH ROLNYCH O OBSZARZE DO 2 ha W WYBRANYCH WSIACH POWIATU POZNAŃSKIEGO W 1960 r.

(w odsetkach)

Odsetek uprawy Odsetek gospodarstw Lp. N azwa sołectw ziemniaków w stru- do 2 ha kturze zasiewów l Batorowo 17 11 2 Golęczewo 27 60 3 Góra 14 7 4 Kokoszczyn 15 6 5 Przeźmierowo 35 96 6 Rokietnica 23 63

III

W przebiegu zmian struktury społeczno-gospodarczej wsi powiatu poznańskiego zachodzi szereg zależności między poszczególnymi elementami tej struktury. Czynnikiem decydującym o dalszych zmianach struktury społeczno-gospodarczej jest nieustanne zwiększanie liczby miejsc pracy w zawodach nierolniczych, zarówno w Poznaniu, jak i na obszarze powiatu poznańskiego. Proces ten powoduje szybkie zmie.ny struktury zawodowej i społecznej oraz rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych. Elementy te można nazwać stymulatorami zmian struktury społeczno-gospodarczej wsi, ponieważ zmiana ich następuje najszybciej i wywołuje następnie proces przeobrażeń innych elementów: struktury osadniczej, kierunku gospodarki rolnej, a nawet trybu życia, ubierania itp. Tempo zmian pozostałych elementów jest o wiele wolniejsze; szybkość zmian hamowana jest konserwatyzmem dawnych tradycji rolniczych, szczególnie wśród ludności starego pokolenia. Nierówne tempo przemian poszczególnych elementów struktury społeczno-gospodarczej powoduje powstawanie kontrastów. Można to wyraźnie zaobserwować we wsiach obejmowanych obecnie procesem urbanizacji 8 . Kierunek gospodarki rolnej oraz zabudowa zbliżone są do wsi rolniczych, przy jednoczesnym przekształceniu struktury demograficznej oraz zmianie funkcji z rolniczej na mieszkalną wobec Poznania. Forma trwa więc dłużej - niż funkcja. Przyjmując jako kryteria podziału elementy będące stymulatorami zmian struktury społeczno-gospodarczej, można na obszarze powiatu poznańskiego wyróżnić cztery zasadnicze typy osiedli wiejskichlOs i e d l a z u r b a n i z o w a n e, położone najbliżej Poznania, do których można zaliczyć wsie: Czerwonak, Kiekrz, Kobylnica, Piątkowo, Plewdska, Przeźmierowo i Wiry. Osiedla te posiadają zabudowę zbliżoną do typu miejskiego, WY7 soki odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (ponad 80*/0), zagęszczenie ludności na 100 ha użytków rolnych ponad 200 osób i duże rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych. Poza tym osiedla te wyróżniają się masowymi dojazdami mieszkańców do pracy w Poznaniu.

· Są to wsie położone przede wszystkim na obszarze objętym izochrcmami 30 w stosunku do Poznania.

60 minut

Gospodarkę rolną cechuje występowanie dwóch kierunków produkcji rolnej.

Gospodarstwa chłopów-robotników odznaczają się ekstensywnością i niską towarowością produkcji rolnej. Podstawową uprawą są tam ziemniaki. Obok znajdują się niewielkie gospodarstwa nastawione na uprawę owoców i warzyw, o wysokim stopniu intensywności. Elementy wtórne struktury społeczno-gospodarczej, podobnej jak stymulatory tej struktury, zostały w zasadniczy sposób zmienione. Można mówić o charakterze miejskim tych osiedli. Najwyraźniej wykształconym osiedlem zurbanizowanym jest Przeźmierowo, które powstało w 1923 r. jako osiedle mieszkaniowe dla ludności pracującej w Poznaniu. Od tego czasu ludność Przeźmierowa-wzrasta bardzo szybko. Tempo wzrostu liczby budynków mieszkalnych w latach 1921-1960 (1921 - 100) wynosi 780. Wzrost liczby ludności jest również bardzo gwałtowny. W latach 1950-1960 (1950 - 100) wskaźnik wzrostu wynosił 180. Ten szybki wzrost spowodowany jest napływem ludności z otaczających osad oraz z Poznania. Obok wysokiego odsetka ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych, Przeźmierowo odznaczja się zróżnicowaną strukturą społeczną ludności (Tabela 5). Około 60% ludności nie posiada ziemi lub posiada jedynie niewielkie działki o obszarze do pół ha.

5 Kronika Miasta Poznania

Wiesław Maik

2. Drugi typ to w s i e z u r b a n i z o w a n e , położone najczęściej w strefie między izochroną 30 a 60 minut czasowej dostępności do Poznania. Do tego typu wsi można zaliczyć: Biskupice, Chludowo, Czapury, Dopiewo, Golęczewo, Jerzykowo, Komorniki, Mrowinę, Owińska, Palędzie, Rogalinek, Rokietnicę, Rosnówko i Tarnowo Podgórne. Cechuje je stosunkowo duży odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (od 60-80'%), duże rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych i gęstość zaludnienia powyżej 100 osób na 100 ha użytków rolnych. Nieustanny proces urbanizacji tych obszarów wytworzył typ pośredni między zabudową typu miejskiego i wiejskiego. Spotyka się tam bardzo często obok zabudowań wiejskich budynki piętrowe i ulice typu miejskiego. Przykładem wsi zurbanizowanej jest Tarnowo Podgórne, położone przy szosie Poznań-Międzychód w odległości około 15 km od granicy Poznania. Zabudowa osiedla zbliżona do typu miejskiego, tj. stosunkowo wysoki na omawianym terenie odsetek budynków piętrowych (8% ogólnej liczby budynków) oraz ulice o nawierzchni utwardzonej. N astąpiła tam zmiana kształtu osady - z ulicówki na wielodrożnicę. 3. Wsie o b e j m o w a n e o b e c n i e p r o c e s e m u r b a n i z a c j i , do których należą: Baranowo, Chomęcice, Chyby, Dąbrowa, Głuchowo, Gruszczyn, Jankowo, Krosno, Lusowo, Napachanie, Rostworowo, Sady, Skrzynki, Sowinki, Witobel, Wysogotowo, Zakrzewo, Zamysłowo. Osiedla te podlegały szybszym zmianom struktury zawodowej w latach 1950-1960. Jest to zarazem obszar największych kontrastów. Występuje tutaj niezgodność między dawnym charakterem rolniczym tych wsi, wyrażającym się w niedostatecznym wyposażeniu ich w urządzenia usługowe, kulturalne i socjalne, w tradycyjnym jeszcze kierunku gospodarki rolnej, a wykształcającą się w ostatnim okresie funkcją mieszkalną wobec Poznania. Przykładem tego typu osiedli jest Napachanie, leżące w obrębie gromady Rokietnica. Wskaźnik wzrostu ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych w latach 1950-1960 (1950 - 100) był tam jednym z najwyższych i wynosił 203. Natomiast wskaźnik wzrostu ogółu ludności wynosił tylko 126. Ten szybki przyrost ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych w latach 1950-1960 odbywał się wskutek przechodzenia znacznej części ludności pracującej w rolnictwie do pracy w zawodach nierolniczych. 4. W s i e r o l n i c z e, w których następuje zmnIejszanie odsetka ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Zachodzi więc tutaj proces odwrotny niż w pozostałych osiedlach wiejskich. Do tego typu można zaliczyć wsie: Batorowo, Będlewo, Czachórki, Górę, Kokoszczyn, Wagowo, Więckowice, Wronczyn k. Strykowa, Zbierkowo. Ponieważ te osiedla wiejskie położone są stosunkowo daleko od Poznania i linii komunikacyjnych, ludność utrzymująca się ze źródeł pozarolniczych przenosi się z nich do miejscowości posiadających dogodne połączenia komunikacyjne z Poznaniem. Gęstość zaludnienia wynosi poniżej 50 osób na 100 ha użytków rolnych, a średnia wielkość gospodarstw przekracza obszar 10 ha. Przykładem wsi rolniczej jest Batorowo, leżące w obrębie gromady Przeźmierowo.

Mimo stosunkowo niewielkiej odległości od Poznania i linii komunikacyjnych odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych wynosił w 1960 r. tylko 12%, a średnia wielkość gospodarstw przekraczała 15 ha. Zmiany struktury demograficznej, agrarnej i osadniczej były minimalne. Czynnikiem, który wpływa na niewielkie zmiany struktury społeczno-gospodarczej, jest bardzo urodzajna gleba. Jest to jedyny przykład wpływu urodzajności gleby na rozwój stosunków społeczno-gospodarczych na badanym terenie. Pozostałe wsie rolnicze położone są w znacznie większej odległości od Poznania i linii komunikacyjnych.

Rozmieszczenie poszczególnych typów wsi wykazuje duży wpływ Poznania na strukturę społeczno-gospodarczą omawianego terenu. Obszary najbardziej zurbanizowane położone są najczęściej blisko Poznania i linii komunikacyjnych, obszary najbardziej rolnicze w większej odległości.

IV

Związki miasta z zapleczem prowadzą do wytworzenia powiązań między dwoma przeciwstawnymi typami osadnictwa: miastem i wsią. W wyniku zróżnicowanego przestrzennie wpływu miasta na zaplecze, następuje specjalizacja funkcjonalna obszaru otaczającego miasto. Powstają strefy bezpośredniego i pośredniego ciążenia miasta 9. Powiat poznański jest obszarem wykazującym silne powiązania z Poznaniem.

Ułatwia je dobrze rozwinięta sieć linii komunikacyjnych. W pasie o promieniu do ok. pięciu kilometrów od granic Poznania rozciąga się s t r e f a b e z p o ś r e d - n i e g o c i ą ż e n i a . W strefie tej wyróżniają się ośrodki położone przy liniach komunikacyjnych, będące już obecnie osiedlami satelitarnymi Poznania. Wskazuje na to wysoki odsetek ludności dojeżdżającej do pracy do Poznania w stosunku do ogółu ludności w wieku produkcyjnym. Do najbardziej typowych osiedli satelitarnych należą: Czerwonak, Kiekrz, Kobylnica, Piątkowo, Plewiska, Przeźmierowo i Wiry. Znamienne jest, że osiedla te mogą zaspokoić tylko codzienne usługi konsumpcyjne, tzw. usługi niższego rzędu 10. Mimo iż średnia liczba mieszkańców tych osiedli przekracza 1000 osób, nie utworzyły się w nich ośrodki usługowe wyższego rzędu, spełniające zarówno pewne usługi "trwałe" - zakup obuwia, ubrania itp., jak i usługi socjalne i kulturalne. Usługi wyższego rzędu zaspokaja ludność w Poznaniu. Zatem w pobliżu Poznania nie powstają ośrodki mikroregionalne, bowiem ich funkcje przejmuje i spełnia miasto.

W strefie pośredniego ciążenia, obejmującej pozostałą część powiatu poznańskiego, wytworzyły się ośrodki mikroregionalne o wyraźnym wpływie na zaplecze, które ze względu na większą odległość od Poznania przejmują od niego pewne funkcj e" , W ośrodkach tych zlokalizowane są zazwyczaj drobne zakłady przemysłowe, zakłady usługowe dla rolnictwa, szereg placówek handlowych, ośrodek zdrowia, kino. Do nich można zaliczyć miejscowości: Dopiewo, Mosinę, Pobiedziska, Rokietnicę, Stęszew i Tarnowo Podgórne. Obejmują one swym wpływem niejednokrotnie obszary kilku gromad i dysponują pewną liczbą miejsc pracy w zawodach nierolniczych. Świadczą o tym dojazdy do pracy do Stęszewa (Tabela 10). Z osiedli wiejskich otaczających Stęszew, jak np. Dębienko, Wielka Wieś, Witobel i Zamysłowo liczba ludności dojeżdżającej do pracy do tego miasta jest stosunkowo duża i w niektórych wypadkach (Zamysłowo) przewyższa liczbę dojeżdżających do Poznania. Dojazdy do Stęszewa notuje się nawet we wsiach położonych bliżej Poznania (Wiry, Komorniki). Wskazuje to na znaczenie gospodarcze tego ośrodka mikroregionalnego .

9 Określenia według Piotra Z a r e m b y : Funkcjonalny podział terenów miejskich. "Czasopismo Geograficzne", t. 33, z. 3. la Określenie według Piotra Z a r e m b y, op. cit. >". Do 'delimitacji mikroregionów posłużyły następujące kryteria: powiązania usługowe (usługi handlowe i socjalne) oraz dojazdy do pracy do ośrodków położonych na terenie powiatu poznańskiego.

Wiesław Maik

.j'''M

i <J

Y'N

N.

\i

-rJ «4 \ '"ł\ I .-v r {h. LI "J jy' / 4 {/;f1\\ / * /. . n. .. i fu"! N. / V;> · W

OJAZM N mm i rowiAru POZHANSKKGO

SLZN mass*«

\ s

Zmiany struktury społeczno-gospodarczej wsi powiatu poznańskiego kształtowane są przez proces urbanizacji. Przemiany, które dokonują się na zapleczu Poznania, prowadzą do wzrostu aglomeracji miejskiej. Już dzisiaj można przesądzić fakt włączenia do obszaru administracyjnego Poznania takich wsi, jak: Czerwonak, Kiekrz, Komorniki, Piątkowo, Plewiska, Przeźmierowo i Wiry. Wsie te przestały pełnić funkcje rolnicze. Są natomiast bardzo silnie związane z Poznaniem. Na ich obszarach intensywnie rozwija się budownictwo mieszkaniowe, głównie dla ludności pracującej w mieście. Powoduje to ciągły proces zagęszczania ludności i zabudowy wokół Poznania, zwiększający obszar aglomeracji miejskiej.

Inaczej kształtują się procesy we wsiach położonych naj dalej od Poznania.

Obserwujemy więc migracje ludności pozarolniczej z naj dalszych wsi do wsi położonych w pobliżu miasta; proces ten powoduje zmniejszenie się odsetka ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (np. wsie w gromadach: Strykowo i Stęszew lub Góra i Kokoszczyn w gromadzie Tarnowo Podgórne).

Tabela 10

DOJAZDY DO PRACY DO POZNANIA I STĘSZEWA W 1960 r.

N azwa miejscowości, z której Liczba dojeżdżających do: Lp.

mieszkańcy dojeżdżają Poznania Stęszewa l Będlewo 33 15 2 Dębienko 106 70 3 Drożdży ce 3 3 4 Komorniki 156 l 5 Łódź 11 15 6 Modrze 38 27 7 Rosnówko 56 8 8 Strykowo 82 12 9 Trzebaw 20 4 10 Wielka Wieś 10 13 11 Wiry 326 3 12 Witobel 47 35 13 Wronczyn 15 10 14 Zamysłowo 16 31

Ujemnym zjawiskiem jest zmnIejszanie się funkcji rolniczych we wsiach powiatu poznańskiego, wywołane przechodzeniem ludności do pracy pozarolniczej oraz procesem rozdrabniania gospodarstw indywidualnych.

Dalsze badania procesów zachodzących w powiecie poznańskim będą niewątpliwie pomocą w pracach planistycznych. Świadome bowiem kierowanie procesami, które zachodzą na omawianym terenie, pozwoli wykorzystać wszystkie rezerwy produkcyjne oraz wykształcić najbardziej funkcjonalną strukturę społeczno-gospodarczą osiedli wiejskich powiatu poznańskiego.