JERZY ZIÓŁEK

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1966.07/09 R.34 Nr3

DZIAŁALNOŚĆ INSTYTUCJI WYDAWNICZYCH W POZNANIU W LATACH 1945-1965

UWAGI WSTĘPNE

LAT A 1944-1965 (w Poznaniu od 1945 r.) były dla polskiego ruchu wydawniczego okresem dynamicznego rozwoju. Artykuł niniejszy stanowi próbę ukazania rozwoju tego ruchu w Poznaniu i omawia w zasadzie tylko działalność zawodowych instytucji wydawniczych. Chronologicznie obejmuje on lata 1945-1965. Przystępując do opracowania tego tematu, należy stwierdzić, że nie prowadzono dotąd żadnych badań w tym zakresie jak również, iż brakuje wielu materiałów archiwalnych. Między innymi z tego powodu przy opracowaniu pierwszych lat powojennych trzeba było na przykład przy określaniu nakładów oprzeć się na szacunkowych danych statystycznych. Przystępując do badań nad tym okresem, wypadło często odtwarzać historię poszczególnych placówek wydawniczych drogą gromadzenia rozproszonych dokumentów, ankiet i wywiadów. Jednym ze źródeł niniejszego opracowania są dane Pracowni Statystyki Wydawnictw Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej oraz sprawozdania wydawców. W toku badań niejednokrotnie napotykano na różnice między oficjalnymi sprawozdaniami, a danymi publikowanymi przez tak (kompetentne źródło, jak Urzędowy Wykaz Druków Biblioteki Narodowej. W tych warunkach próbo monograficznego ujęcia rozwoju ruchu wydawniczego w Poznaniu w latach 1945-1965 nie pretenduje do wyczerpującego przedstawienia tematu.

Jja'ta okupacji hitlerowskiej (1939-1945) spowodowały ogromne. spustoszenia w polskim dorobku kulturalnym. Ustała wszelka działalność wydawnicza. Zginęły setki autorów, wydawców, księgarzy. Spłonęły bezcenne rękopisy i starodruki. Wojna zrujnowała wiele zakładów poligraficznych. Księgarstwo polskie straciło 85% posiadanych książek, wypożyczalnie - 90%, biblioteki - 85%, księgozbiory prywatne -. około 70% ł, Poznań i Wielkopolska w stopniu znacznie większym niż jakikolwiek inny region kraju doznały przerażających skutków okupacji hitlerowskiej. W Poznaniu nie było takiej dziedziny życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego Polaków, w którą nie ingerowaliby hitlerowcy. Zaraz po napaści na Polskę i wkroczeniu do Poznania "zabezpieczyli" oni zbiory biblioteczne, likwidowali całe polskie życie kulturalne i oświatowe.

1 Por. H. Z a t o r s k a, "Przegląd Księgarski i Wydawniczy" 1%4, nr 13 z 15 VII, s. 1.

Jerzy Ziółek

POCZĄTKI RUCHU WYDAWNICZEGO W POZNANIU PO WYZWOLENIU.

DZIAŁALNOŚĆ WYDAWCÓW PRYWATNYCH

Bezpośrednio po wyzwoleniu w 1945 r. przystąpiono w kraju do reaktywowania działalności wydawniczej, zmierzającej do nadrobienia ogromnych strat poniesionych przez rynek księgarski. Ruch wydawniczy pierwszych lat rozwijał się w »parciu o działalność trzech różnych typów wydawnictw: państwowych, spółdzielczych i prywatnych. W latach 1945-1950 w Poznaniu (podobnie jak w całym kraju) najbardziej aktywną grupą wydawnictw były wydawnictwa prywatne i spółki wydawnicze. Znalazły się wśród nich zarówno firmy wydawnicze posiadające pewne tradycje przedwojenne, jak i nowo utworzone spółki lub wydawcy przygodni, którzy ograniczyli swoją działalność do wydania jednej lub kilku książek. Największą poznańską firmą wydawniczą, której tradycje sięgały roku 1905 była Księgarnia Władysława Wilaka. Już wtedy wydawała ona popularne broszury patriotyczne, śpiewniki narodowe, dzienniczek "Nowiny" oraz tygodnik "Orzeł" i "Kalendarz Poznański". W latach 1918-1939 wydawnictwo to nastawiło się przede wszystkim na wydawanie literatury naukowej, prawniczej i ekonomicznej. Księgarnia Władysława Wilaka wznowiła działalność w czerwcu 1945 r., a zaprzestała w roku 1950. W ciągu sześcioletniej działalności wypuściła ona na rynek księgarski łącznie 60 książek. Wśród nich znalazły się publikacje z dziedziny nauki o państwie i prawie, jak: Antoniego Peretiatkowicza Wstęp do nauk prawnych, Podstawowe pojęcia prawa administracyjnego i Kodeks polityczny oraz Czesława Znamierowskiego Wiadomości elementarne o państwie.

Drugim pod względem liczby wydanych książek wydawnictwem prywatnym była Księgarnia Zdzisława Gustowskiego, iktóra wznowiła działalność wydawniczą w październiku 1945 r. Wśród 39 wydanych przez nią książek znalazły się powieści Stanisława Czernika, Jana Dobraczyńiskiego i Marii Rodziewiczówny, a z literatury światowej - Lwa Tołstoja. Bogate tradycje sięgające jeszcze okresu przed pierwszą wojną światową (1914) posiadało "Wydawnictwo Polskie" Rudolfa W egnera, działające początkowo we Lwowie, a w latach 1919-1939 w Poznaniu. Specjalizowało się ono w wydawaniu dzieł literatury pięknej, publikując je m. in. w ramach znanej w Polsce "Biblioteki Laureatów Nobla" . W roku 1945 nakładem tego wydawnictwa ukazała się tylko jedna książka Elementarz i czytanka dla I i II klasy szkół powszechnych Jaśka, Szczepańskiego i Lisowskiego, odbita w Norymberdze. Właściwą działalność "Wydawnictwo Polskie" wznowiło dopiero w roku 1947, po przeniesieniu do Warszawy. W okresie reorganizacji polskiego ruchu wydawniczego posiadane prawa do wznowień placówka ta przekazała Państwowemu Instytutowi Wydawniczemu. Spośród nowych firm wydawniczych, utworzonych po. roku 1945, największą rozmiarami produkcję rozwijała Poznańska Spółka Wydawnicza, której nakładem ukazało się w latach 1946-il950 36 pozycji. Były to w większości opracowania lektur szkolnych - najwybitniejszych utworów Adama Mickiewicza, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Juliusza Słowackiego, Stanisława Wyspiańskiego i Stefana Żeromskiego - wydawane w ramach serii "Literatura Polska XIX i XX Wieku w Komentarzach".

Działalność wydawniczą prowadziła także utworzona w sierpniu 1945 r. "Księgarnia Ziem Zachodnich". Do kwietnia 1949 r. wydała ona ogółem 16 pozycji, w tym kilka prac dotyczących problematyki Ziem Zachodnich i słowianoznawstwa, na przykład: Andrzeja Marjańskiego Zachodnia granica Polski na Odrze i Nysie oraz Jana Otrąbskiego Słowianie. Rozwiązanie odwiecznej zagadki ich nazw. N a znacznie mnIejSzą skalę rozwinęły działalność takie firmy, jak "Sekcja Wydawnicza Narodowego Instytutu Postępu" (spółka), Spółka Wydawnicza "Dropis" , księgarze: Kasper Wojnar, Schmidt i Karmoliński oraz autorzy-wydawcy własnych prac (Czesław Sikorski, Zbigniew Miłofoędzki, Seweryn Kruszczyński, Stanisław Kozierowski i inni).

W ogólnym dorobku wszystkich istniejących w Poznaniu w latach 1945-1950 prywatnych firm wydawniczych, których liczba (łącznie z autorami-wydawcami) wyniosła 21, znalazły się 183 tytuły w nakładzie szacunkowym około 1337 000 egzemplarzy. Na produkcję tę złożyły się przede wszystkim publikacje z dziedziny nauk społeczno-politycznych (Księgarnia Władysława Wilaka) oraz innych dziedzin wiedzy, jak nauki matematyczno-przyrodnicze, nauka o literaturze (Poznańska Spółka Wydawnicza), nauki lekarskie itp. Znacznie skromniejszy był udział literatury pięknej dla dorosłych oraz literatury dla dzieci i młodzieży (Księgarnia Zdzisława Gustowskiego), a także literatury technicznej i rolniczej. W pierwszych latach powojennych działalność wydawców prywatnych nadawała rynkowi wydawniczemu pewne cechy kapitalistyczne. Po roku 1950 nastąpiła zupełna zmiana struktury wydawniczej i niemal wyłączne oparcie ruchu wydawniczego na działalności instytucji uspołecznionych. Przeglądając rezultaty produkcji poznańskich wydawców prywatnych, można stwierdzić, że w większości wydawali oni książki społecznie przydatne.

DZIAŁALNOŚĆ SPÓŁDZIELNI WYDAWNICZYCH

Duże znaczenie w początkowym okresie odbudowy ruchu wydawniczego miało powstanie spółdzielczych instytucji wydawniczych, które skutecznie konkurowały z działalnością wydawców prywatnych. Powołana w marcu 1945 r. tymczasowa Komisja Planowania Spółdzielczego opracowała "Tezy w sprawie struktury spółdzielczości księgarsko-wydawniczej" jako podstawę racjonalnej rozbudowy sieci księgarsko-wydawniczej w Polsce 2 . Tezy te głosiły w zakresie działalności spółdzielni wydawniczych m. in. konieczność specjalizacji. Spółdzielczość księgarsko-wydawnicza, dostrzegając zmiany społeczno-ustrojowe zachodzące w Polsce skierowała swoją działalność na zaspokojenie potrzeb kulturalnych społeczeństwa. N a początku września 1946 r. istniały w całym kraju 44 spółdzielcze instytucje wydawnicze, z których największymi były: "Czytelnik", "Książka", "Wiedza", a w Poznaniu "Księgarnia Akademicka"'. Poznań był zresztą jednym z silniejszych ośrodków spółdzielczości księgarsko-wydawniczej - obok "Księgarni Akademickiej" bowiem powstało tutaj także kilka innych spółdzielni, jak Zachodnia Agencja Prasowa (Wydawnictwo Zachodnie), Spółdzielnia Pomocy Szkolnych "Oświata", Instytut Nauikowo- Wydawniczy Ruchu Ludowego "Polska", Księgarnia Wydawnicza Spółdzielni "Pomoc" i inne. "Księgarnia Akademicka"4 powołana

8 Por. J. Z a s a d a, Spółdzielczość ksiągarsko-wydawnicza w Polsce. W: "Zycie Gospodarcze", Katowice 1946, R. l, nr 23-24a, s. 44----46. * Ibidem, s. 45.

«Archiwum Państwowe w Poznaniu (cyt. APP), zespół akt Spółdzielni Księgarskiej "Oświata'" w Poznaniu, nr 772, sygn. 120. Protokół walnego zgromadzenia organizacyjnego Księgarni Akademickiej.

Jerzy Ziółekzostała do życia 12 V 1945 r. Głównymi jej inicjatorami byli: prof. dr Jan Suszko, prof. dr Józef Górski oraz Księgarz i wydawca Jan J aohowski. Spółdzielnia istniała do roku 1950. Działalność wydawnicza "Księgarni Akademickiej" rozpoczęta 30 X 1945 r. obejmowała zarówno serie wydawnicze, takie jak "Biblioteka Źródeł Historycznych" i "Biblioteka Tekstów U staw", zwarte publikacje naukowe oraz przez pewien czas dwa periodyki: "Przegląd Wielkopolski" - miesięcznik poświęcony zagadnieniom kultury wielkopolskiej i "Kronikę Miasta Poznania". Ogółem "Księgarnia Akademicka" wydała 73 książki w nakładzie 217 000 egzemplarzy. Były to wyłącznie publikacje naukowe, stanowiące dorobek naukowców poznańskich. Zachodnia Agencja Prasowa, której początki sięgają lat okupacji hitlerowskiej w Polsce, zorganizowana została jako dziennikarska spółdzielnia pracy w listopadzie 1945 r. 5 Główną uwagę koncentrowała ona na problematyce Ziem Zachodnich i Niemiec. Tym samym celom służyło także powołane do życia przez Zachodnią Agencję Prasową wspólnie z Polskim Związkiem Zachodnim w kwietniu 1946 r. - Wydawnictwo Zachodnie 6. Ponieważ z końcem 1948 r. Zachodnia Agencja Prasowa likwidowała swoją działalność, na ostatnim walnym zgromadzeniu podjęto uchwałę o powołaniu spółdzielni PZZ "Wydawnictwo Zachodnie i Morskie", która przejęła jej majątek i zobowiązania. Nowa spółdzielnia działała jednak tylko do 25 X 1949 r., tj. do chwili przejęcia jej przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Wydawnictwo Zachodnie (łącznie z "Wydawnictwem Zachodnim i Morskim") opublikowało ogółem 85 pozycji w nakładzie około 300 000 egzemplarzy. Pierwsze książki tego Wydawnictwa ukazały slię w maju 1946 r. Wyszły niemal równocześnie trzy książki: Bohdana Danielewskiego, Juliusza Kolipińskiego i Aleksandra Rogalskiego Niemcy rozgromione?, praca zbiorowa pod redakcją Edmunda Męclewskiego Ziemie OdzYskane - odzyskani ludzie oraz Tadeusza Kraszewskiego Były i będą nasze. Na tematy dotyczące problematyki Ziem Zachodnich i Niemiec ukazały się między innymi książki: Juliusza Kolipińskiego Granica pokoju, Józefa Kokota Polityka gospodarcza Prus i Niemiec na Śląsku, Jana Władysława Grabskiego 200 miast wróciło do Polski, Marii Czekańskiej Z biegiem Odry, Gerarda Labudy Wielkie Pomorze w dziejach Polski, Aleksandra Rogalskiego Już nigdy więcej, Janusza Pajewskiego i Włodzimierza Głowackiego Analogie rewizjonizmu niemieckiego, Mariana Rybickiego Polityka germanizacyjna Fryderyka II. Z książek poświęconych zagadnieniom morskim wydano Jerzego Pertka Wielkie dni małej floty i Romana PoUaka Uroda morza. Dzdał literacki tego wydawnictwa traktowany był jako pomocniczy. Zachodnia Agencja Prasowa reaktywowała swoją działalność w roku 1957, a od l VII 1963 r. stanowi ona wyodrębnione przedsiębiorstwo Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej "Prasa" .

Spółdzielnia Pomocy Szkolnych "Oświata", działająca od chwili założenia (3 II 1945) do 25 IV 1945 pod nazwą: "Nauczycielska Spółdzielnia Pomocy Szkolnych"7, a od 23 XI 1949 do momentu likwidacji (1 I 1950) jako Spółdzielnia Księgarska "Oświata"S, skupiała wśród swoich członków przede wszystkim nauczycieli i dzia ·

5 Por. E. M ę c l e w s ki, Zachodnia Agencja Prasowa. W: "Przegląd Zachodni" 1960, nr l, s. 127. 6 Por. T. Kra s z e w s ki, Dziennikarska Spółdzielnia Pracy w służbie Ziem Odzyskanych.

W: "Praca Księgarska" 1948, nr 7/8, s. 150.

'APMPiWP, jw. sygn. 7. Protokóły z Walnych Zgromadzeń Spółdzielni Księgarskiej "Oświata". Protokół nr l i 3.

s APMPiWP, jw. sygn. 7. Protokół Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Spółdzielni Pomocy Szkolnych "Oświata" z dnia 5 V 1948.

łączy oświatowych. Głównym kierunkiem Jej działalności było zaopatrywanie młodzieży szkolnej w artykuły asortymentu piśmiennego i księgarskiego. W tym celu zorganizowano własne sklepy księgarsbo-papiernicze, dział wydawniczy, introligatornię oraz czytelnię i wypożyczalnię książek. W zakresie działalności wydawniczej szczególną aktywność przejawiała "Oświata" w 1945 r., publikując 28 pozycji w łącznym nakładzie 946 000 egzemplarzy. W tej liczbie znalazły się jednak również mapki konturowe (200 000 egzemplarzy), mapa fizyczna Wielkopolski (10 000 egzemplarzy), kalendarzyk kieszonkowy na 1945 r. (30 000 egzemplarzy) oraz pierwszy numer "Kroniki Miasta Poznania" (3000 egzemplarzy). Po odliczeniu tych wydawnictw pozostają 24 tytuły książek w nakładzie 703 000 egzemplarzy. N a produkcję tę złożyły się przede wszystkim podręczniki szkolne i książki dydaktyczne dla nauczycieli. W następnych latach "Oświata" stopniowo ograniczała swoją działalność wydawniczą, wydając po kilka tytułów rocznie (w roku 1946 - 10 pozycji, w roku 1947 - 4, a w roku 1948 - 3). Jakkolwiek wydawnictwa ukazujące się nakładem "Oświaty" były w większości zaledwie kilkudziesięciostronicowymi broszurami, to jednak z uwagi ma brak podręczników szkolnych znajdowały one natychmiast licznych odbiorców, o czym świadczy duża liczba wznowień. Spółdzielnia "Oświata" prowadziła także inne formy działalności kulturalno-oświatowej. Jedną z nielicznych poznańskich instytucji wydawniczych specjalizujących się w wydawaniu literatury rolniczej była zorganizowana w roku 1946 spółdzielnia księgarsko-wydawnicza pod nazwą Instytut Nauikowo-Wydawmiczy Ruchu Ludowego "Polska"s. Wydała ona w ciągu czterech lat istnienia 34 książki, w tym 27 tytułów w ramach "Biblioteki Rolniczej". N a serię tę składały się przystępne dla rolników, zawierające szereg praktycznych wskazówek prace popularnonaukowe, jak Bronisława Niklewskiego Jak nawozić glebę"! (dwa wydania), Zygmunta Moczarskiego Hodowlo zwierząt, Floriana Bogusławskiego Zmianowanie i płodozmian w praktyce rolnej i inne. Działająca w latach 1945-1948 Księgarnia Wydawnicza Spółdzielni "Pomoc" wydała łącznie 14 książek o tematyce wojennej i okupacyjnej, a także kilka książek dla dzieci 10. Wreszcie należy także wspomnieć o niektórych mniejszych spółdzielniach, które wydały zaledwie po kilka książek, jak "Studencka Spółdzielnia Wydawnicza", Harcerska Spńłdzielnia "KaDeHa", Spółdzielnia Wydawnicza "Zryw" i Spółdzielnia Wydawnicza "Kurier" .

Spółdzielnie wydawnicze, podobnie jak wydawcy prywatni, prowadziły swoją działalność w zasadzie do roku 1950. Wydały one w tym okresie ogółem 253 pozycje w nakładzie szacunkowym około 1858 000 egzemplarzy, a więc więcej niż wydawcy prywatni. Kierunki ich działalności były podobne; również spółdzielnie wydawnicze publikowały przede wszystkim prace naukowe z dziedziny nauk społeczno-politycznych i innych dziedzin wiedzy ("Księgarnia Akademicka", Wydawnictwo Zachodnie), w mniejszym zaś stopniu literaturę rolniczą ("Polska"), podręczniki (" Oświata") i literaturę piękną (Wydawnictwo Zachodnie). N a przełomie lat 1949/1950 zlikwidowano działające w Poznaniu spółdzielnie typu księgarsko-wydawniczego. Funkcję ich w zakresie działalności wydawniczej przejęły wydawnictwa państwowe i istniejące w dalszym ciągu w Warszawie nie

· "Praca Księgarska" 194-9, ru 11, s. 216.

10 "Przegląd Księgarski" 194-9, nr 16, s. 113.

Jerzy Ziółekktóre spółdzielnie wydawnicze, natomiast w zakresie działalności księgarskiej - utworzona w 1950 r. Centrala Obrotu Księgarskiego "Dom Książki". Dopuszczenie wydawców prywatnych i spółdzielczych do działalności wydawniczej w pierwszych latach powojennych podyktowane było koniecznością jak najszybszego zaopatrzenia rynku księgarskiego w podręczniki szkolne i akademickie, dzieła literatury pięknej polskiej i obcej, prace naukowe itp. W tym sensie wiele wydawnictw prywatnych i spółdzielczych odegrało pozytywną rolę w odbudowie polskiego ruchu wydawniczego. Jego dalszy rozwój zgodny z kierunkiem rozwoju kultury i oświaty w Polsce Ludowej, oparty został na działalności socjalistycznych instytucji wydawniczych.

WYDAWNICTWA INSTYTUCJI I ZRZESZEŃ KATOLICKICH

Zjawiskiem występującym w ruchu wydawniczym w całym kraju w pierwszym okresie jego rozwoju była ożywiona działalność wydawnicza zrzeszeń i instytucji katolickich. Także w Poznaniu, szczególnie w latach 1945-1949, ukazała się znaczna ilość książek nakładem takich wydawnictw, jak: "Albertinum", ,Pallottinum" i inne. Instytucje te wydawały książki o tematyce religijnej, częściowo również literaturę piękną polską i obcą, literaturę naukową, a także podręczniki szkolne. Największą rozmiarami produkcję miała w latach 1945-1965 "Księgarnia Św. Wojciecha". Ogółem katolickie instytucje wydawnicze opublikowały w latach 1945-1965 560 tytułów w nakładzie około 11700 000 egzemplarzy. N a sumę tak wysokich nakładów, w których znacznie partycypuje produkcja "Księgarni Św. Wojciecha", składają się wysokie nakłady modlitewników oraz podręczników do nauki religii.

DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Idea utworzenia placówki naukowo-badawczej zajmującej się badaniem problematyki zachodiniosłowiańskiej oraz stosunków polsko-niemieckich zrodziła się w kręgu uczonych poznańskich jeszcze w okresie okupacji hitlerowskiej. W grudniu 1944 r. odbyło się w Milanówku pod Warszawą konspiracyjne zebranie, na którym postanowiono utworzyć Instytut Zachodni jako placówkę naukowo-badawczą II. Wśród organizatorów Instytutu znaleźli się prof. Zygmunt Wojciechowski, prof. Adam Grodek, prof. Jan Zdzitowiecki i prof. Maria Kiełczewska-Zalewska. Powrót Polski na ziemie położone nad Bałtykiem, Odrą i Nysą Łużycką stał się dodatkowym bodźcem dla podjęcia problematyki zachodniej w odrodzonej Polsce i spotkał się z aprobatą i pełnym poparciem władz państwowych. W memoriale złożonym prezesowi Rady Ministrów 12 II 1945 r. przez prof. Zygmunta Wojciechowskiego czytamy m. in.: "Troską Instytutu w bieżącej chwili jest spełnienie zadań wynikających z fak".u obejmowania przez Polskę ziem odwiecznie polskich, nie przyłączonych do Polski w latach 1918/1919. W szczególności chodzi o: zabezpieczenie mienia kulturalnego i instytucyj z nim związanych i adaptację tych instytucyj do celów polskich, obsadę tych instytucyj fachowcami, mogącymi sprostać ciążącym na nich zadaniom, opinio

" Por. Instytut Zachodni w Poznaniu 1945-1960. Zarys dzialanosci, s. 4-5.

dawstwo w sprawach zagadnień narodowościowych na Ziemiach Zachodnich, opiniodawstwo w sprawach zagadnień gospodarczych na Ziemiach Zachodnich, opiniodawstwo w sprawach demograficznych i kolonizacji na Ziemiach Zachodnich" 12. 27 II 1945 r. Instytut Zachodni został zatwierdzony i podjął działalność w ścisłej współpracy z Biurem Ziem Zachodnich, a w okresie późniejszym z Ministerstwem Ziem Odzyskanych.

Działalność Instytutu Zachodniego uwidacznia się między innymi w dziedzinie edytorskiej. W pierwszych latach nakładem Instytutu Zachodniego ukazały się przede wszystkim publikacje informujące społeczeństwo o całdkszitałcie stosunków polsko, niemieckich oraz polskości Ziem Odzyskanych. Do tego typu prac należą: Zygmunta Wojciechowskiego Polska-Niemcy, dziesięć wieków zmagania, Zdzisława Kaczmarczyka Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Tadeusza Lehra-Spławińskiego O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Józefa Kostrzewskiego Kultura prapolska, Kazimierza Tymienieckiego i Janusza Pajewskiego Dzieje Niemiec (t. I i II). Doniosłe znaczenie aktualne posiadała seria "Documenta Occupationis Teutonicae" oraz liczne opracowania dotyczące okupacji niemieckiej w Polsce. Cyklem syntetyzującym całokształt problematyki poruszanej przez Instytut Zachodni była seria "Ziemie Staropolski", z której cztery tomy (Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska oraz Warmia i Mazury) ukazały się do roku 1955. Do końca tego roku Instytut Zachodni wydał łącznie 93 książki w nakładzie 366 571 egzemplarzy.

W roku 1956 nakreślony został nowy program naukowo-foadawczy Instytutu Zachodniego, który w pierwszym rzędzie uwzględniał "naukową ocenę przyczyn i skutków trwałego oparcia się Polski o Odrę i Nysę, wiążąc jednocześnie to zagadnienie z walką sił postępowych w Niemczech i z rolą Niemieckiej Republiki Demokratycznej jako przyszłości Niemiec" 13. Program ten adresowany był "do społeczeństwa polskiego w kraju i za granicą, do przyjaciół za granicą ze szczególnym uwzględnieniem niemieckich sił postępowych oraz burżuazyjnego świata umysłowego" u. W ten sposób "szala problematyki, przy zachowaniu w dalszym ciągu jeszcze problemów ziem zachodnich, przechyliła się na rzecz studiów nad obu państwami niemieckimi NRD i NRF"15. Działalność wydawnicza będąca odzwierciedleniem dorobku naukowo-badawczego Instytutu Zachodniego w tym okresie jest z jednej strony kontynuacją (względnie zamknięciem) dotychczas wydawanych serii, z drugiej zaś strony - podjęciem szeregu nowych cennych inicjatyw wydawniczych. W cyklu "Ziemie Staropolski" ukazały się dwie ostatnie pozycje: Górny Śląsk (część I i II) oraz Odbudowa Ziem Odzyskanych. Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Polsce ukazały się nowe opracowania Tadeusza Cypriana i Jerzego Sawickiego, Jana Pietrzykowskiego oraz Karola Mariana Pospieszaiskiego. Współczesną problematykę Ziem Zachodnich poruszają liczne prace społeczno-gospodarcze. Całokształt problematyki tych Ziem ujmuje praca zbiorowa Polskie ziemie zachodnie, wydana w 1959 r. w języku polskim i francuskim, a w roku następnym w języku niemieckim i włoskim. Jako pierwszy tom Monografii Niemiec Współczesnych ukazała się w 1963 r. praca zbiorowa Niemiecka Republika Demokratyczna. Odradzaniu się sił militarnych w Niemieckiej Republice Federalnej ipoświęcił swoje- opracowanie Zenon Rostooki.

12 Ibidem, s. 20-21.

u Ibidem, s. 11. 11 Ibidem, s. U.

15 Por. Z. K a c z m a r c z y k, "Przemówienie na Jubileuszu XX-lecia Instytutu Zachodniego 27 marca 1965 r." Maszynopis, s. 4.

4 Kronika miasta Poznania

Jerzy Ziółek

Dorobek edytorski Instytutu Zachodniego za lata 1945-1965 w zakresie wydawnictw nieperiodycznych zamyka się 'liczbą 182 pozycji w łącznym nakładzie 477 000 egzemplarzy. Instytut Zachodni poprzez swoje publikacje znacznie wzbogacił wiedzę o Ziemiach Zachodnich, stosunkach polsko-niemieckich i problematyce nierncoznawczej. Bezustannie zwiększa się oddziaływanie Instytutu Zachodniego na zagranicę poprzez wymianę czasopism i publikacji zwartych. Wymianę taką prowadzi Instytut Zachodni z 144 instytucjami z 24 krajów, w tym z 10 krajów socjalistycznych i 14 kapitalistycznych.

DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK

Jedno z naj starszych towarzystw naukowych w Polsce - Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk - wznowiło działalność w maju 1945 roku le. Jeszcze w tym samym roku Towarzystwo zainicjowało akcję odczytową i dyskusyjną cieszącą się dużym zainteresowaniem środowiska naukowego. Z wielkim trudem odbudowano bibliotekę, wreszcie - od roku 1946, kiedy uzyskano subwencje od władz centralnych i lokalnych - wznowiono także działalność badawczą i wydawniczą. Poszczególne komisje naukowe - działające w ramach czterech wydziałów - kontynuowały serie wydawnicze, rozpoczęte iw okresie międzywojennym. Pierwszym wydawnictwem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk opublikowanym latem 1946 r. był VII zeszyt Bulletin de la Societe des Amis des Sciences et des Lettres (Serie B Sciences Mathematiques et Naturelles). Sto egzemplarzy tego wydawnictwa zaprezentował we wrześniu tegoż roku w Zurichu prof. Jan Witkowiski, który jako delegat Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk brał udział w jubileuszu 20iO-lecia Societe Zurichoise des Sciences N aturelles. Przedstawiciele nauk przyrodniczych z wielu krajów Europy, zgromadzeni na tym zjeździe, bairdzo przychylnie przyjęli ten odzew nauki polskiej . Nawiązano wówczas wiele kontaktów na odcinku nauk przyrodniczych, łącznie z wymianą wydawnictw. W pierwszych latach Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk wydawało swoje prace niemal wyłącznie nakładem własnym, natomiast od 1954 r. realizuje produkcję wydawniczą głównie za pośrednictwem Oddziału Poznańskiego Państwowego Wydawnictwa Naukowego. Działalność wydawnicza Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk obejmuje wydawnictwa: ogólne (np. materiały z sesji naukowych), ciągłe (m. in. Lingua Posnaniensis, Slavia Occidentalis, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych), Zarządu Towarzystwa (np. Początki Państwa Polskiego. Księga Tysiąclecia-A tom I Organizacja polityczna, tom II Społeczeństwo i kultura), zwarte (np. Ęune2a litteraria. Księga ku czci pro/. Romana Po llaka) , seryjne (np. Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, Prace Komisji Historycznej PTP N, Prace Komisji Archeologicznej PTPN itp.), różne (katalogi, wydawnictwa zlecone i inne).

Ogółem w latach 1946-1965 Towarzystwo wydało 807 książek w łącznym nakładzie 812 700 egzemplarzy". Towarzystwo korzysta z subwencji Polskiej Akademii Nauk i prowadzi szeroką wymianę wydawnictw z naukowymi ośrodkami za granicą.

<. Por. Z. L i s o w s ki, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w latach 1927-1947.

Poznań 1947, s. 53-ll4.

« Zestawienie produkcji wydawniczej PTPN za lata 1946-1%5 na podstawie "Sprawozdań Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk".

ODDZIAŁY POZNAŃSKIE PAŃSTWOWYCH ZAKŁADÓW WYDAWNICTW SZKOLNYCH I PAŃSTWOWEGO WYDAWNICTWA NAUKOWEGO

Od roku 1945 istnieje w Poznaniu placówka specjalizująca się w wydawaniu podręczników i książek pomocniczych dla młodzieży szkół ogólnokształcących. Zadania te spełnia oddział warszawskiej centrali Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych powołany do życia 11 IX 1945 r. Jakkolwiek produkcja tego oddziału stołecznego wydawnictwa nie jest wliczana do statystyk ruchu wydawniczego w Poznaniu, podobnie jak nie wliczamy do tych statystyk całej produkcji Oddziału Poznańskiego Państwowego Wydawnictwa N aukowego i innych filii 'centralnych wydawnictw, warto przecież zapoznać się z paroma informacjami na temat jego działalności. W pierwszych latach działalności głównym zadaniem Oddziału Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych było zaopatrywanie wszystkich szkół województwa poznańskiego w podręczniki, lekturę i periodyki szkolne, piecza i nadzór techniczny nad produkcją podręczników i książek Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych w drukarniach poznańskich oraz troska o ich terminowe rozprowadzenie. Od roku 1950, gdy działalność handlową Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych przejął "Dom Książki", Oddział Państwowych Zakładów Szkolnych w Poznaniu zamieniony został na Delegaturę, która od tej pory zajmuje się wyłącznie nadzorem technicznym nad produkcją książek zleconych przez centralę warszawską. W poznańskim ruchu wydawniczym Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych posiadają zasługi w szkoleniu fachowych kadr. W okresie 19451965 Oddział Poznański wyprodukował 857 pozycji w łącznym nakładzie 91 727 563 egzemplarzy. U dział w produkcji wydawniczej Poznania ma również powołany l VI 1951 r.

Oddział Poznański Państwowego Wydawnictwa Naukowego. Oddział ten w pierwszych latach istnienia wydawał tylko skrypty dla wyższych uczelni. W roku 1954 powołano w Poznaniu do życia Redakcję Wydawnictw Lokalnych, która współpracuje z ponad 20 komitetami redakcyjnymi, w tym z instytutami naukowymi Polskiej Akademii Nauk oraz towarzystwami naukowymi ogólnymi i specjalistycznymi, mającymi swoje siedziby w Poznaniu, a także Gdańsku, Szczecinie, Toruniu i Bydgoszczy. Produkcja Oddziału tylko w odniesieniu do publikacji zlecanych przez poznańskie uczelnie, towarzystwa i instytuty naukowe wynosiła do roku 1965 -. 957 tytułów w nakładzie 1093 600 egzemplarzy. Globalna produkcja Oddziału jest znacznie większa, ponieważ realizuje on przede wszystkim produkcję zleconą przez centralę Państwowego Wydawnictwa Naukowego w Warszawie.

DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICTWA POZNAŃSKIEGO

Utworzenie wydawnictw pozastołecznych w poważnym stopniu zmieniło strukturę wydawniczą w Polsce. Wydawnictwa te odegrały ważną rolę w proc6sie wyrównywania dysproporcji między różnymi województwami w dziedzinie życia literackiego i naukowego. Ważnym momentem w rozwoju życia umysłowego Poznania było stworzenie instytucji wydawniczej w pełni samodzielnej Wydawnictwa Poznańskiego. iByło to wynikiem starań zainicjowanych w 1955 r. przez grono poznańskich działaczy społecznych, popartych przez Komitat Woje

4*

JerzY Ziółekwódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Bobotniczej w Poznaniu 18. Wydawnictwo Poznańskie uzyskało formalny akt erekcyjny w dniu l VII 1956 r., edytorską zaś działalność rozpoczęło w marcu 1957 r., wydając jako pierwszą swą pozycję powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Wydawnictwo Poznańskie zasięgiem swoim obejmuje przede wszystkim województwa: poznańskie, zielonogórskie, koszalińskie, szczecińskie i częściowo bydgoskie. Główny zatem wysiłek kieruje ono w "obsługę" tych regionów. Wydawnictwo Poznańskie prowadzi działalność w następujących grupach: f. literatura piękna polska, 2. tłumaczenia literatury pięknej obcej, 3. literatura naukowa i popularnonaukowa, 4. aktualna literatura społeczno-polityczna, 5. wydawnictwa artystyczne i przewodniki turystyczne. W zakresie polskiej literatury pięknej Wydawnictwo Poznańskie kładzie główny nacisk na publikowanie współczesnej prozy i poezji, przykładając dużą wagę do debiutów. W latach 1957-1965 wydano z literatury polskiej 2,24 książki z czego aż 80 książek przypada właśnie na debiuty. Wielu debiutantów legitymowało się prawdziwym talentem, a ich książki stanowią - w większości - trwały dorobek polskiej literatury współczesnej. W dziale literatury przekładowej Wydawnidtwo Poznańskie wydaje przede wszystkim pozycje ze współczesnej literatury Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i Islandii. Szczególnie wartościowa jest "Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich", dla której Wydawnictwo pozyskało do współpracy szereg cenionych tłumaczy. Od kilku lat Wydawnictwo rozszerza również liczbę wydanych książek tłumaczonych z języka niemieckiego, głównie z literatury Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Z literatury naukowej i popularnonaukowej na pierwsze miejsce pod względem liczby wydanych książek wysuwa się bogaty zestaw tytułów związanych tematycznie z Poznaniem i Wielkopolską oraz Ziemiami Zachodnimi. Są to głównie książki z historii, etnografii i socjologii. W dziale tym znajduje się również duża ilość książek poświęconych stosunkom polsko-niemieckim, szeroko rozumianej problematyce niemcoznawczej i drugiej wojnie światowej. W zakresie literatury społeczno-politycznej Wydawnictwo Poznańskie wydaje publikacje związane z tradycjami walk wyzwoleńczych, aktualnymi wydarzeniami społeczno-politycznymi i tp. W ostatniej grupie publikacji nakładem Wydawnictwa Poznańskiego ukazują się albumy oraz przewodniki turystyczne. Albumy przedstawiają współczesne życie Poznania, Wielkopolski i Ziem Zachodnich, przewodniki - atrakcyjne miejscowości i szlaki turystyczne tych rejonów. Warto zaznaczyć, że niemal wszystkie te publikacje powstają z inicjatywy i na zamówienie Wydawnictwa Poznańskiego. Wydawnictwo Poznańskie działalnością swoją w znacznym stopniu wzbogaca życie umysłowe Poznania i Ziem Zachodnich, nasyca rynek ogólnopolski nowymi lokalnymi inspiracjami. Od marca 1957 do końca 1965 r. wydało ono 553 książki W łącznym nakładzie 3 811 000 egzemplarzy.

DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA WYŻSZYCH UCZELNI

Wśród pilnych zadań, jakie stanęły przed polskim ruchem wydawniczym od pierwszych chwil wyzwolenia znalazł się 'także problem zaopatrywania powsta

18 Por. J. Z i ó ł e k, Trzy lata Wydawnictwa Poznańskiego. W: "Kronika Miasta Poznania".

Poznań 1959, nr 3, s. 49-57.

jących w całym kraju wyższych uczelni w podręczniki akademickie oraz ułatwienia możliwości publikacyjnych kadrze naukowej. (Problem ten rozwiązywany był w pierwszych latach powojennych różnymi środkami: obok sporadycznie prowadzonej przez szkoły wyższe działalności wydawniczej, dla ich potrzeb pracowały także mniej lub bardziej przypadkowo inne instytucje wydawnicze w tym również prywatne i spółdzielcze. Od roku 1951 zadanie to przejęło głównie Państwowe Wydawnictwo Naukowe i inne wydawnictwa resortowe. Wobec stale wzrastających potrzeb rozwijających się kadr naukowych oraz zwiększającej sią liczby studentów powstała konieczność zaspokojenia tych potrzeb 'poprzez przyznanie szkołom wyższym ograniczonych praw wydawniczych. W Poznaniu pierwszym takim posunięciem było powołanie przy Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w 1955 r. Komitetu Redakcyjnego Zeszytów Naukowych, z którego później rozwinęło się Wydawnictwo Uczelniane Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 19. Do roku 1960 istniały już w Poznaniu cztery wydawnictwa uczelniane (Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Politechniki Poznańskiej i Wyższej Szkoły Rolniczej), a na dwóch uczelniach działały Komisje Wydawnicze Senatu (Akademii Medycznej i Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego) .

Sprawnie pracuje Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, które posiada na swoim koncie wiele osiągnięć naukowych i edytorskich. Nakładem tego wydawnictwa ukazują się następujące serie wydawnicze: Prace Wydziału Prawa, Prace Wydziału Filozoficzno- Historycznego, Prace Wydziału Filologicznego, Prace Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii, Prace Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, Prace Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Prace z Zakresu Dziejów Uniwersytetu Poznańskiego i inne. Część nakładów Wydawnictwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza wymieniana jest za pośrednictwem Biblioteki Głównej UAM z zagranicznymi i 'krajowymi placówkami naukowymi. Podobnie aktywnie działają inne wydawnictwa uczelniane. Dotychczasowe osiągnięcia szkół wyższych w zakresie wydawania zeszytów naukowych, skryptów, prac doktorskch i habilitacyjnych zajmują ważne miejsce w dorobku wydawniczym Poznania.

UWAGI KOŃCOWE

Bilans produkcji wydawniczej Poznania za lata 1945-1965 sięga liczby 4957 wydanych książek w nakładzie 26 366 100 egzemplarzy. Z iliczlby tej na wydawnictwa państwowe, spółdzielcze i instytucje niewydawnicze (państwowe i społeczne) przypada 4214 książek, na wydawnictwa prywatne 183 książki, na wydawnictwa katolickie 560 książek. Jaki jest wkład Poznania w ogólnopolski ruch wydawniczy, w jego wielkie osiągnięcia w latach 1945-1965? Porównanie dorobku edytorskiego naszego miasta z dorobkiem całego kraju byłoby mylące. Pamiętać bowiem należy, że sama tylko Warszawa skupia obecnie około 70% produkcji wydawniczej w tytułach i około 90°/» w nakładach (w tym wielomilionowe nakłady podręczników szkolnych)20.

'. Por. B. M i ś k i e w i c z , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

W: "Kronika Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu za lata akademickie 1959/1962".

Poznań 1963, s. 457-464.

!* Obliczono na podstawie: "Ruch wydawniczy w liczbach" za lata 1958-1964. Biblioteka Narodowa - Instytut Bibliograficzny, Warszawa.

Jerzy Ziółek

W związku z tym słuszne będzie porównanie osiągnięć Poznania z innymi wielkimi miastami Polski (poza Warszawą). Takie zestawienie daje bardzo ciekawe wyniki; widoczny jest rozwój i duże osiągnięcia miejscowych wydawnictw. Wielkość produkcji i co za tym idzie pozycję Poznania w stosunku do innych miast Polski ilustruje tabela 1.

Tabela l KOLEJNOŚĆ TRZECH PIERWSZYCH REGIONALNYCH OŚRODKÓW WYDAWNICZYCH W POLSCE W LATACH 1959-1963 21

Rok Miasto Liczba wydanych książek 1959 l. Poznań 347 2. Kraków 336 3. Wrocław 292 1960 l. Poznań 378 2. Kraków 339 3. Katowice (woj.) 298 1961 l. Poznań 434 2. Kraków 350 3. Katowice (woj.) 320 1962 l. Poznań 357 2. Kraków 328 3. Katowice (woj. ) 310 1963 l. Łó dź 345 2. Poznań 328 3. Kraków 327

Tabela l wskazuje, że nasze osiągnięcia stawiają Poznań w rzędzie największych po Warszawie ośrodków wydawniczych w kraju. Wśród miast pozastołecznych Poznań zajmował w latach 1959-1962 zdecydowanie pierwsze miejsce. Udział Poznania w poza warszawskiej produkcji wydawniczej wynosił w latach 19581964 od 12,7-20,4% w tytułach i od 13,0-I20,rjo w nakładach.

Kierunki rozwoju ruchu wydawniczego w Poznaniu w okresie XX-lecia Polski Ludowej można prześledzić na podstawie struktury tematycznej wydanych książek, ujętej W tabeli 2. W ogólnej ilości wydanych książek dominują w Poznaniu publikacje z dziedziny nauk społeczno-politycznych (historia państwa i prawo, socjologia, ekonomia itp.). Wiąże się to przede wszystkim z silnym miejscowym ośrodkiem naukowym, kontynuacją dobrych tradycji Poznania jako głównego centrum polskiej myśli zachodniej, profilem i określoną polityką poznańskich instytucji wydawniczych. Pod względem liczby wyprodukowanych książek związanych tematycznie z Ziemiami Zachodnimi i zagadnieniami niemcoznawczymi Poznań zajmuje pierwsze miejsce w kraju: skupia się tu przecież największa liczba naukowców, których kierunek badań był i jest ciągle związany z tymi sprawami. Dla przykładu profil wydawniczy Instytutu Zachodniego i Wydawnictwa Poznańskiego - obok innych wydawnictw - związany jest głównie z tą problematyką.

11 Ibidem, za lata IW do 1%3.

Tabela 2 ZESTAWIENIE PRODUKCJI WYDAWNICZEJ POZNANIA W LATACH 1945-1965 W ROZBICIU NA GRUPY DZIAŁÓW BIBLIOGRAFICZNYCH"

Grupy działów bibliograficznych

Pozycje

Ogółem N akłady w tys.

egzemplarzy

I. Literatura społeczno-polityczna II.. Literatura techniczna III. Literatura rolnicza IV. Literatura' z innych dziedzin wiedzy IVa. Literatura religijna V. Podręczniki szkolne VI. Literatura dla dzieci i młodzieży VII. Literatura piękna (dla dorosłych) 456 452 1252 381 144 93 430

4443,3 696,4 1080,7 2673,2 6807,5 5593,8 1097,4 3973,8

Publikuje się poważne prace naukowe, monografie, prace popularnonaukowe, źródła, prace wspomnieniowe związane tematycznie z martyrologią Polaków w okresie okupacji hitlerowskiej, literaturę nieimcoznawczą, publikacje demaskujące zbrodnie popełnione na narodzie polskim. Warto przypomnieć, że również w pierwszych latach powojennych książki z tego zakresu stanowiły nie małą ilość publikacji wydawnictw prywatnych i spółdzielczych. Poważny jest także udział literatury z innych dziedzin wiedzy, takich jak nauki matematyczno-przyrodnicze, sztuka i medycyna. Literatury techniczna i rolnicza mają mały udział w produkcji wydawniczej Poznania. Natomiast literatura religijna (łącznie z katechizmami zaliczonymi do podręczników), jeśli idzie o nakłady, stanowi ponad 40% całej produkcji omawianego okresu. Liczba książek z zakresu literatury pięknej nie jest, jak to wynika z tabeli, zbyt duża. Notujemy jednak z chwilą powstania Wydawnictwa Poznańskiego - które stało się głównym miejscowym producentem tej literatury - poważny jej wzrost w tytułach i nakładach. Działalność Wydawnictwa Poznańskiego powoduje, że udział Poznania w produkcji literatury pięknej w skali całego kraju (poza Warszawą) wynosi w ostatnich latach od 10,0-15,3%. Wśród wydawanych tytułów przeważają utwory pisarzy poznańskich oraz z Ziem Zachodnich, podejmujące głównie problemy społeczne i moralne naszych czasów.

Osiągnięcia poznańskiego ośrodka wydawniczego w latach od 1945 do 1965, w znacznym stopniu uwarunkowane poparciem i pomocą miejscowych władz, są odbiciem osiągnięć kulturalnych Poznania i stanowią poważny wkład w całokształt ogólnych osiągnięć kulturalnych Polski Ludowej.

H Opracowanie własne autora. Nakłady za pierwsze lata powojenne obliczono szacunkowo.