HENRYK

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1967.10/12 R.35 Nr4

KALWARYJSKI

POCZĄTKI PLANOWANIA REGIONALNEGO W POZNANIU (1947-1950)

W obecnej dobie, kiedy zainteresowanie wykonaniem Narodowego Planu Gospodarczego i poszczególnych planów zakładów, instytucji, województw lub miast wiąże się z osobistym, uświadomionym lub nieuświadomionym interesem każdej jednostki, kiedy rozbudowany wszerz i w głąb aparat planistyczny, oparty o wyspecjalizowane dyscypliny naukowe (nie tylko ekonomiczne), objął prawie wszystkie dziedziny życia, warto przypomnieć, jak skromne były początki tego planowania. Pierwsze lata gospodarki planowej, udane i nieudane próby, błędy i potknięcia, szukanie dróg w dziedzinie metodologii planowania i wysiłki w celu uzyskania możliwie najkorzystniejszych warunków rozwoju miasta, to nie tylko tematy anegdotyczne lub ciekawostki. Pierwszy bowiem okres gospodarki planowej w jej zasięgu terenowym, prawie we wszystkich regionach kraju przebiegał podobnie, a co za tym idzie, perypetie planowania w Poznaniu mogą stanowić ilustrację wydarzeń w tej dziedzinie na obszarze całego kraju. Poznań jest dopiero od 1057 r. jednym z pięciu miast wydzielonych i jako jednostka administracyjnie nie związana z województwem sam musi dbać o utrzymanie swej pozycji i dalszy rozwój. Nie zawsze tak było. W latach 11945-1950. gospodarka miasta była całkowicie uzależniona od władz wojewódzkich. W tym okresie decyzje w sprawach gospodarki "planowanej" podejmowane były przez wojewodę względnie (w pewnym zakresie) przez Wojewódzką Radę Narodową w Poznaniu *.

Zanim władze terenowe włączyły się w pełni do prac planistycznych upłynęły prawie trzy lata, licząc od chwili rozpoczęcia prac nad pierwszym planem inwestycyjnym obejmującym okres od l IV do 31 XII 1946 r. i nad Planem Trzyletnim (1947-1949), zwanym "Planem Odbudowy".

Jakkolwiek w latach lS47-1949 "nie było planowania terenowego we właściwym znaczeniu"\ to jednak z chwilą zorganizowania w sierpniu 1947 r. placówek

1 Materiały archiwalne dotyczące tego okresu są bardzo skąpe. Zachowały sie. jedynie księgi protokołów posiedzeń Wojewódzkiej Bady Narodowej i jej Prezydium, Kolegium Zarządu Miejskiego m. stołecznego Poznania i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.

Z dokumentów tych nie można jednakże w pełni odtworzyć interesujących nas szczegółów, które pozwoliłyby na opisanie trudności w organizowaniu planowania w mieście i województwie. Trzeba więc było sięgnąć do zachowanych kopii, odpisów lub brulionów sprawozdań i memoriałów do władz centralnych, przemówień oficjalnych i referatów na sesjach Wojewódzkiej Rady Narodowej itp., które wyszły spod pióra autora niniejszej pracy.

1 Prawo administracyjne. Praca zbiorowa pod redakcją M. Jaroszyńskiego, Cz. III, Warszawa 1951.

2 Kronika miasta Poznania

Henryk Kalwaryjskiwojewódzkich Centralnego Urzędu Planowania» zaczęto przygotowywać władze terenowe do prac planistycznych. Dekret z 1 X 1947 r. o planowaniu gospodarczym nie unormował jednak zagadnień planowania terenowego i nie przewidywał powołania placówek terenowych 4 . Toteż, kiedy w sierpniu 1947 r. prezes Centralnego Urzędu Planowania zadecydował o utworzeniu u r z ę d ó w t e r e n o w y c h pod nazwą "Centralny Urząd Planowania. Biuro Regionalne", musiano tym placówkom, zorganizowanym wpierw w siedmiu miastach wojewódzkich 5 , nadać charakter. .. departamentów, funkcjonujących poza siedzibą centrali, na wzór sesji wyjazdowych sądów wojewódzkich odbywających się w miejscowościach leżących "w terenie". Biura Regionalne posługiwały się do 1950 r. (tj. do czasu przekształcenia w Wojewódzkie lub Miejskie Komisje Planowania Gospodarczego) wielką urzędową pieczęcią okrągłą, identyczną z pieczęciami używanymi przez Centralny Urząd Planowania w Warszawie.

W Poznaniu Biuro Regionalne powstało 117 sierpnia '1947 r. z zasięgiem obejmującym województwa: poznańskie i bydgoskie oraz część województwa zielonogórskiego <Ziemia Lubuska»>. Kierownikiem Biura był dyrektor, powoływany i odwoływany przez prezesa Centralnego Urzędu Planowania. Fundusze na utrzymanie Biura czerpano z budżetu Centralnego Urzędu Planowania, skąd przekazywano je do banku w Poznaniu, do dyspozycji dyrektora z ominięciem Wydziału Finansowego podległego wojewodzie.

Wybór Poznania na siedzibę Biura Regionalnego z zasięgiem na Ziemię Lubuską li{ oraz województwo bydgoskie opierał się na dwu przesłankach: a) centralne geograficzne położenie Poznania wobec Bydgoszczy i Gorzowa; b) łatwość skompletowania stojącej na odpowiednio wysokim poziomie wykształcenia kadry pracownIczeJ. Biura Regionalne były do połowy 1950 r. całkowicie uniezależnione od władz administracyjnych szczebla wojewódzkiego, nie wchodziły nawet w skład tzw. władz niezespolonych, jak np. Kuratorium Okręgu Szkolnego, Dyrekcja Lasów Państwowych i szereg innych urzędów. Mimo że w chwili utworzenia Biura mieliśmy za sobą już pierwszy "państwowy plan inwestycyjny", obejmujący okres od 1 IV 11 do 31 XII 1946 7 , że ogłoszono Ustawę z 2 VII 1947 r. o planie odbudowy gospodarczel, przedstawiciele władzy terenowej, wojewodowie i prezydenci (sic!) Wojewódzkich Rad Narodowych w Poznaniu i Bydgoszczy nie okazali zrazu nowo powstałej placówce planistycznej żywszego zainteresowania. Władze te miały podówczas pełne ręce roboty z porządkowaniem gospodarki, a wobec faktu,

· Centralny Urząd Planowania utworzono 7 XII 1945 r. Jako organ działający przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów. Kierownikiem Centralnego U rzędu Planowania był prezes mianowany przez prezydenta Krajowej Rady Narodowej na wniosek prezesa Rady Ministrów. Do zakresu działania Centralnego Urzędu Planowania należało m. in.: 1. Opracowywanie okresowych planów państwowych; 2. Koordynowanie gospodarczej działalności ministerstw; 3. Opracowywanie [...] zagadnień gospodarczych i opiniowanie wniosków ministerstw; 4. Projektowanie planu rozdziału surowców, środków produkcji artykułów konsumpcyjnych pomiędzy ministerstwa i urzędy; 5. Kontrola wykonania przez ministerstwa i urzędy, zakłady i instytucje planów gospodarczych i uchwał Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. "Dziennik U staw", nr 52 z 7 XII 1945 r. 4 "Dziennik Ustaw", nr 64 z 16 X 1957 r.

1 Były to miasta: Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Warszawa i Wrocław.

· Ziemia Lubuska, część województwa zielonogórskiego w obecnych granicach administracyjnych, należała wówczas do województwa poznańskiego, pod zarządem wicewojewody jako kierownika Ekspozytury Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego z siedzibą w Gorzowie Wlkp. , "Dziennik U staw", nr 32 z 29 VII 3956 r.

· Mowa o Planie Trzyletnim 1947-1949. "Dziennik U staw", nr 53 z 16 VIII 1947 r.

że nowy urząd prócz lokalu biurowego niczego się nie domagał, powstanie Biura Regionalnego ledwie zauważono.

W Poznaniu wojewoda przydzielił w gmachu Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego przy pi. Kolegiackim 17 niewielki lokal, wystarczający Biuru Regionalnemu na okres przejściowy. "Eksterytorialność" placówki została zachowana. W ciągu niespełna jednego roku Biuro Regionalne przenosiło s1ię trzykrotnie. 'WpielW do gmachu Centrali Rolniczej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" przy pi. Wolności 18, potem do gmachu b. banku "Społem" przy moście Uniwersyteckim (ul. Armii Czerwonej 90), wreszcie do budynku po Izbie Handlowej przy ul. Mickiewicza 31.

W pierwszych tygodniach działalności Biura Regionalnego wszelkie prace organizacyjne i koncepcyjne, łącznie z pisaniem sprawozdań i raportów, wykonywali dyrektor i jego zastępca. Maszynistkę angażowano na kilka godzin dziennie. N a koniec 1947 r., tj. po czterech miesiącach działalności, Biuro Regionalne składało się z ośmiu pracowników, na koniec 1948 r. - z jedenastu, w tej liczbie czterech z wyższym wykształceniem. W roku 1950 przyznano Biuru 60 etatów! Żywe zainteresowanie Biurem Regionalnym okazał natomiast kierownik Ekspozytury Urzędu 'Wojewódzkiego Poznańskiego w Gorzowie - Florian Kroenke. Z miejsca przejawił on ambicję w kierunku "jak najspieszniejszego opracowania planu regionalnego dla Ziemi Lubuskiej ,,9. Fakt, że przedstawiciele władz wojewódzkich w końcu 1947 r. nie okazywali sprawom planowania prawie żadnego zainteresowania, był dla Centralnego Urzędu Planowania w 'Warszawie zaskoczeniem. Kiedy w Poznaniu, Bydgoszczy i Gorzowie informowałem urzędników wojewódzkich o roli i zadaniach planowania oraz podstawach teoretycznych gospodarki planowej, czułem się nieomal jak . . .

mISjOnarz nowego wyznanIa. "W przeciwieństwie do "neutralnego" stosunku wojewody poznańskiego, Stefana Brzezińskiego, wobec Biura Regionalnego, ówczesny wojewoda bydgoski, Wojciech Wojewoda, nie ukrywał wobec mnie, jako przedstawiciela Centralnego Urzędu Planowania, swojej irytacji z faktu, że prace nad planami województwa bydgoskiego podporządkowano Biuru Regionalnemu w Poznaniu 1o . Utrudniało to w dużej mierze pierwsze miesiące pracy Biura na terenie Bydgoszczy. Biuro Regionalne nie było p i e r w s z ą placówką planistyczną w Poznaniu.

Funkcjonowała tutaj od pierwszych dni maja 1946 r. Regionalna Dyrekcja Planowania Przestrzennego, jako wojewódzka placówka Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego\ Regionalna Dyrekcja Planowania Przestrzennego w myśl art. 11 Dekretu z 21 V 1946 r., wchodziła w skład Urzędu Wojewódzkiego na prawach Wydziału 12 .

· Pismo dyrektora Biura Regionalnego do Centralnego U rzędu Planowania z 6 IX 1947.

L. dz. 61/47. Kopia w posiadaniu autora.

« Pismo dyrektora Biura Regionalnego do Centralnego U rzędu Planowania z 30 VIII 1947 r.

L. dz. 44/47. Kopia w posiadaniu autora.

u Regionalne Dyrekcje Planowania Przestrzennego powołano w Polsce w 1946 r. Dekretem z 21 V 1946 r. "Dziennik U staw", nr 16 z 21 V 1946 r. H Kierownikiem tej placówki byl dyrektor mianowany przez ministra odbudowy. Przedmiotem planowania przestrzennego były "wszystkie poczynania w zakresie użycia terenu i rozmieszczenia ludności" (np. wyznaczanie terenów na potrzeby przemysłu, górnictwa, rolnictwa, leśnictwa itd.), rozmieszczanie osiedli, podział kraju na regiony. Do zakresu działania Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego należało w myśl art. 12 dekretu z 21 V 1946 r. "sporządzanie planów regionalnych, wyrażanie zgody na plany miejscowe" i, co najważniejsze, "przeprowadzanie kontroli inwestycji w przedmiocie ich zgodności z planem regionalnym zagospodarowania przestrzennego i zawieszanie robót prowadzonych niezgodnie z planem".

2«

Kalwaryjski

Pojawienie się w kilkanaście miesięcy po zorganizowaniu Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego delegatury Centralnego Urzędu Planowania w postaci Biura Regionalnego, z nie sprecyzowanymi kompetencjami, a działającego na prawach trzeciej instancji (tj. na szczeblu ministerialnym), wywołało zamieszanie w pojęciach przedstawicieli władz miejscowych i nieuchronne spory kompetencyjne pomiędzy kierownictwami placówek planistycznych. Nikt, nie wyłączając pracowników Biura Regionalnego, nie wiedział co ma znaczyć słowo "regionalny", stanowiące atrybu t obydwu placówek planistycznych, tj. Biura Regionalego i Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego. Spotykałem się często ze sceptycznymi uwagami i wątpliwościami co do potrzeby istnienia dwu placówek planistycznych w rodzaju: "po co dwa grzyby w barszczu" albo "jest już jedna zadomowiona dyrekcja planowania regionalnego, to po co tworzyć drugą" . Nie bardzo umiano także rozróżnić "planowanie terenowe" i "planowanie przestrzenne". Nic zatem dziwnego, że kiedy w 1949 r. zniesiono odrębność planowania przestrzennego 13, przekazując te sprawy Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (powstałej w miejsce Centralnego Urzędu, Planowania), a w skali wojewódzkiej wojewódzkim organom planowania gospodarczego, tj. Biurom Regionalnym Państwowej Komisji Planowania Gospodarczegoi, decyzja ta natrafiła na sprzeciw ze strony kierownictwa Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego. W protokołach Kolegium Zarządu Miejskiego stołecznego miasta Poznania zachowały się liczne ślady działalności Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, jak np. lokalizacja obiektów budowlanych, plany przebudowy alei Szelągowskiej, budowy mostów itp. Zarówno dyrektor Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, Roman Pękaiski 14, jak i jego współpracownicy: architekci,

Roman Pękaiski (1899-1952), dyrektor Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego w Poznaniu

'» U stawa z 10 II 1949 r. o zmianach organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej.

"Dziennik U staw", nr 7 z 8 III 9149 r.

11 Dyrektorem Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego był mgr inż. Roman Pękaiski. Roman Pękaiski urodził się 10 sierpnia 1899 r. w Grójcu (woj. warszawskie) jako syn Aleksandra Pękaiskiego i jego żony Anny Mankiewicz. Gimnazjum ukończył w Warszawie w 1921 r. W latach 1921-1932 odbywał studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Jednocześnie pracował w różnych biurach inżynierskich, ponieważ był zmuszp-ny wspomagać liczną rodzinę. W latach 1932-1933 pracował w Łodzi jako architekt, 1934-1939 kierował Biurem Regionalnym Planu Zabudowania Okręgu Poznańskiego. Czas okupacji (1939-1945) przetrwał w Warszawie jako antykwariusz.

9 kwietnia 1945 r. poleceniem Biura Planowania i Odbudowy przy Prezydium Rady Ministrów i Ministrstwa Odbudowy objął stanowisko dyrektora Regionalnego Urzędu Planowania Przestrzennego, przemianowanego później na Regionalną Dyrekcję Planowania Przestrzennego z siedzibą w Poznaniu przy ul. N oskowskiego. Po przyłączeniu tej placówki do Biura Regionalnego Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego zajmował w nim do 31 XII 195) r. stanowisko kierownika działu planów przestrzennych. Od l I 1951 r. pracował w charakterze kierownika pracowni urbanistycznej w Przedsiębiorstwie Państwowym "Miastoprojekt- Północ", do ostatnich dni swego życia. Zmarł na zawał serca 26 VII 1952 r.

urbaniści, geodeci, geografowie, leśnicy, kartografowie i kreślarze byli specjalistami o wysokich kwalifikacjach. Pozostawili poważny dorobek w postaci planów zagospodarowania miast i osiedli województwa poznańskiego i Ziemi Lubuskiej. Liczne opracowania tego zespołu, przejęte przez wojewódzkie i miejskie wydziały architektury, budownictwa i urbanistyki, stanowiły podstawę do późniejszych opracowań. Regionalna Dyrekcja Planowania Przestrzennego wykonywała równlez wiele prac o charakterze eksperymentalnym, nie przystosowanym do aktualnych potrzeb i możliwości realizacyjnych, prac wybiegających śmiałymi koncepcjami daleko naprzód. Natrafiłem na ślad krytyki działalności Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, wyrażonej przez kierownika Ekspozytury Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego w Gorzowie, iż "niektóre koncepcje tej instytucji są sprzeczne z żywotnymi interesami Ziemi Lubuskiej, jak np. koncepcja utworzenia dużego ośrodka przemysłowego w Pile, co nie odpowiadało warunkom rozwoju gospodarczego tego regionu" 15. Kiedy w ostatnich dniach sierpnia 1947 r. jako dyrektor Biura Regionalnego przedstawiłem wiceprezydentowi miasta Poznania, Antoniemu Drabowiczowi, pisma prezesa Centralnego Urzędu Planowania akredytujące mnie przy władzach województwa i miasta Pozniania, ten oznajimił, że w Zarządzie Miasta utworzono przed kilku miesiącami Komisję Planowania i Wydziału Planowania Ekonomicznego. Istotnie, po upływie kilku dni zjawił się w Biurze Regionalnym dr Tomasz Nowicki i przedstawił się jako naczelnik Wydziału Planowania Ekonomicznego Zarządu Miejskiego 16. Przeglądając skrupulatnie protokoły z posiedzeń Kolegium Zarządu Miejskiego stołecznego miasta Poznania 17, odnalazłem pierwszą i jedyną wzmiankę o istnieniu komórki planistycznej pod datą 30 IX 1947 r. (punkt 6/33). Podano tam, że z okazji reorganizacji Wydziału Ogólnego "ustanowiono odrębny Wydział Planowania Ekonomicznego", który otrzymał dla swoich akt urzędowych sygnaturę lC. W skład tego wydziału wchodziły trzy oddziały: l. P l a n o w a n i a g o s p o d a r c z e g o z referatami: a) Planowania finan

15 Pismo Biura Regionalnego do Centralnego U rzędu Planowania z 6 IX 1947 r. L. dz. 61/47.

Kopia w posiadaniu autora.

li Dr Tomasz Nowicki urodził się 31 lipca l<x)l r. w Ośnie Lubuskim, pow. Sulęcin, w rodzinie urzędnika pocztowego Tomasza Nowickiego i jego żony Berty Tekli BegalI. Po ukończeniu (9 XII 1919 r.) szkoły średniej w Poznaniu, wstąpił na Wydział Prawno- Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskiego, uzyskując 3 IX 1927 r. dyplom magistra nauk prawnych. 17 III 1937 f. na podstawie pracy z dziedziny prawa administracyjnego uzyskał tytuł doktora praw.

10 VII 1927 r. Tomasz Nowicki rozpoczął pracę w Zarządzie Miasta Poznania i pracował kolejno w kilku wydziałach, a od 1934 r. do wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. był naczelnikiem Wydziału Statystycznego. * Obok pracy zawodowej oddawał się pracy naukowej - od 1934 r. był asystentem - wolontariuszem przy Katedrze Nauki Administracji i Prawa Administracyjnego Uniwersytetu Poznańskiego.

W czasie kampanii wrześniowej (1939) dostał się 12 X 1939 r. do niewoli i przebywał W obozie jenieckim w Dobiegniewie. Po powrocie z obozu dla jeńców wojennych podjął 20 II 1945 r. ponownie pracę w Zarządzie Miasta w Wydziale Oświaty, Kultury i Sztuki, a od l III 1946 r. był naczelnikiem Wydziału Kwaterunkowego. l X 1947 r. stanął na czele Wydziału Planowania Gospodarczego, a od l VIII 1950 r. został kierownikiem Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego z tytułem wiceprzewodniczącego. Od 9 II - 31 XII 1948 r. był stałym doradcą dia spraw samorządu gospodarczego w Biurze Regionalnym Centralnego Urzędu Planowania w Poznaniu. Zmarł 27 VI 1952 r.

"Protokoły Kolegium Zarządu miasta stołecznego Poznania; Państwowe Archiwum dla miasta Poznania i województwa poznańskiego.

Henryk

Kalwaryjski

sowego; b) Planowania gospodarki obiektów majątkowych miejskich; c) Planowania gospodarczego przedsiębiorstw i urządzeń miejskich; d) Oszczędnościowego planowania materiałowego. II. Planowania budowlanego i terenowego z referatami: a) Planowania budownictwa mieszkaniowego; b) Planowania rozbudowy miejskich obiektów majątkowych i przedsiębiorstw (urządzeń) miejskich; c) Polityki terenowej. III. P l a n o w a n i a o s o b o w e g o z referatami: a) Planowania uposażeniowego (co według dzisiejszej nomenklatury odpowiada problematyce "zatrudnienia i płac"). Drugą wzmiankę o tym Wydziale znalazłem w protokole z posiedzenia Kolegium Zarządu Miejskiego pod datą 115 XI 1947 r. Mowa w niej o przyznaniu drowi Tomaszowi Nowickiemu, naczelnikowi Wydziału Planowania Ekonomicznego, specjalnego wynagrodzenia jako pracownikowi "o wysokich kwalifikacjach". Biorąc pod uwagę fakt, że dr Tomasz Nowicki pracował w Zarządzie Miasta od 20 II 1945 r. 18 i opierając się na wzmiance o Komisji Planowania Rady Miejskiej należy wnioskować, że władze miasta jeszcze przed utworzeniem w Poznaniu ekspozytury Centralnego Urzędu Planowania, ten. Biura Regionalnego, zatroszczyły się o zorganizowanie komórki planistycznej, bez oglądania się na zarządzenia odgórne. Niestety, w Archiwum Państwowym dla Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego nie zachowały się dokumenty, na podstawie których można by się zorientować o szczegółowej działalności Wydziału Planowania Ekonomicznego. Nie wykluczone, że niektóre dokumenty nie zostały jeszcze zinwentaryzowane.

W omawianym okresie organizacja prac planistycznych nie przewidywała tworzenia na szczeblu powiatowym (a Poznań nie był jeszcze miastem wydzielonym) komórek planistycznych, analogicznych do obecnie działających pod nazwą Miejskich Komisji Planowania Gospodarczego. Pierwszym chronologicznie aktem ustawodawczym w zakresie planowania (jeżeli pominąć planowanie przestrzenne, historycznie wcześniejsze) był Dekret Krajowej Rady Narodowej z 25 VI 1946 r. o państwowym planie inwestycyjnym na okres od l IV do 31 XI I 1946 r. 19 W akcie tym nie 1 przewidziano współudziału w opracowaniu planu inwestycyjnego władz terenowych 20 . W protokołach z posiedzeń Kolegium Zarządu Miejskiego, sesji Miejskiej Rady Narodowej oraz sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej nie ma śladów, aby władze te zgłaszały dezyderaty do pierwszego planu inwestycyjnego. Dekret z l X 1947 r. o planowaniu gospodarczym także nie unormował zagadnień planowania terenowego 21. Również Plan Trzyletni - pierwszy Narodowy Plan Gospodarczy - opracowały ministerstwa w szczegółach resortowych 22 , a zredagował Centralny Urząd Planowania, bez

18 Akta personalne Tomasza Nowickiego w Wydziale Kadr Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. Nr ewid. 6218. » "Dziennik U staw", nr 32 z 29 VII 1946 r.

20 W myśl art. 9 Dekretu z 25 VI 1946 r. "państwowy plan inwestycyjny sporządzają resorty", a dla spółdzielni - "Państwowa Rada Spółdzielcza". W myśl art. 10 "prezes Centralnego Urzędu Planowania ustala w drodze instrukcji zakres inwestycji objętych planem szczegółowym". "Dziennik U staw", nr 32 z 24 VII 1946 r. II "Dziennik U staw", nr 64 z 16 X 1947 r.

Dopiero Ustawa z 20 III 1950 r. o terenowych organizacjach jednolitej władzy państwowej, znosząc samorząd terytorialny i budując administrację terenową na zasadzie demokratycznego centralizmu, otwarła drogę do racjonalnej organizacji planowania terenowego. Prawo administracyjne op. cit. " Ustawa z 2 VII 1947 r. "Dziennik U staw", nr 53 z 16 VIII 1947 r.

udziału władz terenowych. Czesław Bobrowski, pierwszy prezes Centralnego Urzędu Planowania, w taki sposób charakteryzuje Plan Trzyletni: "Trzyletni plan odbudowy łączy ze sobą szereg odcinkowych planów produkcji [...] usiłuje zaplanować i zabezpieczyć potrzeby samej odbudowy i odbudowanej produkcji [...] , ale zarówno pod względem zakresu, jak i pod względem podejścia do określania zadań planowych, plan ten nie jest jeszcze próbą możliwie najpełniejszej planowanej mobilizacji wszystkich zasobów, ani też próbą skierowania maksimum tych zasobów na odcinki uznane przez centralnego planistę za priorytetowe. Przeciwnie, pozostawia wiele <<luzów», pomija niektóre problemy, a w innych ogranicza się do rejestrowania przewidywań. Plan ten [...] (słusznie na danym etapie) ogranicza się do tego, aby pomagać pozytywnym procesom, nie próbując niekiedy tymi procesami kierować ,,28. I dalej: "N asz Plan Trzyletni nie obejmował de facto pełnego pola (tj. problemów gałęzi, jednostek produkcyjnych lub terenowych), a jego zakres był w gruncie rzeczy jeszcze większy niż «pole» [...] Wiele przyjętych w nim wielkości w danych warunkach nie mogło być niczym innym jak grubymi szacunkami zaczerpniętymi «z sufitu» 24. W tych okolicznościach, Medy na szczeblu centralnym planowanie było jeszcze bardzo niedoskonałe, kiedy szukano metod, a nawet nie miano generalnej koncepcji w isprawie zakresu planu, nic dziwnego, że w terenie zupełnie niezorientowanym w tym, czym ma być gospodarka planowa, musiało upłynąć sporo czasu, zanim można było sensownie zacząć planować. ,kapitał", z jakim puszczono w świat dyrektorów Biur Regionalnych w sierpniu 19CD7 r. był niewielki 25 . Biurom Regionalnym polecono, aby szukały "własnych dróg i metod pracy". Jako jedyną wskazówkę metodyczną bliżej określoną zalecano "stosowanie partyzantki w zdobywaniu informacji gospodarczych", położono też nacisk na działalność sui generis reporterską. Jako podstawowy podręcznik teoretycznych Wiadomości z dziedziny gospodarki planowej zalecono dyrektorom Biur Regionalnych dzieło francuskiego ekonomisty Charlesa Bettelheima La planification sovietique. Pożytek z tego dzieła - skądinąd znakomitego - dla praktycznej działalności Biura Regionalnego był znikomy. Dyrektorzy Biur Regionalnych, znający język rosyjski, mogli ponadto korzystać z miesięcznika "Płanowoje choziajstwo", lecz i w tym fachowym wydawnictwie trudno było znaleźć wskazówki dla rozwiązywania specyficznie polskich problemów gospodarczych. Lektura ta wprowadzała jednakże w atmosferę socjalistycznej gospodarki.

Tomasz Nowicki (1901-1952), kierownik Wydziału planowania Gospodarczego (19471950), wiceprzewodniczący Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego w Poznaniu (1950-1952)

B Czesław B o b r o w s ki, Planowanie gospodarcze, problemy podstawowe. Wydawnictwo "Omega". Tom 41, s. 16.

M Czesław Bobrowski, po. cit., s. 37.

» Informacje dotyczące organizacji i funkcjonowania Biura Regionalnego w latach 1947-"1949 zaczerpnięto ze sprawozdania dyrektora Biura Regionalnego z 16111949 r. L. dz. 168/100 przedstawionego Centralnemu Urzędowi Planowania w Warszawie. Kopia w posiadaniu autora.

Henryk

Kalwaryjski

Biuro Regionalne w Poznaniu przekroczyło jednakże te skromne ramy i w ciągu pierwszych dwu lat działalności (1947-1949) mogło poszczycić się osiągnięciami, które przyczyniły się w dużej mierze do rozwoju gospodarki województwa i miasta Poznania. Podjęto mianowicie dość skuteczne próby o charakterze koordynacyjnym wkroczenia na niektóre odcinki działalności gospodarczej regionu, a najszerzej i najskuteczniej w rolnictwie, tj. w tym dziale gospodarki narodowej, który przez władze centralne uznawany był w owym czasie za wiodące ogniwo w ekonomice regionu. Z ważniejszych poczynań w tej dziedzinie wymienić należy: aktywizację rolniczą województwa poznańskiego i Ziemi Lubuskiej przez kredyty i dostawy nawozów sztucznych dla osadników, wzmożenie kontraktacji ziemniaków dla potrzeb przemysłu gorzelniczego i przygotowanie w tym celu odpowiedniego aparatu skupu, uporządkowanie produkcji wikliny i wywołanie U chwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego "Polska Wiklina".

Ponadto przy udziale naukowców Wydziału Rolniczego Uniwersytetu Poznańskiego podjęto walkę z chorobami ziemniaków, opracowano postulaty w sprawie aktywizacji nisko uprzemysłowionych powiatów województwa poznańskiego oraz postawiono na właściwej platformie sprawę elektryfikacji wsi. Z inicjatywy Biura Regionalnego władze centralne usunęły zbyt sztywne przepisy o uruchamianiu kredytów inwestycyjnych, a poza tym na skutek energicznej interwencji uzyskano prolongatę zbyt krótkich terminów wyznaczonych na opracowanie planu inwestycyjnego na rok 1948. Wobec faktu, że decyzje dotyczące gospodarki miasta Poznania w dziedzinie inwestycji i rozwoju gospodarczego na tle Narodowych Planów Gospodarczych podejmowane były do połowy 1950 r. przez władze wojewódzkie (wojewodę i Wojewódzką Radę Narodową), Biuro Regionalne miało częstszą styczność z tymi władzami niż z władzami miejskimi. Pod koniec 1947 r. Biuro Regionalne zainicjowało utworzenie Komisji Planowania przy Wojewódzkiej Radzie Narodowej. Komisję tę utworzono 20 XII 1947 r. na XXII Sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej. N a czele Komisji stanął zastępca przewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej - Zygmunt Tkaczyk. W jej skład wchodziło czterech radnych Wojewódzkiej Rady Narodowej oraz dyrektor i wicedyrektor Biura Regionalnego 2e. Przy Komisji utworzono "podkomisją rolną", której działalność przyczyniła się w dużym stopniu do skoordynowania poczynań na odcinku rolnictwa. Wydawać się mogło, że z chwilą pojawienia się okólnika Kancelarii Rady Państwa w sprawie tworzenia Komisji Planowania przy wojewódzkich radach narodowych 27 współpraca Biura Regionalnego z Wojewódzką Radą Narodową zacieśni się. Tymczasem, po nie długim okresie intensywnej współpracy nad planem inwestycyjnym i gospodarczym samorządu terytorialnego na rok 1949, uległa ona przerwaniu. Było to m. in. skutkiem braku wytycznych określających jej uprawnienia i zadania oraz regulaminu Komisji Planowania. W listopadzie 1948 r. na VII Sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej pod przewodnictwem Wiktorii Hetmańskiej Komisja Planowania została zreorganizowana. Liczbę członków zwiększono do dziewięciu. W skład Komisji weszli również: dyrektor Biura Regionalnego, jako "sekretarz z urzędu", oraz kierownik Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego.

Bez prawa głosowania nad decyzjami Komisji.

Okólnik Kancelarii Rady Państwa, nr 48 z 3 VII 1948 r.

Zgodnie z dyrektywami'" jakie otrzymałem w Centralnym Urzędzie Planowania, Biuro Regionalne nawiązało kontakty z wszystkimi urzędami i organami gospodarczymi oraz organizacjami społecznymi na terenie swojej działalności. W połowie lutego 1<g49 r. Biuro Regionalne miało na liście 52 kontrahentów. Wobec wyraźnego zakazu ze strony prezesa Centralnego U rzędu Planowania, Biuro Regionalne nie nawiązało kontaktów z przemysłem, tj. dyrekcjami przedsiębiorstw i zjednoczeń. Unikano też zbierania informacji przemysłowych "kuchennymi schodami", jak brzmiała dosłownie dyrektywa departamentu przemysłu Centralnego Urzędu Planowania 2S .

Stosunki Biura Regionalnego z władzami i instytucjami terenowymi uległy pogłębieniu od początku lipca 1948 r. N a ten okres przypada prawne ustalenie sytuacji Biura Regionalnego zawarte w instrukcjach prezesa Centralnego Urzędu Planowania, dotyczących planów inwestycyjnych i gospodarczych samorządu terytorialnego, i w szeregu uchwał Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, m. in. dotyczących sprawozdawczości inwestycyjnej, kontraktacji płodów rolnych itp. Te akty prawne umożliwiły zacieśnienie współpracy Biura Regionalnego z organami samorządu terytorialnego, z bankami i pozostałymi organizacjami gospodarczymi. Biuro Regionalne mogło teraz silniej akcentować swoją rolę, jako czynnik koordynacyjny i opiniodawczy w dziedzinie zadań planowych w regionach. Znalazło to wyraz w zapraszaniu przedstawicieli Biura Regionalnego do udziału w pracach licznych komisji i zespołów międzyresortowych, takich jak: Komisja Planowania i Komisja Przemysłu Wojewódzkiej Rady Narodowej, Wojewódzka Komisja Siewna, Wojewódzki Komitet Ochrony Roślin, Rejonowa Komisja Zalesień i Zadrzewień, Komisja Doradcza przy Komisarzu do spraw organizacji gospodarki mięsnej, Rada Gospodarcza Ziemi Lubuskiej, Rada Programowa przy Spółdzielni Budownictwa Wiejskiego, Komisje Cennikowe dla m. Poznania i województwa, Komisja do spraw "odzysku cegły", Terenowa Komisja Koordynacyjna państwowych i publicznych inwestorów budowlanych. Z inicjatywy Biura Regionalnego powstała Komisja Ziemniaczana z udziałem przedstawicieli instytucji reprezentujących produkcję rolniczą i przemysłową kilku sąsiednich województw. W dniach 27-28 X 1948 r. Biuro Regionalne zorganizowało w Poznaniu Krajową Konferencję poświęconą gospodarce ziemniaczanej z udziałem przedstawicieli władz partyjnych i samorządowych, nauki, przemysłu i rolnictwa. Opracowane na tej konferencji postulaty w dziedzinie gospodarki ziemniaczanej, zwalczania chorób ziemniaków, usprawnienia rejonizacji upraw i handlu ziemniakami oraz reorganizacji przemysłu ziemniaczanego, stały się podstawą licznych posunięć władz centralnych. U dział władz terenowych w pracach planistycznych zaznaczył się wyraźniej przy opracowywaniu planu inwestycyjnego i gospodarczego na rok 1949. Pierwszym aktem normatywnym, który wyraźnie ustalał udział samorządu terytorialnego w opracowaniu planów gospodarczych, był Dekret z l X 1 r. o planowej gospodarce narodowej29. Otworzył on drogę Radom Narodowym do udziału

28 Pakt obchodzenia z daleka organizacji i przedsiębiorstw przemysłowych tłumaczono obawą przed narażeniem się potężnemu kierownikowi Ministerstwa Przemysłu i Handlu - Hilaremu Mincowi. Sytuacja niewiele się zmieniła, kiedy po likwidacji Centralnego Urzędu Planowania i utworzeniu Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, na jej czele stanął sam Hilary Minc. 29 Dekret z l X 1947 r. przewidywał sporządzenie Narodowego Planu Gospodarczego przez Centralny Urząd Planowania w oparciu m. in. "również o opinie i postulaty wojewódzkich rad narodowych l ' (art. 9). Art. 4 głosi: "W zakresie całokształtu gospodarki związków samo

Henryk

Kalwaryjski

Fotokopia zaproszenia na konferencje zwoła

C6NTRALNY URZAD PIANO ANIA StURO REOONAlNE W roZNANIU Ul ARl\1IJ CZERWONEJ III _ TeL ato-33 fi a, p r z e B li r,o R g ł o ;, .U U",. . . . . . ..i"...............,..................... ........................................ . . . . . . . . . . . . . . .nalne Centralnego urzędu Planowania w Poznaniu w dniach 27-28 X 1948 r. poświęconą gospodarce .. .

ZIemnIaCZanej

" *

" ;/\"

Z tipowaieiewa PrerCM CtMral&eg» Ur?c*utt Planwwania łipr*»jj8M: pfoaic o wnecie »działu

W KONFERENCJI GOSPODARCZEJ POŚWIĘCONE} ZAGADNIENIOM GOSPODARKI ZIEMNIACZANE! .'

K,n,areTMH:)« odkttdzi« e-i* 'w d.macti 27 i 28 pażdiawraiSi* fc*. fśrad* '. crwerteb} o jode. 9-t«a rano w jjmBcfaa ' 8*«*-» G6*pwu*«twa SpAłtbielcitfcgo w PMIOHHa. ACH<p CaetwJSwi i2 -* nfofe parter.

Zamft-\\WMti» noeiefi« ewll. fiar*sv ?reM« fc**ew*ć HO B- R (stetM iei«jjrafc«nv i CUP Pftsewi)w opracowywaniu planów gospodarczych, łącznie z planami inwestycyjnymi. 17 VIII 1948 r. Miejska Rada Narodowa stołecznego miasta Poznaniu uchwaliła postulaty w zakresie polityki inwestycyjnej na rok 1949. Na V sesji wojewódzkiej Rady Narodowej w dniu 19 VIII 48 r. zastępca przewodniczącego (Prezydium, iZygmunt Tkaczyk, podkreślił w przemówieniu, iż "po raz pierwszy przypadły Wojewódzkiej Radzie Narodowej do wykonania pewne zadania w dziedzinie planu inwestycyjnego". Referent nadmienił, że ".. .wojewódzkie rady narodowe powołane były do tych zadań (tj. uczestnictwa w sporządzaniu planów) od chwili ogłoszenia Dekretu o Radach Narodowych z 11 IX 1944 r. lecz [...] wobec braku przepisów wykonawczych dopiero po upływie czterech lat od wydania tej U stawy wydano akt prawny regulujący udział Wojewódzkich Rad Narodowych w planowaniu inwestycji"so. N a tej historycznej, z punktu widzenia gospodarki terenowej sesji, Wojewódzka Rada Narodowa uchwaliła plan inwestycyjny województwa poznańskiego oraz Ziemi Lubuskiej, a także plan dla miasta Poznania. Poszczególne działy planu inwestycyjnego ujęto w 31 uchwałachsi. 4 X 1948 r. na następnej, VI sesji Wojewódzka Rada Narodowa zatwierdziła proj ekty planów gospodarczych związków samorządowych na rok 1949. Plany zbiorcze opracował Wydział Wojewódzki. Opracowano je w zespołach Komisji Planowania Wojewódzkiej Rady Narodowej przy udziale Biura Regionalnego. Plany ujęto w dwa działy: dla "Ziem Dawnych" i dla Ziemi Lubuskiej Planem gospodarczym objęte były następujące działy: a) Gospodarka własna zakładów komunalnych; b) Obrona przeciwpożarowa, c) Gospodarka finansowa resortu kultury; d) Opieka nad dzieckiem; e) Ochrona zdrowia i opieka społeczna, f) Rolnictwo (zasiewy, produkcja rolna i hodowlana); g) Gospodarka drogowa, ko

rządowych (i spółdzielczości) nadrzędne organa samorządu (tzn. Wojewódzka Rada N arodowa) składają Centralnemu Urzędowi Planowania zestawienie zbiorcze swoich projektów planów". Dekret nakładał "na organy wykonawcze samorządu terytorialnego, jak również instytucje prawa publicznego oparte na samorządzie, obowiązek realizacji zarządzeń właściwych ministerstw w zakresie wykonania planu w granicach obowiązków ustawowych". "Dziennik U staw", nr 64 z 16 X 1947 r.

81 Protokoły z sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej. Archiwum Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu.

81 Uchwały te posiadają numerację od 145 do 176/48.

munikacja i transport; h) Produkcja zakładów przemysłowych związków samorządowych; i) Sieć handlowa oraz j) Zatrudnienie. W uchwałach powziętych na tej sesji Wojewódzka Rada Narodowa zatwierdziła wnioski nadesłane przez powiatowo rady narodowe, w tym również wnioski Miejskiej Rady Narodowej miasta Poznania. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Poiznaniu na posiedzeniu 13 VIII 1948 r.

uchwaliło 41 wniosków Zarządu Miasta do planu inwestycyjnego na rok 1949. Referentem był dr Tomasz N owicki 32 . Między innymi projektowano nakłady na odbudowę Ratusza, przebudowę oczyszczalni ścieków, zalesienie terenów, ujęcie wody, rozbudowę i przebudowę sieci wodociągowej, odbudowę zamrazalni w rzetźni miejskiej, budowę dwu linii tramwajowych i zakup nowego taboru tramwajowego, odbudowę dwóch mostów na Warcie, budowę czterech szkół i nowej siedziby władz miejskich. Każdy z wymienionych tytułów inwestycyjnych opiewał na sumę powyżej 50 min zł, łącznie zaś na ponad 500 min zł. Prócz wymienianych, zaprojektowano budowę nowego szpitala miejskiego na Winogradach kosztem 500 min" zł i Ibuidowę kolektora prawobrzeżnego również w tej samej wysokości kosztów. Na rozbudowę Międzynarodowych Targów Poznańskich postulowano około 400 min zł 3 3. Większość tych proj ektów nie została włączona do państwowego planu inwestycyjnego z braku funduszów. W protokołach posiedzeń Prezydium [Miejskiej Rady Narodowej brak omówienia planu gospodarczego na rok 11949. Na sesji Miejskiej Rady Narodowej z 9 IX 1948 r. obrady nad tym planem odroczono "z powodu braku materiałów", a w następnych protokołach nie ma śladu, aby Prezydium Miejskiej Rady Narodowej do sprawy tej powracało. Plan miasta zgodnie z obowiązującymi przepisami znalazł się na po porządku dziennym obrad Wojewódzkiej Rady Narodowej i tam go uchwalono łącznie z planem województwa. W związku z przygotowaniami do prac nad projektem Planu Sześcioletnieg0 34 , Zarząd Miejski na posiedzeniu 28 V 1949 r. zatwierdził nowy statut organizacyjny Biura Zarządu Miejskiego. Wobec rozszerzenia 'kompetencji władz miejskich na sprawy opracowywane dotąd przez Samodzielny Wydział Statystyczny zreorganizowano Wydział Ekonomiczny, który otrzymał nazwę Wydziału Planowania Ekonomicznego. Wydział składał się z czterech oddziałów: l. Studiów gospodarczych, 2. Planów gospodarczych i inwestycyjnych, 3. Kontroli wykonania planów i 4.

Urzędu Statystycznego. W tej postaci miejska komórka planistyczna przetrwała do połowy 1950 r. 13 VIII 1949 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej uchwaliło projekt planu inwestycyjnego na rok 1950, który był pierwszym rokiem Planu Sześcioletniego. Z ważniejszych pozycji na uwagę zasługują proj ekty dotyczące rozbudowy sieci wodociągowej (około 75 min zł), kanalizacji Poznań-Wschód (80 min zł), rozbudowy komunikacji miejskiej (160 min zł), rozbudowy Międzynarodowych Targów Poznańskich (332 min zł). Na tymże posiedzeniu Prezydium postanowiło zaapelować do władz centralnych o włączenie do Planu Sześcioletniego nie uwzględnionych dotychczas postulatów władz miasta, dotyczących dziesięciu tytułów in

82 Protokół z posiedzenia Zarządu Miasta Poznania z 14 VIII 1948 r. w Państwowym Archiwum dla Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego. 85 Nie dysponujemy niestety urzędową statystyką, która umożliwiłaby ustalenie faktycznej wartości programu sporządzonego przez władze miejskie na rok 1949, w tzw. cenach niezmiennych. Wobec zupełnie odmiennej struktury planów inwestycyjnych po 1950 r. nawet liczby ujęte w cenach porównywalnych z 1951 r. nie mogły oddać właściwych rozmiarów projektowanych inwestycji. "Plan Sześcioletni (1950-1955), drugi wieloletni plan rozwoju gospodarczego Polski.

Henryk

Kalwaryjskiwestycyjnych (częściowo rozpoczęte budowy), na łączną kwotę 560 min zł, oraz zaprojektowanych nakładów na kwotę 990 min zł. Wobec przewidywanych nakładów na inwestycje w Planie Sześcioletnim, dla całego województwa poznańskiego łącznie z miastem Poznaniem, w wysokości 13 mld zł, z których około 3600 min zł przypadałoby na Poznań, wysunięte przez władze miasta postulaty nie mogły być w lwiej części w Narodowym Planie Gospodarczym uwzględnione. Miarą tego, w jakiej proporcji władze centralne mogły uwzględnić potrzeby Poznania, są liczby ilustrujące rzeczywiście uzyskane przez miasto dotacje. N a przykład na rozbudowę sieci kanalizacyjnej i budowę kolektora prawobrzeżnego uzyskano 60 min zł, zamiast postulowanych 600 min. Na rozbudowę wodociągów przyznano 30 min, zamiast projektowanych 100 min zł. Rady Narodowe, "wojewódzka i miejska, wraz z ich organami wykonawczymi zostały na dobre wciągnięte do prac nad konstruowaniem projektu Planu Sześcioletniego, tymczasem Biuro Regionalne Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, wobec braku odpowiednich wskazówek natury technicznej, niezbędnych dla należytego pokierowania pracami koordynacyjnymi, miało kłopoty K ustaleniem własnych metod pracy, nie mówiąc już o brakach w dziedzinie teorii planowania. Organy władz terenowych mogły się o te imiponderabilia nie troszczyć i skierować całą uwagę na konkretne potrzeby terenu. Stąd stały rozdźwięk pomiędzy wysuwanymi przez "teren" żądaniami a wskaźnikami Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, których "strażnikiem" było Biuro Regionalne. Przy opracowywaniu projektu Planu Sześcioletniego podjęto próby poszerzenia zasięgu "planowania regionalnego". Było to określenie antycypujące, bowiem ówczesne "planowanie regionalne" było ułamkowe i mało podobne do dzisiejszego. Jednakże zarówno w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, jak i w Biurach Regionalnych, a przede wszystkim w organach Rad Narodowych uczyniono duży krok naprzód w dziedzinie opracowania planów. Z końcem 1948 r., kiedy przewodnictwo Prezydium Wojewódzkiej Rady N arodowej przejęła Wiktoria Hetmańska, okazująca duże zainteresowanie, a zarazem zrozumienie roli planowania, kontakty Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z Biurem Regionalnym stały się częstsze. Konsultowano się w sprawach gospodarczych oraz przy opracowywaniu szczegółowych planów terenowych. Wydziały branżowe Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej wciągane były do coraz intensywniejszej pracy nad przygotowaniem projektów planów gospodarczych i inwestycyjnych. Również Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej okazywał żywe zainteresowanie pracami koordynacyjnymi Biura. Do 15 XII 1948 r., kiedy w Poznaniu działały Komitety Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, instancje wojewódzkie obydwu organizacji były regularnie informowane przez dyrektora i jego zastępcę o działalności Biura Regionalnego. Po zjednoczeniu ruchu robotniczego, Biuro Regionalne utrzymywało stałe kontakty z Komitetem Wojewódzkim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Informowano Wydział Ekonomiczny Komitetu Wojewódzkiego o bieżących pracach Biura, uzgadniano opracowywane przez Biuro Regionalne elaboraty adresowane do władz centralnych oraz sprawy personalne.

W sprawach zasadniczego znaczenia kierownictwo Biura Regionalnego wzywane było na posiedzenia Egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego względnie Miejskiego. Reizultaty zmian w stosunku władz terenowych do prac nad planowaniem znalazły wyraz w dokładniejszym opracowaniu planu terenowego, który miał się stać składową częścią Planu Sześcioletniego. Komisja Planowania Wojewódzkiej Rady N arodowej pod przewodnictwem członka Prezydium' Tadeusza Kwaśniewskiegopoświęcała sporo czasu sprawom miasta Poznania. I tak, w styczniu i lutym 1949 r. rozpatrywano na posiedzeniu Komisji sprawy: wyłączenia spod zabudowy terenów przy alei Szelągowskiej, rozbudowy zieleńców miejskich, potrzeb lokalowych U niwersytetu Poznańskiego - budowy domu akademickiego dla studentów Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w dniu 7 IV 1949 r. opracowało "program gospodarczy", na okres pięciu - sześciu lat, w którym zawarto m. in. projekt dwutorowej linii tramwajowej do Junikowa, linii trolleybusowej do Czerwonaka, Krzyżownik, Puszczykowa, Swarzędza, Żabikowa, projekt budowy kolektora prawobrzeżnego, budowy domu społecznego w Junikowie, budowy kilku szkół, czterech ośrodków zdrowia na peryferiach Poznania, utworzenia obwodów parkowo-leśnych w Marcelinie i Ławicy, założenie ogródków działkowych w Głównej, Junikowie i Starołęce. Władze miasta pragnęły uzyskać na realizację tych zamierzeń fundusze z państwowego planu inwestycyjnego. Uchwalenie przez Wojewódzką Radę Narodową na sesji w dniach 24-25 IX 1949 r. projektu planu terenowego na lata 1950-1955 odbyło się w uroczystym nastroju. Wprawdzie uprawnienia władz terenowych w zakresie konstruowania planu dotyczyły tylko siedmiu dziedzin: l. budownictwa mieszkaniowego', 2. przemysłu drobnego. 3. samorządowych przedsiębiorstw przemysłowych, 4. gospodarki rolnej, 5. urządzeń socjalnych i kulturalnych, 6. sieci handlu detalicznego oraz 7. gospodarki mieszkaniowej i komunalnej był to jednak duży postęp w dziedzinie planowania terenowego, z którego w następnych latach zrodziło się p e ł n e p l a n o w a n i e regionalne. Jako dyrektor Biura Regionalnego, w referacie wygłoszonym na tej sesji, wystąpiłem z apelem o realistyczne podejście do przedłożonych Radzie projektów planów. Nadmieniłem, że "wszelkie utopijne dezyderaty, dotyczące np. wielokrotnego zwiększania limitów inwestycyjnych lub lokalizowania w województwie i Poznaniu znacznie większej ilości zakładów przemysłowych niż przewidują wytyczne Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, nie mogą liczyć na ich uwzględnienie w Narodowym Planie Gospodarczym. Motywem takiej decyzji władz centralnych była konieczność harmonijnego rozwoju poszczególnych rejonów kraju". Z uwagi na zainteresowanie radnych Wojewódzkiej Rady Narodowej przemysłem kluczowym, poinformowałem zebranych o generalnych zamierzeniach z tego zakresu, nie mogłem jednakże na publicznym zebraniu ujawnić szczegółów dotyczących lokalizacji zakładów przemysłowych, wymieniłem tylko gałęzie przemysłu i przewidywane zatrudnienie.

Lech Wiktor Sterling (19101953), przewodniczący Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego w Poznaniu (1951-1953)

N a sesji wysunięto propozycję podwyższenia limitów na rozbudowę przemysłu drobnego o 1500 rnln zł, co wobec przyznanych ogółem nakładów inwestycyjnych dla Poznania w wysokości 3660 min zł mogło być potraktowane tylko jako sygnalizacja potrzeb terenu.

Henryk

Kalwaryjski

W Planie Sześcioletnim uwzględniono potrzeby Poznania i kilku miast w województwie w zakresie rozbudowy wodociągów i kanalizacji, rozbudowy sieci komunikacyjnej i budowy mostów oraz na rozwój zieleni miejskiej. Zaledwie uporano się s Planem Sześcioletnim, przystąpiono do prac nad planem inwestycyjnym i gospodarczym ma rok 1950. Plan gospodarczy obejmował już dziesięć planów szczegółowych, doszły bowiem nowe działy: oświata, drogi kołowe i leśnictwo 85 .

Ustawa z 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowefO, która zniosła urząd wojewody i pełnię władzy administracyjnej oddała Wojewódzkiej Radzie Narodowej, podporządkowała Biuro Regionalne, tj. terenowy organ Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej . Na miejsce Biura Regionalnego utworzono przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wojewódzką Komisję Planowania Gospodarczego i odpowiednie Komisje miejskie i powiatowe. W tej postaci organa planowania istnieją do chwili obecnej. Droga od skromnych początków, nieomal chaotycznej improwizacji, do opartego na podstawach naukowych planowania, była trudna i absorbująca.

Od Redakcji: Pierwszym dyrektorem Biura Regionalnego był autor nInIejSzego opracowania - Henryk Kalwaryjski. Pełnił on funkcję od 17 VIII 1947 r. do 31 VIII 1931 r.

Henryk Kalwaryjski urodził się. 28 sierpnia 1894 r. w Monasterzyskach (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich) jako syn Karola Kalwaryjskiego i jego żony Eugenii M. Glaser. Szkołę średnią ukończył we Lwowie, po czym odbywał studia na Wyższej Szkole Handlowej w Antwerpii, na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie, na Wydziale Prawno-Ekonomieznym Uniwersytetu w Rostowie n/D., wreszcie na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie w 1922 r. uzyskał dyplom magistra nauk ekonomiczno-politycznych. W latach 1922-1939 Henryk Kalwaryjski pracował w bankowości, początkowo w Polskim Banku Krajowym (późniejszym Banku Gospodarstwa Krajowego), następnie w latach 1924--1939 w Banku Cukrownictwa, w którym w 1929 r. objął stanowisko wicedyrektora. W latach okupacji (1939-1945) po wysiedleniu z Poznania pracował w Związku Spółdzielni Spożywców "Społem" w Krakowie.

85 Od 1 lutego 1951 r. obowiązki przewodniczącego Wojewódzkie] Komisji Planowania Gospodarczego w Poznaniu pełnił mgr Lech Wiktor Sterling. Lech Wiktor Sterling urodził się 15 lutego 1910 T., W Berlinie w rodzinie ślusarza Wincentego Sterlinga i jego żony Stanisławy z domu Ziętkowsklej. W roku 1915 przybył z rodzicami do Poznania. Tu ukończył gimnazjum im. Jana Kantego, a następnie Wydział Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, uzyskując tytuł magistra praw. Jako sierota po ojcu - pracowniku warsztatów kolejowych - otrzymał stypendium kolejowe i po studiach pracował jako stażysta na stacjach kolejowych w Łucku i Sarnach. Od 1 stycznia 1938 r. był referendarzem na stacji kolejowej w Radomiu. Tam też pracował w latach okupacji (19391944) w charakterze tłumacza i biuralisty w kancelarii wysyłkowej.

W roku 1945 po wyzwoleniu Poznania powrócił do Poznania i przystąpił do pracy w Urzędzie Wojewódzkim, prowadząc Biuro Ekonomiczne przy wojewodzie poznańskim. 1 września 1947 r. powołany został do pracy w Centralnym Urzędzie Planowania, gdzie pełnił funkcję zastępcy dyrektora Biura Regionalnego w Poznaniu a od 1951 r. dyrektora tej placówki. Po przekształceniu Centralnego Urzędu Planowania w Wojewódzką Komisję Planowania Gospodarczego był jej pierwszym przewodniczącym. Obowiązki pełnił do 11 IX 1953 T., tj. do chwili śmierci. Lech Wiktor Sterling był członkiem Polskiej Partii Robotniczej od 1946 T., a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach 1946-1953 był radnym Miejskiej Rady N arodowej w Poznaniu. Za zasługi położone w pracy zawodowej i społecznej udekorowany został Srebrnym Krzyżem Zasługi (1953). \< "Dziennik U staw", nr 14 z 13 IV 1950 r.

Po powrocie do Poznania 15 VII 1945 r. Henryk Kalwaryjski stanął na czele Zarządu Spółdzielni "Spółka Okowiciana", której zadaniem było zaopatrywanie gorzelni rolniczych województwa poznańskiego w węgiel i artykuły techniczne. 17 VIII 1947 r. Henryk Kalwaryjski powołany został przez prezesa Centralnego Urzędu Planowania na stanowisko dyrektora Biura Regionalnego w Poznaniu. W latach 1951-AI954 był dyrektorem III Oddziału Narodowego Banku Polskiego w Poznaniu, od 22 II 1954 r. - pracownikiem, a od 1 I 1957 r. do 31 X 1961 - dyrektorem Okręgowego Przedsiębiorstwa Handlu Opałem w Poznaniu. Był radnym Dzielnicowej Rady Narodowej Grunwald w latach 1958-JI%I, pełniąc obowiązki przewodniczącego Komisji Finansów, Budżetu i Planu. W latach 1956--1958 był członkiem Rady Naukowej przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej m. Poznania, a od 1%1 r. do chwili obecnej jest członkiem Kolegium Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1%0) i Odznaką Honorową Miasta Poznania.

Henryk Kalwaryjski