AR

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1967.10/12 R.35 Nr4

ANTONI CZUBIŃSKI

W PIĘĆDZIESIĄTĄ BOCZNICĘ WYBUCHU WIELKIEJ SOCJALISTYCZNEJ BEWOLUCJI p AŹDZIEBNIKOWEJ

Upływa pół wieku od chwili, gdy masy pracujące Piotrogrodu na wezwanie kierowanego przez bolszewików Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego w nocy z 24 na 25 października (6-7 listopada) 1917 r. przeprowadziły powstanie zbrojne, w którego wyniku władza w Rosji przeszła w ręce mas pracujących. W ślad za stolicą poszły masy pracujące innych ośrodków. Płomień rewolucji socjalistycznej ogarnął całą Rosję. Rewolucja w Rosji mogła zwyciężyć, ponieważ w kraju tym istniały ku temu przesłanki obiektywne i subiektywne. Rosja była olbrzymim państwem obejmującym obszar 22,3 min km 2 , zamieszkałym przez 165 min ludności. Przytłaczająca większość tej ludności, bo aż 82% (140 min) żyła na wsi. O zacofaniu kraju świadczy fakt, że 79% jego mieszkańców nie znało słowa pisanego. Rolnictwo rosyjskie w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej w skali europejskiej posiadało najniższą wydajność z hektara. Przemysł rozwijał się tylko w kilku ośrodkach Rosji Europejskiej.

Na skutek ekspansji i podbojów znaczny procent mieszkańców Rosji stanowiły narody uciskane. Podbite przez carat narody posiadały często starą tradycję polityczną (np. Gruzja, Polska) i wysoką kulturę. Większość z nich przejawiała silne tendencje wyzwoleńcze. Udział w I wojnie światowej (1914-1918) zmusił carat do zmobilizowania armii liczącej 15,8 min żołnierzy (39%> dorosłych mężczyzn). Wysiłek wojenny podkreślił słabość carskiego aparatu państwowego. Rosja nie była do udziału w wojnie przygotowana. W kraju zapanował głód. Robotnicy ośrodków przemysłowych organizowali liczne strajki, na wsi rodziły się masowe ruchy chłopskie. Oddziały frontowe nie otrzymały zaopatrzenia, w sztabach wojennych panowała dezorganizacja. Powszechne dążenie do usunięcia odpowiedzialnej za ten stan rzeczy dynastii Romanowów i przeprowadzenia reform znalazło wyraz w toku rewolucji lutowej 1917 r. 27 lutego (14 marca) władzę przejęły koła burżuazyjne, które po zmuszeniu Mikołaja II do abdykacji utworzyły Rząd Tymczasowy. Niezależnie od kół burżuazyjnych w toku walki z caratem kształtował się proletariacki ośrodek rewolucyjny. Obalenie caratu nastąpiło pod naciskiem masowych strajków i demonstracji robotniczych w Piotrogrodzie. 27 lutego

Antoni Czubiński

(14 marca) 1917 r. powstała pierwsza Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Wkrótce sieć Rad rozprzestrzeniła się na całą Rosję. W Radach brak było jednak jasno określonego celu działania. Liczebną przewagę posiadali w nich mieńszewicy i socjalrewolucjoniści (eserowcy). Popierali oni reformatorską politykę burżuazyjnego Rządu Tymczasowego, a ten opierając się na współpracy z sojusznikami zachodnimi postanowił kontynuować wojenną politykę caratu. Rząd Tymczasowy zapowiedział szereg reform. 17 marca (30 marca) 1917 r.

wydał słynną Odezwę do narodu polskiego, w której stwierdził m. in.: Bracia Polacy! Nadchodzi i dla was chwila zasadniczej decyzji. Wolna Rosja wzywa was do szeregów bojowników o wolność ludów. Po zrzuceniu jarzma naród rosyjski przyznaje bratniemu narodowi polskiemu pełnię prawa określenia swego losu przez swoją własną wolę. Wierny porozumieniom ze Sprzymierzonymi, wierny wspólnemu z nimi planowi walki z wojującym germanizmem Rząd Tymczasowy uważa stworzenie niezawisłego państwa polskiego, utworzonego ze wszystkich ziem zamieszkałych w większości przez ludność polską, za pewną rękojmię trwałego pokoju w przyszłej odnowionej Europie. Ziemie polskie znajdowały się w tym czasie w całości pod kontrolą państw centralnych. Przyznanie narodowi polskiemu "prawa do samostanowienia" miało na celu przede wszystkim zneutralizowanie skutków proklamacji austro-«liemieckiej w kwestii polskiej z 5 XI 1916 r. oraz uzyskanie poparcia narodu polskiego w dalszej wojnie z Niemcami. Dążenie do kontynuowania wojny stało w jaskrawej sprzeczności z wojennymi doświadczeniami narodu rosyjskiego i działalnością bolszewików. Wojna miała imperialistyczny charakter. Jej cele nie były w pełni zrozumiałe szerokim masom narodu rosyjskiego. Partia bolszewicka od początku wojny demaskowała ją jako wojnę imperialistyczną, podkreślając jej antynarodowy charakter. Propagandę antywojenną kontynuowano po rewolucji lutowej. 3 (16) marca 1917 r. do Rosji powróciła grupa działaczy rewolucyjnych z Włodzimierzem Uljanowem-Leninem na czele. Partia podjęła legalną działalność, już 5 (18) marca ukazał się pierwszy numer legalnego organu Komitetu Centralnego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji "Prawda". W krótkim czasie partia zdołała odbudować swój aparat organizacyjny i rozwinąć szeroką kampanię polityczną w walce o realizację interesów mas pracujących. Przywódca partii - Włodzimierz Lenin oceniał sytuację z klasowego punktu widzenia. Stwierdzał, że podstawową cechą rewolucji jest "przejście władzy państwowej z rąk jednej do rąk innej klasy" i że przewrót lutowy dokonany głównie przez masy pracujące dał władzę burżuazji. Natychmiast po przybyciu do Piotrogrodu Włodzimierz Lenin przedstawił aktywowi partyjnemu swoją ocenę sytuacji (TezY kwietniowe). "Swoistość chwili bieżącej w Rosji - pisał - polega na przechodzeniu od pierwszego etapu rewolucji, który na skutek niedostatecznego uświadomienia i zorganizowania proletariatu dał władzę burżuazji, do drugiego etapu, który powinien oddać władzę w ręce proletariatu i biedoty chłopskiej". Według jego oceny, obalenie caratu i przejęcie władzy przez burżuazyjny Rząd Tymczasowy stworzyły w Rosji sytuację przejściową - okres dwuwładzy. Burżuazjazmierzała do likwidacji systemu Rad i ugruntowania swej władzy. Fakt, że Rząd Tymczasowy doszedł do władzy w wyniku przewrotu oraz głoszona przez jego ministrów frazeologia rewolucyjna doprowadziła do pewnej dezorientacji wśród mas. Masy pracujące zainteresowane były w zakończeniu wojny, przejęciu władzy przy pomocy Rad i przeprowadzeniu podstawowych reform społecznych. Włodzimierz Lenin sformułował hasło wzywające do obalenia Rządu Tymczasowego w celu przekazania całej władzy Radom. Postulat olbalenia Rządu Tymczasowego i przekazania całej władzy Radom jeszcze w marcu i kwietniu 1917 r. był mało popularny. Wydawał się nie możliwy do przeprowadzenia.

Postulat ten przyjęła Konferencja Kwietniowa partii bolszewickiej. Odrzucały go natomiast inne partie lewicowe, jak np. mieńszewicy, eserowcy i in. Jednak czas pracował dla bolszewików. Hasła ich coraz bardziej trafiały do przekonania szerokim masom robotniczym i chłopskim. Partia rozwijała się organizacyjnie. Jeśli w kwietniu 1917 r. posiadała ona 78 organizacji lokalnych skupiających 80 tys. członków, to już w sierpniu tegoż roku miała 162 organizacje liczące 240 tys. członków. Do lipca 1917 r. na pierwszy plan wysuwano dążenie do legalnego zastąpienia Rządu Tymczasowego przez system Rad. Krytyka Rządu Tymczasowego ze strony bolszewików miała prowadzić do tego celu. 10 lipca Włodzimierz Lenin pisał: "Rewolucja 27 lutego 1917 r. zmiotła z powierzchni ziemi monarchię i postawiła u władzy liberalną burżuazję. Ta, działając w bezpośrednim porozumieniu z imperialistami angielsko-f rancuskimi, chciała maleńkiego przewrotu pałacowego. Nie chciała ona w żadnym wypadku pójść dalej niż cenzusowa monarchia konstytucyjna. I kiedy rewolucja w praktyce poszła dalej - do całkowitej likwidacji monarchii i stworzenia Rad, liberalna burżuazja stała się całkowicie kontrrewolucyjna". I dalej, wyjaśniając przemiany, jakie zaszły w Rosji w okresie od rewolucji lutowej do lata 1917 r.: "Demokracja, to panowanie większości. Dopóki wola większości była jeszcze nie wyjaśniona, dopóki jeszcze można było choćby z cieniem prawdopodobieństwa ogłaszać ją za nie wyjaśnioną, dopóty częstowano naród rządem kontrrewolucyjnym burżuazji pod szyldem rządu «demokratycznego». To odraczanie sprawy nie mogło jednak być długotrwałe. W ciągu kilku miesięcy, które upłynęły od 27 lutego, wola większości robotników i chłopów - przytłaczającej większości ludności kraju - wyjaśniła się nie tylko w formie ogólnej. Wola ta znalazła dla siebie wyraz w organizacjach masowych - w Radach Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich. Jakże można sprzeciwiać się przekazaniu całej władzy w państwie w ręce tych Rad? Nie oznacza to nic innego, tylko wyrzeczenie się demokracji! Oznacza 'to, ni mniej ni więcej, tylko narzucenie narodowi takiego rządu, o którym z gór y w i a d o m o , że w sposób d e m o kra t y c z n y, tzn. poprzez naprawdę wolne, naprawdę powszechne wybory ani powstać, ani utrzymać się nie może". W lipcu 1917 r. doszło w Piotrogrodzie do burzliwych demonstracji ulicznych. Tymczasem rząd gorączkowo przygotowywał ofensywę na froncie zachodnim, zmierzając do ponownego wciągnięcia kraju w wojnę. Zarówno masowe wystąpienia robotnicze jak i antywojenna agitacja bolszewików były

Antoni Czubińskimu bardzo nie na rękę. W związku z tym w połowie lipca przystąpił on do ostrego zwalczania bolszewików oskarżając ich o działanie na korzyść imperializmu niemieckiego. Stanowisko rządu poparł opanowany przez reformistów Centralny Komitet Wykonawczy Rad. W groźnej dla partii bolszewickiej sytuacji w połowie lipca 1917 r. przeszła ona ponownie do działalności konspiracyjnej . Nadzieje na względnie pokojowe przejęcie władzy przez Rady zawiodły i Włodzimierz Lenin postanowił przygotować partię do bezpośredniej, zbrojnej walki o władzę. Stanowisko swoje przedstawił on w artykule pL Sytuacja polityczna z 23 lipca 1917 r., w którym stwierdził m. in.: "Wszelkie nadzieje na pokojowy rozwój rewolucji rosyjskiej rozwiały się ostatecznie. Obiektywna sytuacja: albo ostateczne zwycięstwo dyktatury wojskowej, albo zwycięstwo powstania zbrojnego robotników, zwycięstwo możliwe jedynie wówczas, gdy powstanie zbiegnie się z głębokim, masowym zrywem przeciwko burżuazji na gruncie rozprzężenia ekonomicznego i przeciągania . " WOjny .

Wycofując hasło "Cała władza w ręce rad", Włodzimierz Lenin wzywał partię do przemyślanej akcji przygotowawczej do powstania zbrojnego. W sierpniu 1917 r. w warunkach półlegalnych w Piotrogrodzie odbyły się obrady VI Zjazdu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji ([bolszewików). Na wniosek nieobecnego na zjeździe Włodzimierza Lenina delegaci większością głosów zaakceptowali koncepcję zbrojnego usunięcia Rządu Tymczasowego i utworzenia "rewolucyjnej dyktatury proletariatu i biednego chłopstwa" . Decyzja ta miała daleko idące następstwa dla rewolucji rosyjskiej i dla ruchu robotniczego na świecie. Do tej pory w ruchu robotniczym panowało powszechne przeświadczenie, że upadek systemu kapitalistycznego nastąpi w sposób niejako kompleksowy w skali światowej lub co najmniej europejskiej. Wyobrażano sobie, że nastąpi to przede wszystkim w krajach najbardziej zaawansowanych w rozwoju ekonomicznym na skutek panującej w systemie kapitalistycznym anarchii produkcji i braku niezbędnych do reprodukcji kapitalistycznej rynków zbytu. N a gruzach kapitalistycznego systemu wyzysku klasa robotnicza miała przystąpić do budowy nowego, demokratycznego systemu społecznego. Tymczasem partia bolszewicka decydowała się na wzięcie władzy w imieniu klasy robotniczej w jednym, z osobna wziętym kraju. Kraj ten należał do rządu krajów kapitalistycznych o niedorozwiniętej strukturze gospodarczej; był on poważnie uzależniony od kapitału obcego i nie posiadał wykształconych cech ekonomicznych, niezbędnych do budowy gospodarki socjalistycznej (np. kapitalizm państwowy). Klasa robotnicza w Rosji była nieliczna i nie była w stanie samodzielnie sprawować władzy. Stąd zrodziła się koncepcja przewrotu zbrojnego i sojuszu "rewolucyjnego proletariatu" z "biedotą chłopską". W istniejących warunkach politycznych sojusz ten chciano zrealizować w drodze porozumienia bolszewików z lewicowymi eserowcami. We wrześniu 1917 r. Lenin przedstawił Komitetowi Centralnemu partii projekt rezolucji pL O obecnej sytuacji politycznej. W zakończeniu stwierdzał on: "Cały bieg wypadków, wszystkie warunki ekonomiczne i polityczne, wszy

stkie wydarzenia warmii pracują coraz szybciej na rzecz pomyślnego zdobycia władzy przez klasę robotniczą, która da pokój, chleb i wolność, która przyspieszy zwycięstwo rewolucji proletariatu również w innych krajach". Przygotowując się do powstania zbrojnego bolszewicy rozwijali szeroką propagandę swoich celów politycznych. Krytykowali ostro tak politykę partii burżuazyjnych i ich rządu, jak i popierające ten rząd partie lewicowo-demokratyczne. Stopniowo opanowywali oni sytuację w stolicy, gdzie robotnicy przemysłowi stanowili duży procent mieszkańców. Duże wpływy posiadali we flocie i w niektórych oddziałach wojskowych. Powołali do życia Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, tworzyli Czerwoną Gwardię i szkolili kadry organizatorów powstania. W konserwatywnym "Dzienniku Poznańskim" z 7 września 1917 r. anonimowy autor pisał: "Dzieło wszczęte przez Lenina nie zostało zaniechane, przeciwnie, tajemnicze jakieś żywioły nurtujące wśród ludzi wielkiej wiary i wielkich ideałów oddane są pracy politycznej z większym zapałem niż kiedykolwiek". W miesiąc później (7 października 1917 r.) to samo pismo informowało: "Bolseewizm opanował Dumę (radę) miejską stolicy, rośnie, potężnieje w oczach i lubo nie mitynguje na ulicach, to jednak jest wszędzie. Podnosi głowę, syczącym szeptem wydaje swoje rozkazy, których z zachwytem słuchają miliony. Jego «precz Z wojną» pędzi zdezorientowane masy żołdaotwa w dzikiej ucieczce po pskowskiej szosie, jego «precz Z wojną» - czai się nawet w kręgach opinii demokratycznej, która głośno wypiera się bol. " szeWIzmu .

W okresie od lutego (marca) do października (listopada) 1917 r. Rząd Tymczasowy nie potrafił rozwiązać nabrzmiałych za caratu, skomplikowanych problemów społeczno-politycznych. Popularność Rządu spadała z dnia na dzień. Szczególnie niepopularne było dążenie do kontynuowania wojny "aż do zwycięskiego końca". Rosły natomiast wpływy partii robotniczych i chłopskich, a szczególnie partii bolszewickiej. We wrześniu 1917 r. w niektórych Radach bolszewicy zdobyli przewagę nad mieńszewikami. Odnosiło się to głównie do Komitetów Wykonawczych Rad w Piotrogrodzie i Moskwie. N a przełomie września i października Włodzimierz Lenin wysunął tezę głoszącą, iż zbliżył się moment dogodny do przeprowadzenia powstania zbrojnego. Powstanie zbrojne traktował on jako sztukę. W końcu września (26-27) w liście do Komitetu Centralnego partii przedstawił on swoją interpretację stosunku marksizmu do powstania zbrojnego. W liście tym czytamy m. in.: "Oskarżać marksistów o blankizm dlatego, że traktują powstanie jako sztukę! Czyż może być bardziej krzyczące fałszowanie prawdy, skoro ani jaden marksista nie wyprze się tego, że właśnie Marks w sposób najbardziej dobitny, ścisły i nieodparty wypowiedział się w tej sprawie, nazywając powstanie właśnie s z t u k ą, mówiąc, że powstanie należy traktować jako sztukę, że należy w y wal c z y ć pierwszy sukces i iść od sukcesu do sukcesu nie przerywając n a t a r c i a na wroga, korzystając z, zamieszania w jego szeregach itd., itd." Dowodził, że marksistowskie ujęcie problemu powstania zbrojnego Od blankizmu odróżniają trzy zasadnicze momenty. Po to, by przeprowadzić udane powstanie należy: 1. Opierać się nie na s p i s ku, lecz na

Antoni Czubiński

przodującej klasie; 2. Wyzyskać rewolucyjny zryw ludu; 3. Skorelować powstanie zbrojne z aktywnością mas rewolucyjnych. Wybuch powstania winien nastąpić w momencie najwyższej aktywności mas. Wyrzekanie się powstania w takich warunkach oznaczało według Lenina zdradę marksizmu i rewolucji. Krytykując błędy własnej partii Włodzimierz Lenin dowodził, że w Rosji narasta nowa rewolucja. Rewolucja lutowa przeciw caratowi dokonana została przez proletariat, chłopstwo i burżuazję w sojuszu z angielsko-francuskim kapitałem finansowym. Jesienią 1917 r. do rewolucji parł proletariat i biedota chłopska przeciw burżuazji i jej zagranicznym sojusznikom. W artykule pt. Zadania rewolucji Z 9-10 X 1917 r. Włodzimierz Lenin przedstawił układ sił w kraju oraz cele przewrotu głosząc, iż celem bolszewików jest zrealizowanie haseł: władza Radom, pokój narodom, ziemia ludowi pracującemu, walka z głodem i rozprzężeniem, walka z kontrrewolucją obszarników i kapitalistów. Wydaje się, iż ostateczną decyzję w sprawie wystąpienia zbrojnego Włodzimierz Lenin podjął pod wpływem wydarzeń wewnętrznych i zewnętrznych. Latem i jesienią 1917 r. miało miejsce szereg wystąpień rewolucyjnych w Europie, które Lenin uznał za początek światowego kryzysu rewolucyjnego. Jednocześnie w Rosji doszło do wystąpień chłopskich. Szczegółową analizę tych wydarzeń dał on w artykule pt. Kryzys dojrzal z 7 X 1917 r. W artykule tym czytamy m. in.: "Wątpliwości być nie może. Stoimy u progu światowej rewolucji proletariackiej. A ponieważ spośród wszystkich proletariackich internacjonalistów wszystkich krajów tylko my, (bolszewicy rosyjscy, korzystamy ze stosunkowo wielkiej wolności, mamy jawnie działającą partię, ze dwadzieścia gazet, mamy po swej stronie stołeczne Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, mamy za sobą w okresie rewolucyjnym w i ę ks z ość mas ludowych, więc do nas istotnie można i powinno się zastosować słowa: «komu wiele dano, od tego się wiele wymaga»". Od tego momentu Lenin domagał się kategorycznie od Komitetu Centralnego partii decyzji w sprawie powstania. Mimo wahań, większość członków Komitetu Centralnego opowiedziała się 23 X 1917 r. ostatecznie za powstaniem. Zgodnie z przewidywaniami powstanie wykazało pełną słabość Rządu Tymczasowego. Już w pierwszym dniu walk rewolucjoniści opanowali stolicę kraju. W tym samym dniu, tj. 7 listopada (25 października), w Piotrogrodzie otwarto obrady II Zjazdu Rad. Spośród 649 delegatów Zjazdu - 390 należało do partii bolszewickiej. Ich stanowisko uzyskało poparcie lewych eserowców, podczas gdy mieńszewicy zwalczali je. W drugim dniu obrad {8 listopada) Zjazd uchwalił dwa historyczne dokumenty: Dekret o pokoju i Dekret o ziemi. W tym samym dniu Zjazd Rad powołał rząd rewolucyjny w postaci Rady Komisarzy Ludowych z Włodzimierzem Leninem jako przewodniczącym. Ponadto Zjazd wyłonił Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad, w skład którego wchodziło 101 delegatów, w tym 62 bolszewików i 29 lewych eserowców. Dekret o pokoju głosił m. in., iż "Rząd Rosji proponuje wszystkim naro

dom wojującym niezwłoczne zawarcie takiego pokoju i wyraża .zarazem gotowość poczynienia natychmiast, bez najmniejszej zwłoki, wszystkich decydujących kroków, aż do ostatecznego zatwierdzenia wszystkich warunków takiego pokoju przez pełnomocne zgromadzenie przedstawicieli ludu wszystkich krajów i wszystkich narodów". Wyjaśniano, iż rząd rewolucyjny chce pokoju sprawiedliwego, tj. "pokoju bez aneksji i kontrybucji". Dekret zapowiadał rokowania pokojowe i stanowił zasadniczy przełom w rozwoju I wojny światowej. Chociaż formalnie pokój został zawarty dopiero 3 marca 1918 r., i to tylko z państwami centralnymi, rewolucja już w listopadzie 1917 r. pokój ten proklamowała całemu światu. Dekret o ziemi znosił obszarniczą własność ziemi, przekazując ją do dyspozycji gminnych komitetów rolnych i powiatowych Rad Delegatów Chłopskich. 16 listopada 1917 r. komisarz ludowy do spraw narodowości ogłosił historyczny dokument pL Deklaracja praw narodów Rosji, iw którym stwierdzono, iż nawiązuje ona do uchwał I i II Zjazdu Rad w kwestii narodowej i ustalono: 1. Równość i suwerenność narodów Rosji; 2. Prawo narodów Rosji do swobodnego samookreślenia aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa; 3. Zniesienie wszelkiego rodzaju przywilejów i ograniczeń narodowościowych i narodowo-religijnych; 4. Swobodny rozwój mniejszości (narodowych i grup etnograficznych zamieszkujących terytorium Rosji. W listopadzie 1917 r. znacjonalizowano przemysł i wprowadzono kontrolę robotniczą. W Rosji nastąpiła epoka przemian, która przekształciła kraj z zacofanego w przodujący na świecie.

Obalone w wyniku powstania zbrojnego siły burżuazyjne nIe zrezygnowały z władzy. Październik 1917 r. zapoczątkował w Rosji okres długich walk wewnętrznych, w czasie których przeciw tworzonej przez bolszewików władzy radzieckiej występowały rodzime i obce siły kontrrewolucyjne. Rosja radziecka była i z o l o w a n a. Wojna domowa z różnym nasileniem trwała do 1921 r. W toku tej walki masy pracujące Rosji wykazały, iż zdobytej władzy potrafią bronić. Partia bolszewicka natomiast pokazała światu, iż proletariat zdolny jest nie tylko do zburzenia starego porządku, ale posiada również wszelkie przesłanki niezbędne do budowania nowego ustroju i jego obrony. Blokada i izolacja Rosji radzieckiej przełamana została już w 1920 r., jednak wielkie mocarstwa kapitalistyczne nadal nie uznawały władzy radzieckiej. Uznanie to ze strony Anglii i Francji nastąpiło w roku 1924. Największe mocarstwo świata kapitalistycznego -- Stany Zjednoczone Ameryki Płn. uczyniły ten krok dopiero po doświadczeniach wielkiego kryzysu ekonomicznego z lat 1929-1933. Odbudowa zniszczeń spowodowanych przez I wojnę światową i wojny domowe trwała w Rosji do roku 1928. Po osiągnięciu poziomu produkcji z okresu przedwojennego przystąpiono do realizacji wielkich pięcioletnich planów uprzemysłowienia i przebudowy rolnictwa. Proces przebudowy przerwany został w 1941 r. Wznowiono go po zwycięskim zakończeniu wojny i usunięciu jej skutków w 1953 r. W okresie pięćdziesięciu lat od wybuchu

Antoni Czubiński

rewolucji w Rosji nastąpiły wielkie zmiany, określane często przez publicystów zachodnich jako "rosyjski cud". Mimo wielkich strat biologicznych poniesionych w latach 1914-1921 i 1941-1945 ludność Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (na obszarze mniej więcej równym) wzrosła ze 165 min w 1913 r. do 230,5 min w 1965 r. Śmiertelność niemowląt zmalała ośmiokrotnie, a średnia długość życia została podwojona. Jeśli w 1917 r. tylko 18% ludności Rosji mieszkało w miastach, a 82% na wsi, to w 1965 r. już 53% ludności zamieszkiwało miasta, a wieś tylko 47'1/». W roku 1965 było 6 miast liczących ponad milion i 29 miast liczących ponad pół miliona mieszkańców. Spośród ludności czynnej zawodowo, jeszcze w 1938 r. 50,1°» pracowało w rolnictwie. W roku 1965 rolnictwo zatrudniało już tylko 32*/» czynnej zawodowo ludności. Produkcja przemysłowa była w 1965 r. 61 razy większa niż w 1913 r. Wykazuje ona nadal szybkie tempo wzrostu. U dział Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w światowej produkcji energii elektrycznej w 1938 r.

wynosił 8,5%, a w 1965 r. już 15,2%; w wydobyciu węgla kamiennego odpowiedni wzrost nastąpił z 9,4% do 21,1 %; w wydobyciu ropy naftowej z 1t/» do 16%; w produkcji stali z 16,4% do 20,2%. W produkcji niektórych surowców i półfabrykatów Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich zbliża się już do największego mocarstwa kapitalistycznego świata, tj. do Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn., którego produkcja przemysłowa rozwija się w wolniejszym tempie. N a tej podstawie coraz bardziej aktualna staje się zapowiedź o możliwości prześcignięcia Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. w rozwoju produkcji przemysłowej. W rozwoju oświaty i nauki Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich prześcignął już inne kraje świata. W ślad za tymi zmianami następuje proces rozwoju demokratyzacji socjalistycznej i praworządności ludowej. Rośnie też stale /pozycja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w świecie. Bez głosu przedstawicieli tego kraju nie można dziś rozwiązać żadnej sprawy na forum międzynarodowym. Rewolucja Październikowa wywarła wielki wpływ nie tylko na stosunki panujące w Rosji i zmianę pozycji tego kraju na arenie międzynarodowej. Wydarzenia rosyjskie odegrały wielką rolę w dalszym rozwoju międzynarodowego ruchu robotniczego oraz ruchów narodowowyzwoleńczych na świecie W poszczególnych krajach rozwijały się masowe akcje robotnicze. Całą Europę ogarnęło silne wrzenie rewolucyjne, które jesieną 1918 r. na terenie Austro-Węgier i Niemiec przerosło w rewolucję. Wrzenia rewolucyjne w Europie zwracały uwagę przywódców partii robotniczych na doświadczenia rosyjskie. Stały się one wzorem postępowania dla lewicy rewolucyjnej w łonie należących przed wojną 'do II Międzynarodówki partii socjaldemokratycznych. W ślad za partią bolszewicką, która na VII Zjeździe w 1918 r. podjęła uchwałę o zmianie nazwy na Komunistyczną Partię Rosji, w różnych krajach powstały partie komunistyczne. Ruch komunistyczny uznał doświadczenia Rewolucji Październikowej.

Przywódcy tego kierunku uznali, że upadek kapitalizmu w Rosji świadczy o kryzysie systemu kapitalistycznego w skali światowej i stanęli na stanowisku, iż rozwój procesów rewolucyjnych w innych częściach świata zależy od przygotowania poszczególnych partii robotniczych do powstania. Rozpoczęto metodyczne studia rosyjskich doświadczeń rewolucyjnych celem zastosowania ich w innych krajach. W marcu 1919 r. iposzczególne partie komunistyczne na kongresie w Moskwie "zjednoczyły się", powołując do życia Międzynarodówkę Komunistyczną. W przeciwieństwie do II Międzynarodówki (działalność jej reaktywowano w lutym 1919 r.), która pozostawiała poszczególnym partiom narodowym pełną swobodę działania, komuniści utworzyli ściśle scentralizowaną partię o charakterze międzynarodowym. Partie komunistyczne poszczególnych krajów stanowiły tylko sekcje Międzynarodówki, która w całości podtrzymywała tezy głoszące, iż Rewolucja Październikowa w Rosji zapoczątkowała erę rewolucji socjalistycznych na świecie, a wprowadzona w Rosji dyktatura proletariatu stała się bezpośrednim celem działania wszystkich jej sekcji. W uchwale I Kongresu Międzynaro"dówki Komunistycznej z 1919 r. na temat "Platforma Międzynarodówki Komunistycznej", czytamy m. in.: " Wojna imperialistyczna zmieniła się w wojnę domową. Narodził się nowy okres w historii świata. Okres rozkładu imperializmu, jego wewnętrznego rozpadu. Okres komunistycznej rewolucji proletariatu" . Zapewniając podbitym przez carat narodom prawo do samookreślenia Rewolucja Październikowa dała bodziec do rozwoju ruchów narodowowyzwoleńczych w Europie i w koloniach, zapoczątkowując epokę rozpadu systemów wielopaństwowych i kolonialnych na świecie. Podniesiona w czasie rewolucji kwestia narodowo- kolonialna posiadała szczególne znaczenie dla narodów uciskanych Europy i Środkowego Wschodu. Pod wpływem rewolucji nowe bodźce uzyskały również procesy wyzwoleńcze w Chinach, Indii, Egipcie i innych koloniach i półkoloniach. Proces ten oddziaływał pośrednio na politykę krajów kolonialnych, zmuszając je do ustępstw w postaci reformowania systemu kolonialnego. W procesie walk narodowowyzwoleńczych w koloniach poważnego znaczenia nabrała antyimperialistyczna burżuazja narodowa. Uzyskała ona poparcie kształtującego się rodzimego proletariatu i ruchu komunistycznego w skali światowej. W roku 1917 ziemie polskie znajdowały się w całości pod okupacją mocarstw centralnych (Niemcy i Austro-Węgry). W Rosji przebywało około trzech milionów Polaków. Wielu z nich wzięło udział w Rewolucji Październikowej, a niektórzy, jak np. Feliks Dzierżyński, Bronisław Wesołowski, Feliks Kon, Stanisław Bobiński, Stanisław Pestkowski, Jakub Hanecki, Józef Unszlicht, Julian Leszczyński odegrali w niej wybitną rolę. Rewolucja wywarła wielki wpływ na kształtowanie się nastrojów i poglądów politycznych wśród ludności polskiej w Rosji. W toku walk rewolucyjnych kształtowała się świadomość klasowa robotników polskich. Według informacji jednego z działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej w Rosji z 2 XII 1917 r. "robotnik polski w ogromnej swej większości idzie ręka w rękę z robotnikiem rosyjskim pod znakiem bolszewizmu. Idzie pod tym znakiem bez względu na swą przynależność partyjną... idzie żywiołowo i bynajmniej nie dlatego, że wiąże go z bolszewizmem przynależność partyjna (Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy) lub że bolszewicy najbardziej uwzględniają sprawy wolności

Antoni Czubiński

Julian

Marchlewski (1886--1925)narodowej. Nie, on idzie, bo uważa ten (ruch) za klasowy, za własny, za swój". Przedstawiciele polskich klas posiadających stwierdzali, że: "Dłuższe pozostawanie emigracji polskiej w Rosji grozi krajowi fatalnymi skutkami tak że strony powracających, jalk też ize strony znajdujących się w kraju ich rodzin". Dowodzono, że przedłużający się pobyt emigrantów w Rosji naraża ich "na przejęcie się głębiej sięgającymi ideami rewolucyjnymi". Wiadomości o rewolucji rosyjskiej przenikały na ziemie polskie okupowane przez Niemców. Wywierały one duży wpływ na umacnianie się tendencji rewolucyjno-niepodległościowych. W styczniu 1918 r. na ziemiach polskich miały miejsce licznie strajki. Według oceny powołanego przez Niemców rządu polskiego z 29 stycznia 1918 r. "Przebieg strajków styczniowych potwierdził jasno i uwydatnił ostatecznie istotne motywy, iznamiona kierownicy tego ruchu czerpią podnietę

I cele ruchu rewolucyjnego w kraju: I przykład z wypadków rosyjskich".

Niezależnie od bezpośrednich wpływów na kształtowanie SIę nastrojów społecznych Rewolucja Październikowa wpłynęła również na umiędzynarodowienie i rozwój kwestii polskiej. Przedstawiciel utworzonej przez Niemców Rady Regencyjnej już 31 XII 1917 f. słusznie stwierdził, że: "Przewrót październikowy odczuła nie tylko emigracja polska w Rosji; można przewidzieć, że prędzej czy później wywrze on swe skutki na całość sprawy polskiej. Na tle rosyjskiej rewolucji i bolszewizmu rozstrzygnie się może sprawa polska" .

Sprawa polska nabrała znaczenia międzynarodowego dopiero na. przełomie lat 1916-1917 r. Szczególną rolę odegrało w tym procesie obalenie caratu i proklamowanie przez Rząd Tymczasowy prawa narodu polskiego do niepodległości. Rząd Tymczasowy kontynuował jednak politykę rządu carskiego. Dopiero Rewolucja Październikowa przekreśliła ostatecznie politykę caratu i stworzyła realne przesłanki odbudowy niepodległego państwa polskiego. Szczególnego znaczenia nabrały rzucone przez nią hasła o pokoju i o prawie narodów do samookreślenia. W rok później procesy rewolucyjne rozszerzyły się na Austro-Węgry i Niemcy. W ten sposób rozkładowi uległy wszystkie trzy państwa zaborcze i przekreślona została prowadzona przez nieantypolska polityka podbojów i ucisku. Powstała trudna do przewidzenia sytuacja. Ponieważ państwa zaborcze znajdowały się w różnych blokach wojennych, przynajmniej jedno z nich powinno było pozostać w obozie zwycięzców. Faktycznie w konferencji pokojowej w Paryżu nie brało udziału żadne z nich. Związany z procesami rewolucyjnymi w Europie rozkład dawnych mocarstw zaborczych stworzył swoistą, niepowtarzalną sytuację, w której wyniku Polska po 123 latach niewoli mogła wrócić do niepodległego bytu państwowego. Sytuacja ta cechowała się tym, iż w Europie obalony został stary, niekorzystny dla narodu polskiego układ sił politycznych. Proces kształtowania nowego porządku w Europie w latach 1917-1918 dokonywał się pod przemożnym wpływem skutków Rewolucji Październikowej. Uciskające Polskę siły polityczne w procesie tym nie mogły wziąć udziału, ponieważ kształtował się on wbrew nim i bez nich właśnie ze względu na rewolucję. Powstałe na gruzach carskiej Rosji rewolucyjne państwo robotników i chłopów w sprawie odrodzenia niepodległego państwa polskiego zajęło stanowisko jednoznaczne. W nawiązaniu do programu partii bolszewickiej z 1903 r. państwo 'to uznało bez ograniczeń prawo narodu polskiego do samookreślenia. W listopadzie 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych opublikowała Deklaracją praw narodów Rosji. Dokument ten realizował w praktyce teoretyczne postulaty Włodzimierza Lenina i jego partii w kwestii narodowej. Do postulatów tyoh wrócono w czasie rokowań pokojowych z państwami centralnymi w Brześciu w grudniu 1917 r. Delegacja radziecka żądała uznania prawa narodu polskiego do samookreślenia, wycofania wojsk okupacyjnych z terenów zajętych w czasie wojny, umożliwienia ludności swobodnego wypowiedzenia się i dopuszczenia do udziału w rokowaniach przedstawicieli narodu polskiego. Kiedy Niemcy nie zgodzili się na to, w składzie delegacji radzieckiej znaleźli się przedstawiciele Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (Stanisław Babiński i Karol Radek), którzy przedstawili stanowisko reprezentowanej przez nich części społeczeństwa polskiego w kwestii samookreślenia.

W styczniu 1918 r. Rada Komisarzy Ludowych wydała specjalny dekret w sprawie ochrony i przekazania ludowi polskiemu znajdujących się na terenie Rosji polskich zabytków kultury. Wreszcie w sierpniu, a więc w momencie załamania się frontu niemieckiego na zachodzie i powstania realnych możliwości odbudowy Polski, rząd radziecki wydał specjalny dekret, na mocy którego anulowano układy rządu carskiego w sprawie rozbiorów Polski "ze względu na ich sprzeczność z zasadą samookreślenia narodów i rewolucyjnym poczuciem prawnym narodu rosyjskiego, który uznał niezaprzeczone prawo narodu polskiego do niepodległości i jedności". W październiku 1918 r. zaczęły się kształtować zręby niepodległego państwa polskiego. Rząd radziecki uznał Radę Regencyjną i wyznaczył swego przedstawiciela w Polsce w osobie Juliana Marchlewskiego. Rada Regencyjna kandydatury 'tej nie przyjęła. Kiedy w listopadzie 1918 r. w Polsce powstał rząd Jędrzeja Moraczewskiego, rząd radziecki podjął inicjatywę nawiązania stosunków dyplomatycznych i ponownie przedstawił kandydaturę Juliana Marchlewskiego na swego przedstawiciela w Polsce. I w tym wypadku ini

Antoni Czubińskicjatywa została odrzucona, a społeczeństwo polskie nie zostało o niej nawet poinformowane. Polskie klasy posiadające przejmując władzę w odrodzonej Polsce nie chciały unormowania stosunków z rewolucyjną Rosją. Przedstawiciel tych klas, Józef Piłsudski, myślał raczej o wojnie. i podbojach na wschodzie. Inicjatywę radziecką właściwie oceniono i podjęto dopiero po doświadczeniach okupacji hitlerowskiej (1939-1945) w Polsce Ludowej. Polski Rząd Tymczasowy 21 kwietnia 1945 r. podpisał ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich w Moskwie Uklad o przYjaźni, wspólpracy i pomocy wzajemnej na lat dwadzieścia. Uikład ten w 1965 r. przedłużono na następne dwadzieścia lat. I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Władysław Gomułka w artykule z, okazji 40 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej pisał m. in.: "Rewolucja Październikowa pokazała robotnikom i chłopom całego świata, że obalenie przez nich rządów kapitału i zdobycie władzy politycznej jest realną możliwością, dała pierwszy przykład przeobrażeń gospodarczo-społecznych, stanowiących ekonomiczną treść rewolucji socjalistycznej. Pokazała ona, ile rewolucyjnej energii i niespożytej aktywności może wydobyć z siebie klasa robotnicza, do jakich poświęceń zdolne są masy ludowe w walce o zwycięstwo swojej sprawy".