ANDRZEJ DZIĘCZKOWSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1967.10/12 R.35 Nr4

PARK MIEJSKI IM. TYSIĄCLECIA PAŃSTWA' POLSKIEGO NA MALCIE

Dla uczczenia jubileuszu Tysiąclecia Państwa Polskiego, 16 lipca 1966 r., dokonano uroczystego przekazania mieszkańcom dzielnicy N owe Miasto części spacerowo-wypoczynkowej miejskiego parku im. Tysiąclecia Państwa Polskiego na Malcie. Jest to pierwszy spośród pięciu nowo projektowanych ogólnomiejskich parków w Poznaniu. Początkowo budowa parku była przewidziana na kilka lat, jednakże dzięki cennym inicjatywom i ofiarności społecznej, zawiązaniu się społecznego Komitetu Budowy Parlku oraz poparciu władz miejskich doszło do szybszego urzeczywistnienia projektu. Głównymi projektantami parku wraz z przyległymi do niego terenami rekreacyjnymi byli: mgr inż. Bernard Lisiak i mgr inż. Ryszard Michalak. Nie sposób pominąć szeregu osób i załóg zakładów pracy bezpośrednio zaangażowanych w budowę parku. Przede wszystkim wypada wymienić osobistą pomoc sekretarza Komitetu Dzielnicowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Nowe Miasto - Kazimierza Bucherta i Aleksandra Wierzejewskiego, przewodniczącego Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Maksymiliana Switaja i jego zastępcy Jerzego Kośmidra. Z przedsiębiorstw i zakładów pracy, które głównie swoim Wkładem materialnym przyczyniły się do utworzenia parku, na szczególne wyróżnienie zasługują: Zarząd Dróg, Mostów i Zieleni (koordynator robót technicznych), Miejskie Przedsiębiorstwo Zieleni, Dzielnicowy Rejon Dróg i Zieleni, Zakłady Metalurgiczne "Pomet" , Zakład Nr 2 Przedsiębiorstwa Zmechnizowanyeh Robót Kolejowych, Baza Sprzętu Poznańskiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego, Poznańskie Przedsiębiorstwo Transportu Budownictwa, Zakłady Elektrotechniczne "Alco" , Poznańskie Zakłady Wyrobów Korkowych, Fabryka Łożysk Tocznych im. Alfreda Bema, Poznańskie Zakłady Koncentratów Spożywczych, Elektrownia Miejska, Fabryka Kosmetyków "Lechia", Miejskie Pralnie i Farbiarnie oraz (Poznańskie Przedsiębiorstwo Sprzętowo- Transportowe Budownictwa Rolniczego. W pierwszym etapie prac oddano do użytku publicznego 15 hektarów zieleni wysokiej w parku spacerowo-wypoczynkowym na terenach dawnej strzelnicy, między ulicami Świętojańską, Komandorią i Warszawską. Zagospodarowanie tego terenu dla celów publicznych było dość skomplikowane, gdyż wymagało zniwelowania resztek wysokich wałów kulochronnych strzelnicy z równoczesnym pozostawieniem w możliwie nienaruszonym stanie istniejącego drzewostanu. Z dalszych urządzeń parkowych należy wymienić wykonanie sieci asfaltowych ścieżek spacerowych, wybudowanie pergoli, ustawienie ławek, urządzenie i wyposażenie ogródka jordanowskiego oraz ustawienie obelisku na głównym rondzie. Napis na obelisku oznajmia: "Park Tysiąclecia zbudowany czynem społecznym załóg i mieszkańców dzielnicy N owe Miasto". Szczególnych zabiegów wymagało utworzenie w parku swoistej kolekcji głazów narzutowych.

Andrzej

Dzięczkowski

Park wraz z przyległymi do niego terenami projektowanego ośrodka wypoczynkowego obejmuje obszarem około 70 ha położonych na całej długości północnych nadbrzeży jeziora Maltańskiego. Elementami ośrodka są: l. Park spacerowo-Awypoczynkowy, obejmujący dawną strzelnicę i b. cmentarz przy ul Świętojańskiej, o łącznej powierzchni ok. 22 ha, 2. Wąski pas zieleni parkowej, oddzielający ośrodek sportowy od kąpieliska, z wąskimi przesmykami na campingi, i ulicy Krańcowej, o powierzchni OK. 9 ha. 3. Ośrodek wypoczynkowy przywodny wraz z fragmentem istniejącego już drzewostanu po dawnej strzelnicy, o powierzchni 15,5 ha. 4. Ośrodek sportowy ok. 8 ha. 5. Parking u zbiegu ulic Krańcowej i Wileńskiej ok. 2 ha. 6. Ośrodek campingowy między ulicą Wileńską, Krańcową a jeziorem Maltańskim i terenami przyszłego ogrodu zoologicznego o powierzchni ok. 15 ha.

Cały ten obszar stanowi północno-zachodni fragment cybińskiego klina zieleni, rozciągającego się na wschodzie od jeziora Swarzędzkiego do doliny przełomowej Warty na zachodzie i między ulicami Warszawską od północy a Majakowskiego na południu. Obok walorów -wypoczynkowych, park będzie spełniał równocześnie zadania obiektu dydaktycznego. Kar t k a z h i s t o r i i. N a wysokim prawym brzegu zabagnionej doliny Cybiny, czyli na terenach obecnego parku, z pewnością rozJbijali obozowiska wojowie Mieszka I i Bolesława Chrobrego przybywający traktem gieckim * na Ostrów Tumski. Potem ok. roku 1170 Mieszko iStary założył dla biednych i pielgrzymów kościół i szpital św. Michała. Był to jeden z pierwszych szpitali założonych w Pol

1 Od nazwy miejscowości Giecz w powiecie Środa. Obecnie historycznym szlakiem biegnie ulica Warszawska.

Główna aleja parku

Piramidalny głaz narzutowy na skrzyżowaniu głównej promenady parku z aleją głazów sce. W roku 1187 szpital przejęli sprowadzeni znad Morza Śródziemnego joannici 2 (rycerze maltańscy), którzy wybudowali tu kościół pod wezwaniem św. Jana Jerozolimskiego. Jest to naj starszy ceglany zabytek Poznania. Joannici przez pamięć dla ojczyzny nazwali ten teren Maltą. Również dzisiejsza nazwa Komandorii pochodzi od tytułu dostojników zarządzających posiadłościami joannitów. W latach zaboru pruskiego mieszkańcy Poznania chętnie odbywali wycieczki w malowniczą dolinę Cybiny, w której nie było osadników niemieckich. Istniały tu jedynie fortyfikacje i stara strzelnica wojskowa 3 . W roku 1919 na południowo-wschodnim brzegu obecnego Jeziora Maltańskiego mieszkańcy Poznania usypali "Kopiec wolności" zrównany z ziemią na rozkaz okupanta w latach 1939--1940.

W roku 1928 doc. dr Helena Szafran zaprojektowała w dolinie Cybiny, na miejscu obecnego jeziora, utworzenie rezerwatu szkolnego. Z kolei (1'929) powstał projekt utworzenia na Malcie "parku ludowego". Nie doszedł on do realizacji z powodu opozycji ze strony grupy przyrodników skupionych wokół osoby prof. dra Adama Wodziczki. Domagali się oni zaprzestania dzikiej gospodarki przestrzennej i oparcia jej na nowoczesnym, naukowym kierunku tzw. uprawy krajobrazu czyli planowania przestrzennego, obejmującego swoim zakresem dziedziny społeczne w ścisłej łączności z zachowaniem fragmentów przyrody. "W rezultacie tego ogłoszono konkurs na plan rozbudowy prawobrzeżnego Poznania, rozstrzygnięty w 1931 r., który przyniósł m. in. projekt prof. dra Władysława Czarneckiego utwol Rycerze maltańscy lub Zakon Kawalerów Maltańskich. 1 Strzelnica musiała być zbudowana ok. 1850, gdyż jest umieszczona na niemieckiej mapie sztabowej wykonanej w 1888 r.

4 Kronika miasta Poznaniarżenia "Cybińskiego Klina Zieleni". Jednakże dopiero po odbudowie Poznania ze zniszczeń wojennych 1939-1945 zaczęto w pełni ten projekt realizować. W 1952 r. przez spiętrzenie wód Cybiny powstało sztuczne Jezioro Maltańskie o powierzchni 70 ha i długości 2200 m. Razem z otaczającymi go terenami o łącznej powierzchni około 1230 ha powstał w ten sposób tzw. wschodni klin zieleni. P r z y r o d a p ark u. Park stanowi tylko jeden z fragmentów tego wspaniałego krajobrazu klina zieleni miasta Poznania. Drzewostan parku jest wprawdzie gatunkowo ubogi, bowiem występuje tu głównie grochodrzew zwany fałszywą akacją (Robinia pseudacacia). Rozbudowane w końcu ubiegłego stulecia na Malcie fortyfikacje i założona strzelnica wojskowa wymagały szybkiego zamaskowania. Dlatego znalazł się tutaj ten gatunek nierodzimego drzewa, który łatwo się przyjmuje i rozmnaża. Grochodrzew zachwaścił po prostu cały teren Malty. Z drzew krajowych w parku występują jedynie pojedynczo sosny pospolite (Pinus silvestris), brzozy brodawkowate (Retu la verrucosa), klony zwyczajne (Acer platanoides), jawory (Acer pseudoplatanus), wiązy szyipułkowe (Ulmus ejJusa), olchy czarne (Alnus glutinosa) oraz mieszańce topoli czarnej z topolą kanadyjską (Pop u lus euramericana). (Nieliczne topole, to jedyne okazalsze drzewa parku osiągające 260 cm obwodu w pierśnicy. W parku brak zupełnie krzewów, a nieregularne rozmieszczenie drzew daje jedynie kompozycję światło-cieni. O wiele ciekawsze stare lasy i zadrzewienia znajdują się na południowy-wschód od parku, po lewej stronie Cybiny, między Łącznym Młynem a Kobylepolem. Zachowały się tu m. in. fragmenty naturalnych lasów liściastych grabowo-olchowych. Ogółem drzewostany stanowią 70% powierzchni wschodniego klina zielem. Park obfituje w liczne ptactwo śpiewające, a na tafli wodnej Jeziora Maltańskiego można dojrzeć pływające perkozy, kaczki krzyżówki i łyski. Duże zróżnicowanie środowiskowe całego klina zieleni sprawia, że tutaj świat ptaków jest bardzo bogaty. Zanotowano tu około 130 gatunków ptaków, z których 80 to gatunki lęgowe, a pozostałe to ptaki przelotne. Szczególnie Jezioro Maltańskie w okresie od października do marca jest ostoją ptactwa wodnego, skupiającego niejednokrotnie stada kaczek krzyżówek liczące po 700 osobników. Obserwowano tu również szereg rzadkich i interesujących ptaków, zwłaszcza w okresie ich przelotów 4. Z bezkręgowców na uwagę zasługuje dość liczne występowanie największego z krajowych ślimaków, winniczka (Helix pomatia), zwłaszcza w cienistych, końcowych partiach wąwozów strzelnicy. Ś w i a d k o w i e e p o k i lo d o w c o w ej. Osobliwością parku jest kolekcja głazów narzutowych. Wzdłuż jednej z alei, prowadzącej na wprost od ul. Bnińskiej do parkingu Poznańskich Zakładów Przemysłu Spirytusowego, rozłożono 28 rozmaitej wielkości i kształtu polodowcowych narzutniaków. Inicjatorem tej kolekcji jest Aleksander Wierzejewski, a zostały one wyszukane na obszarze miasta przez znanego regionalistę - mgr Franciszka J aśkowiaka. Większość z nich pochodzi ze żwirowni miejskiej przy ul. Głównej i z okolicy Zakładu dla Głuchoniemych. Polodowcowe głazy narzutowe to charakterystyczne dla Wielkopolski osobliwe pomniki przyrody nieożywionej. W alei głazów narzutowych patrzy na nas historia sprzed dwunastu tysięcy lat, tyle bowiem upłynęło od okresu, kiedy ustąpił skandynawski lodowiec z ostatniego zlodowacenia zwanego bałtyckim, który pozostawił j e na wielkopolskiej ziemi. Kolekcja głazów rozpoczyna się od ul. Warszawskiej grupą pięciu erratyków

4 B e d n o r z J. (1961). - Wyniki wstąpnych badań nad ptakami Maltańskiego Klina Zieleni w Poznaniu. "Przyroda Polski Zachodniej" R. V, nr 1--4 (15-18), s. 119-125. Poznań 1963.

4«

Andrzej Dzięczkowski

%1lI

Wm I

IlIIlI

Dwa największe głazy narzutowe Inicjatorzy projektu budowy parku: Franciszek laskowiak (od lewej) i sekretarz Komitetu Dzielnicowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Nowe Miasto - Aleksander Wierzejewskif III

po prawej stronie alejki, z których największy to szary, zwietrzały granit o obwodzie 340 cm i wysokości 85 cm. Przy bocznej ścieżce, pod kępą topoli i grochodrzewu leżą trzy mniejsze narzutniaki. Po lewej stronie kolekcję rozpoczyna duży głaz o obwodzie 377 cm i wysokości l m, a za nim następny pod brzozami, jasno różowy granit o wymiarach 370 cm obwodu i 110 cm wysokości. Naprzeciw niego po prawej stronie leży mniejszy szary granit o jednej z powierzchni gładkiej jak stół, wyszlifowanej w czasie transportu z lodowcem. Podobnie, ale już dwie ściany ścięte, ma gruboziarnisty narzutniak za pergolą, o obwodzie 260 cm i wysokości 90 cm. Największe erratyki ustawiono na czterech narożnikach skrzyżowania alejki z główną promenadą parku. Tutaj stoi oryginalny piramidalnego kształtu, gruboziarnisty szary granit o wysokości 185 cm i obwodzie 440 cm w połowie swojej wysokości. Naprzeciwko niego, po lewej stronie alejki leży równie wielki różowy, drobnoziarnisty narzutniak, nieco nie regularny w kształcie, o dużej płaskiej powierzchni frontowej i wymiarach: obwód 462 cm i wysokości 168 cm. Dalej w głównej promenadzie na prawym drugim narożniku leży największy głaz w całej kolekcji. Owalny o równomiernie obtoczonych powierzchniach, gruboziarnisty granit ma 560 cm obwodu i 190 cm wysokości. W drugiej części alejki za skrzyżowaniem od strony Zakładów Przemysłu Spirytusowego leży dalszych dziesięć głazów narzutowych. Najciekawszy z nich znajduje się na końcu alei, przy parkingu Zakładów. Jest to granit metamorficzny z wstawkami czarnych żył i z rysami lodowcowymi o bardzo nie regularnym kształcie. Niewysoki, bo tylko na 75 cm ma w obwodzie 435 cm. W ogóle każdy z erratyków ma swoiste kształty, wygładzone niekiedy powierzchnie lub charakterystyczne rysy lodowcowe. W całej kolekcji głazów na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim trzynaście dużych, pomnikowych narzutniaków, które powinny się znaleźć możliwie szybko w rejestrze prawnie chronionych zabytków przyrody. Aleja głazów narzutowych stanowi nie tylko oryginalny motyw dekoracyjny parku, ale jest równocześnie obiektem dydaktycznym dla uczącej się młodzieży i godnym wzorem do naśladowania. E t a p d r u g i. Po pierwszym etapie budowy parku, planuje się dalsze jego rozszerzenie w kierunku wschodnim. Wybudowane zostaną m. in. obiekty gastronomiczne i miejsce na zabawy taneczne. Stopniowo uzupełniane będzie zadrzewienie przez zasadzenie krzewów. Następnie budowane będą obiekty rekreacyjno-sportowe nad samym jeziorem. Jednakże kąpielisko będzie mogło być czynne dopiero po wydaniu zakazu zanieczyszczania wód jeziora ściekami z zakładów przemysłowych.