ZBIGNIEW

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1966.04/06 R.34 Nr2

POGORZELSKI

ROZWÓJ PRZEMYSŁU POZNANIA W LATACH 1946-1965

CZĘSC II

INWESTYCJE

OSIĄGNIĘCIA produkcyjne przemysłu Poznania w latach 1946-1965 są między innymi rezultatem poczynionych nakładów inwestycyjnych'. Wielkość tych nakładów w poszczególnych etapach w piętnastoleciu 1951-1965 przedstawia tabela 1. Łączna wartość inwestycji w przemyśle uspołecznionym Poznania zamyka się sumą około 7,4 mld złotych. Nakłady w latach 1961-1965 w porównaniu z okresem 1951-1955 wykazują dynamikę 302,7%, co równa się średniemu rocznemu temipu wzrostu 7,7°/». Nakłady inwestycyjne na przemysł stanowią około 45% ogólnych nakładów inwestycyjnych w Poznaniu. Pięciolatka 1961-1965 charakteryzowała się niższą dynamiką wzrostu aniżeli poprzednia 1956-1960 i osiągnęła wskaźnik 141,0%, podczas gdy w latach 19511955 i 1956-1960 dynamika nakładów była znacznie wyższa, wynosiła bowiem 214,7%.

N akłady inwestycyjne na przemysł w Poznaniu w latach 1951-1965 stanowiły 1,3% wszystkich inwestycji przemysłowych kraju z dość znacznym zróżnicowaniem w poszczególnych etapach:

1951-1955 1956-1960 1961-1965

0,93% 1,52% 1,38%

W ramach nakładów inwestycyjnych na przemysł w regionie poznańskim Poznań uczestniczył w latach 1956-1960 w 25%, pozostałe 75% inwestycji przemysłowych zlokalizowanych zostało w woj. poznańskim. Natomiast w pięciolatce 1961-1965 udział Poznania zmniejszył się do około 17,9% przy równoczesnym poważnym wzroście nakładów inwestycyjnych w województwie do 82,1 %. To przesunięcie nakładów inwestycyjnych z przemysłu Poznania na obszar województwa

1 Ocena wielkości nakładów inwestycyjnych w przemyśle Poznania w latach 1946-1965 napotyka na szczególne trudności z uwagi na niedokładności istniejących danych i stosowanie różnych mierników wartości tych nakładów. Celem ujednolicenia zebranych informacji, nakłady inwestycyjne przeliczono na ceny z roku 1961. W ten sposób nakłady inwestycyjne stały się porównywalne. Z uwagi na brak ostatecznych wyników za r. 1965, przyjęto dane tymczasowe.

5 Kronika miasta Poznania 2

Zbigniew

Pogorzelski

było rezultatem świadomej polityki gospodarczej władz w celu przywrócenia równowagi gospodarczej w regionie poznańskim, zachwianej w latach planu sześcioletniego 1950-1953. Porównanie z innymi miastami wydzielonymi (tabela 2) ukaże wyraźnie na przestrzeni lat 1957-1965 tendencję spadkową udziału Poznania w inwestycjach przemysłowych kraju. Ponadto Poznań i Wrocław zajmują stale ostatnie miejsce wśród miast wydzielonych. Wysokość nakładów inwestycyjnych w przemyśle miasta na jednego mieszkańca przedstawia tabela 3. Po prawie dwukrotnym wzroście nakładów inwestycyjnych na jednego mieszkańca i na jednego zatrudnionego w przemyśle 2 w latach 1956-1960 w stosunku do poprzedniego pięciolecia, nastąpiło poważne zahamowanie w latach 1961-1965. Lata te wykazują kolejny wzrost w odniesieniu do pięciolatki 1956-1960 już tylko o około 28 % wartości inwestycji na jednego mieszkańca oraz o około 19% wartości na jednego zatrudnionego w przemyśle. W konfrontacji z przeciętną krajową oraz z innymi miastami wydzielonymi Poznań zajmuje środkowe miejsce pod względem wysokości nakładów inwestycyjnych w przemyśle na jednego mieszkańca, względnie na jednego zatrudnionego w przemyśle uspołecznionym (tabela 4). Zgodnie z potencjałem produkcyjnym, bezwzględną przewagę posiadał przez cały czas przemysł państwowy, który wykorzystał w latach 1951-1955 około 98% całości nakładów inwestycyjnych przeznaczonych na przemysł 3 . Przeszło dwukrotne zwiększenie nakładów inwestycyjnych przez spółdzielczość w latach 1956-1960 i utrzymanie tej dynamiki w następnej pięciolatce 1961-1965 zmniejszyło o około 3% udział przemysłu państwowego w inwestycjach "ogółem". N akłady inwestycyjne spółdzielczości charakteryzowały się w latach 1951-1960 zdecydowaną przewagą nakładów na maszyny i urządzenia, a w ostatniej pięciolatce (1961-1965) zmianą proporcji na korzyść inwestycji budowlano-montażowych (56,60/0 i 38,1%). Struktura nakładów inwestycyjnych wykazuje w latach 1951-1965 dość znaczną supremację inwestycji budowlano-montażowych. Następny okres przynosi zmianę proporcji i wtedy na pierwszy plan wysuwają się nakłady inwestycyjne na maszyny i urządzenia (46,9%). Pięciolatka 1961-1966 przewidywała większy udział inwestycji budowlano-montażowych (49,9%). Łącznie na przestrzeni piętnastu lat (1951-1965) przeważały inwestycje budowlano-montażowe (48,4%) nad nakładami na maszyny i urządzenia (43,9%). W inwestycjach przemysłowych na pierwszym miejscu znajdowały się inwestycje produkcyjne, z tym, że w przemyśle państwowym udział inwestycji nieprodukcyjnych był w początkowym etapie wysoki (19,5%), a w następnych latach uległ obniżeniu. Natomiast w przemyśle spółdzielczym inwestycje nieprodukcyjne wzrosły w latach 1956-1960 do 18,2%. W okresie dwudziestolecia 1945-1965 zostało zbudowanych w Poznaniu wiele nowych obiektów przemysłowych. Do ważniejszych należy zaliczyć 4 : Poznańską Fabrykę Maszyn Żniwnych, Poznańską Fabrykę Łożysk Tocznych im. Alfreda Bema, Poznańską Fabrykę Wodomierzy i Gazomierzy "Powogaz" , Zjednoczone Zakłady Rowerowe, Zakłady Wytwórcze Ogniw i Baterii "Centra", Poznańską

2 W obu przypadkach wzięto pod uwagę ostatni rok dane] pięciolatki.

«Struktura nakładów inwestycyjnych Poznania przedstawiona jest w tablicach statystycznych 1--4. 4 Poznań w okresie 20-lecla Polski Ludowej, s. 20. Wydawnictwo Prezydium Rady N arodowe] m. Poznania. Miejska Komisja Planowania Gospodarczego.

Tabela 1 NAKŁADY INWESTYCYJNE W PRZEMYŚLE POZNANIA W LATACH 1951-1965 (w min zł według cen z 1961 r.)

Lata Polska Region Województwo Miasto 1951-1965 559 095 7372 1951-1955 128 057 1194 1956-1960 168 238 10 242 7 678 2564 1961-1965 2£2 800 20 239 16 626 3614

Źródła: GUS "Roczniki Statystyczne 1960-1964"; GUS "Mały Rocznik Statystyczny 1965"; GUS Statystyka Przemyślu 1960,1961, 1962; Materiały statystyczne MKPG i Pracowni Planów Regionalnych przy WKPG w Poznaniu.

Tabela 2 UDZIAŁ INWESTYCJI PRZEMYSŁOWYCH POZNANIA I MIAST WYDZIELONYCH W NAKŁADACH INWESTYCYJNYCH NA PRZEMYSŁ KRAJOWY (w odsetkach)

Wyszczególnienie * 1957-1960 1961 1962 1963 1964 Polska 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O Poznań 1,6 1,6 1,5 1,3 1,3 Warszawa 6,1 6,3 4,9 3,8 Łódź 3,2 2,7 2,4 2,8 Wrocław 1,2 1,5 1,4 1,0 Kraków** 3,6 5,9 5,5 5,5

* Dotyczy przemysłu uspołecznionego, ** łącznie z Nową Hutą.

Źródła: GUS Statystyka Przemyślu 1962; GUS "Rocznik Statystyczny 1964"; GUS "Mały Rocznik Statystyczny 1965".

Tabela 3

NAKŁADY INWESTYCYJNE W POZNANIU W LATACH 1951-1965 (w złotych)

Nakłady inwestycyjne na Lata 1 zatrudnionego 1 mieszkańca w przemyśle uspołecznionym 1951-1955 3184 17 741 1956-1960 6284 34 856 1961-1965 8261 42 526

Źródła: GUS "Rocznik Statystyczny 1964"; Materiały statystyczne MKPG i Pracowni Planów Regionalnych przy WKPG w Poznaniu.

5*

Zbigniew

Pogorzelski

Fabrykę Maszyn i Aparatów Przemysłu Spożywczego, Poznańskie Zakłady Produkcji Betonów "Pozbet", Fabrykę Pomocy Naukowych, Poznańskie Zakłady Wyrobów Korkowych, Przedsiębiorstwo Remontowo-Montażowe Handlu (Wewnętrznego, Zakłady Budowy Maszyn Chemicznych, Poznańskie Warsztaty Napraw Maszyn Drukarskich, Poznańskie Zakłady Metalowe Przemysłu Terenowego, Poznańskie Zakłady Przemysłu Piekarniczego, Spółdzielnię Wyrobów Szklanych im. Rewolucji Październikowej, Spółdzielnię Inwalidów "Szczotkarz", Rzemieślniczą Spółdzielnię Pracy "Opakowania Drzewne", Spółdzielnię Pracy "Pokój", Spółdzielnię "Metal- Trakcj a" , S półdzielnię Inwalidów "Metalowiec" , Spółdzielnię Pracy Chemiczno- Drogistowską.

Równocześnie przeprowadzono na szeroką skalę rozbudowę i modernizację już istniejących zakładów przemysłowych miasta, co równało się nie tylko uwielokrotnieniu produkcji, ale często także zmianie i specjalizacji ich profilu produkcyjnego. Do nich między innymi należały 5: Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", Zakłady Metalurgiczne "Pomet", Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Wielkopolska Fabryka Urządzeń Mechanicznych "Wiepofama", Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil", Poznańskie Zakłady Elektrotechniczne "Alco" , Poznańskie Zakłady Wyrobów Emaliowanych, Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka, Poznańskie Zakłady Przemysłu Muzycznego, Zakłady Sprzętu Motoryzacyjnego, Poznańska Huta Szkła, Poznańskie Zakłady Papiernicze, Zakłady Przemysłu Cukierniczego "Goplana", Poznańskie Zakłady Koncentratów Spożywczych, Poznańskie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze, Zakłady Mięsne, Poznańskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego, Fabryka Kosmetyków "Lechia", Poznańskie Zakłady Farmaceutyczne "Polfa" . W latach 1951-1955 aż 71,6% nakładów inwestycyjnych przeznaczono na zaspokojenie potrzeb przemysłu maszynowego, metalowego i gumowego. Następny etap 1956-1960 przyniósł dalsze zwiększenie nakładów inwestycyjnych na przemysł maszynowy i metalowy łącznie 64,0%, a w latach 1961-1965 założono 55,6 ł /o ogółu nakładów inwestycyjnych w przemyśle dla gałęzi maszynowej, środków transportu i chemicznej. Przemysł spożywczy wykazał jeszcze dość znaczny udział w nakładach inwestycyjnych, który wyrażał się kolejno odsetkami 7,3%, 6,Y/o i 8,8%. Należy jednak stwierdzić, biorąc pod uwagę potrzeby i możliwości, że niewysokie nakłady inwestycyjne w latach 1956-1965 kierowano na przemysł elektrotechniczny, chemiczny i poligraficzny. Oceniając strukturę nakładów inwestycyjnych według form własności należy podkreślić, że w przemyśle państwowym koncentrowały się one na przemysłach ciężkich, w pierwszym okresie również w przemyśle gumowym, a w latach 19611965 do znaczenia doszła chemia. Natomiast w przemyśle spółdzielczym nakłady te w latach 1951-1965 były rozłożone bardziej równomiernie, a wśród gałęzi uprzywilejowanych oprócz przemysłu metalowego duży odsetek przypadał na przemysł odzieżowy i spożywczy. Interesująco przedstawia się analiza wielkości nakładów inwestycyjnych w przemyśle miasta w powiązaniu z osiągniętymi wynikami produkcyjnymi. Przyrost wartości produkcji globalnej na jeden złoty nakładów inwestycyjnych w latach 1951-1965 przedstawia tabela 5. Zakładaj ąc, że realizowane nakłady inwestycyjne tylko w części korespondują z wynikanii produkcyjnymi danego okresu, w przekroju piętnastu lat (1951-1965) można stwierdzić ogólną tendencję do zmniejszania się wartości przyrostu produkcji globalnej przemysłu na jednego złotego na

»Jw. S. 21.

kładów inwestycyjnych. Dotyczy to Poznania i innych miast Polski. Spadek ten jest jednak o wiele wyższy w Poznaniu (o przeszło 50%) aniżeli w kraju (średnio o 30%). W przypadku kraju zjawisko to jest w pełni wytłumaczalne dużym zaangażowaniem środków w inwestycje przeznaczone na rozwój bazy paliwowo-energetycznej, a więc o długofalowym okresie realizacji. W Poznaniu tylko niewielka część nakładów inwestycyjnych miała w latach 1961-1965 charakter długofalowy, wybiegający poza rok 1965. Poważny natomiast udział miały inwestycje związane z koniecznością wymiany przestarzałego i zużytego parku maszynowego. Ponadto niektóre rodzaje inwestycji, jak np. w gałęzi chemicznej były szczególnie kapitałochłonne.

EKSPORT

Równolegle do wzrostu produkcji przemysłowej Poznania rozwija się produkcja przeznaczona na eksport. W przemyśle państwowym planowanym centralnie spośród 75 przedsiębiorstw przemysłowych 35 zajmowało się również produkcją

Zbigniew

Pogorzelski

Tabela 4 NAKŁADY INWESTYCYJNE W PRZEMYŚLE POZNANIA I MIASTACH WYDZIELONYCH NA 1 MIESZKAŃCA I NA 1 ZATRUDNIONEGO W PRZEMYŚLE USPOŁECZNIONYM

Wyszczególnienie

Polska

Poznań

Warszawa

Łódź

Wrocław

(w złotych) 1957 1960 1963 m l 034 I 315 l 688 P 10 179 13 111 15 488 m 849 I 752 l 641 P 4 428 9 720 8 305 m 1795 2 186 l 627 P 12 657 14 666 9 674 m l 290 l 782 l 995 P 4 454 6 480 7 126 m 745 1311 l 177 P 4 551 8 386 6 747 m I 132 4 684 5 697 P 6410 26 621 30 196m na 1 mieszkańca p na 1 zatrudnionego w przemyśle uspołecznionym Źródła: GUS "Rocznik Statystyczny 1964"; GUS Statystyka Przemysłu i960.

Tabela 5 PRZYROST WARTOŚCI PRODUKCJI GLOBALNEJ PRZEMYSŁU USPOŁECZNIONEGO POZNANIA W LATACH 1951-1965 NA TLE PRZECIĘTNEJ KRAJOWEJ

Przyrost proPrzyrost pro- Nakłady d ukcj i globalnej Lata dukcji globalnej inwestycyjne na l zł nakładów (w min zł) (w min zł) in we stycyj nych (w złotych) Polska 580 900 559 095 1,04 Tf\',f\ lal:.:.:::: "'Poznań 13 924 7 372 1,89 Polska 161 100 128 057 1,26 .

1",,,;,,, 1 £"\';'; -ol 'oC.

Poznań 3 447 1194 2,89 Polska 182 000 168 238 1,08 Poznan 4 221 2 564 1,65 1()1:.:() 1 f\-f, 1 Polska 237 800 262 800 0,90 Poznań 5 011 3 614 1,39

Źró dł a: GUS "Roczniki Statystyczne 1960-1964"; GUS "Mały Rocznik Statystyczny 1965"; Komisja Planowania przy Radzie Ministrów, Podstawowe Kierunki Rozwoju Gospodarczego PRL: Materiały Statystyczne MKPG i Pracowni Planów Regionalnych przy WKPG w Poznaniu.

Tabela 6 PRODUKCJA EKSPORTOWA PAŃSTWOWEGO PRZEMYSŁU W lATACH i960-1964 W POZNANIU (w min zł)

Rok Wartość 1960 1 147,6 1961 1 753,8 1962 1971,5 1963 2 513,4 1964 3 652,0

Źródła: Materiały statystyczne MKPG oraz Pracowni Planów Regionalnych przy WKPG w Poznaniu.

eksportową, natomiast w państwowym przemyśle terenowym na 12 zakładów produkcyjnych 8 zakładów produkowało na eksport. Niewiele, bo zaledwie 16 spódzielni (na 106 istniejących) prowadziło w 1963 r. produkcję eksportową6. Czołowym eksporterem w przemyśle Poznania był państwowy przemysł planowany centralnie, którego przedsiębiorstwa wyprodukowały w latach 1960-1964 towarów eksportowych o łącznej wartości 11 038,3 min zł w cenach zbytu (tabela 6). Dynamika wzrostu produkcji eksportowej wykazuje dość poważne wahania mimo stałej tendencji dodatniej, co należy tłumaczyć ścisłymi związkami z sytuacją na rynkach światowych, tym bardziej że poważna część towarów eksportowana jest do państw kapitalistycznych. W związku z tym również i struktura gałęziowa tego eksportu wykazuje dość duże i nie regularne zmiany. W latach 1962 i 1963 oraz w latach ubiegłych dawał się zauważyć dynamiczny wzrost udziału wyrobów przemysłu ciężkiego (44,3% w 1962 r. i 48,4% w 1963 r.) oraz stały spadek udziału produktów rolno-spożywczych (48,6% w 1962 r. i 41,SC/o w 1963 r.) w całości sprzedaży produkcji eksportowej. Wzrastał również eksport wyrobów przemysłu chemicznego (z 3,5% w 1962 r. do 5,8% w 1963 r.). Natomiast w 1964 r. udział produkcji eksportowej przemysłu ciężkiego spadł do 41,0%, a wzrósł znowu znacznie eksport produktów spożywczych (do 52,9%). Zmniejszył się także udział przemysłu chemicznego do 3,5% w 1964 r. 7 Do największych eksporterów należały Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", Zakłady Wytwórcze Ogniw i Baterii "Centra", Poznańskie Zakłady Elektrotechniczne "Alco" , Poznańska Fabryka Łożysk Tocznych im. Alfreda Bema, Poznańskie Zakłady Farmaceutyczne "Polfa", Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil" .

W przemyśle spożywczym najpoważniejszymi eksporterami były m. in. Poznańskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego, Przedsiębiorstwo J ajczarsko- Drobiarskie, Zakłady Mięsne. Przetwórnia, Poznańskie Zakłady Leśnej Produkcji Niedrzewnej "Las". Przykładowo biorąc, udział Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" w 1963 r. stanowił 41,3% całego eksportu przemysłu Poznania, a Poznańskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego - 17,6%. Te ostatnie wykazały olbrzymi wzrost w 1964 r. zwiększając eksport o 270%.

· Działalność eksportowa przedsląbiorstw przemysłowych na terenie m. Poznania oraz możliwości i perspektywy jej rozwoju. Praca zbiorowa pod kierunkiem prof. dr L. J ankowiaka. Poznań 1963 (maszynopis). , Materiały sprawozdawcze Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego.

Zbigniew

Pogorzelski

Działalność eksportową prowadził także państwowy przemysł terenowy wywożąc za granicę w pierwszym rzędzie artykuły metalowe i chemiczne przy zmniejszającym się eksporcie artykułów włókienniczo-odzieżowych. W latach 1961-1965 wartość wyeksportowanych wyrobów państwowego przemysłu terenowego w Poznaniu wynosiła 103,9 min zł w cenach bieżących (tabela 7).

Tabela 7 EKSPORT PAŃSTWOWEGO PRZEMYSŁU TERENOWEGO W POZNANIU W LATACH 1961-1965 (w min zł) 7,6 8,6 19,8 34,0 33,9

Źródło: Materiały sprawozdawcze Wydziału Przemysłu Prezydium Bady Narodowej m. Poznania

Jeżeli chodzi o geografię eksportu, to przeważały kraje socjalistyczne w 1963 t.

- 89,4%, a w 1964 - 94,2%.

Znacznemu zwiększeniu uległ eksport przemysłu spółdzielczego, w którym na plan pierwszy wysunęły się branże: spożywcza, zabawkarska i włókienciiczo-odzieżowa 8 . W latach 1961-1965 osiągnął on wartość 147,4 min zł w cenach bieżących (tabela 8).

Tabela 8 EKSPORT PRZEMYSŁU SPÓŁDZIELCZEGO W POZNANIU W LATACH 1961-1965

(w m i n zł) 1 18,9 21,7 29,6 35,8 41,4

Źródło: Materiały sprawozdawcze Wydziału Przemysłu Prezydium Rady Narodowe] m. Poznania

W roku 1963 przemysł spółdzielczy wyeksportował 79,0% całości produkcji przeznaczonej do krajów socjalistycznych, a 21 % do krajów kapitalistycznych. W następnym roku udział krajów socjalistycznych w eksporcie spółdzielczym wzrósł do 87,7%°. Rozwój produkcji eksportowej przemysłu miasta jest konsekwencją nie tylko wzrostu mocy produkcyjnej całego przemysłu uspołecznionego, ale w pierwszym rzędzie stałego polepszania jakości produkcji, poszerzania wachlarza produkowanych asortymentów i stosowania nowej technologii na skutek dużego zainteresowania przemysłu postępem technicznym. Nie należy przy tym zapominać o doniosłej roli Międzynarodowych Targów Poznańskich i Targów Krajowych.

, s . S m o ] i ń s ki, Przemysł i rzemiosło miasta Poznania w ohresie XX-lecia Polski LudoweJ.

· Materiały sprawozdawcze Wydziału Przemysłu Prezydium Rady Narodowej m. Poznania.

Poznania

PŁACE

Zgodnie z wynikami Narodowych Spisów Powszechnych w i960 r. 1 1960 r.

głównym źródłem utrzymania ludności Poznania 10 był przemysł (tabela 9).

Tabela 9

LUDNOŚĆ POZNANIA WEDŁUG ŹRÓDEŁ UTRZYMANIA» (w odsetkach)

Wyszczególnienie

Ludność ogółem

100, O 100, O 91,7 86,1 35,1 35,2 8,1 9,8 11,9 7,9 9,9 7,1 26,7 26,1 8,3 13,9

Ludność utrzymująca się z pracy w tym:przemysł budownictwo obrót towarowy transport i łączność pozostałe działy Ludność utrzymująca się z niezarobkowych źródeł utrzymania

* Ogółem pracujący i utrzymywani członkowie rodziny.

Źródło: "Biuletyn Statystyczny GUS" Wyniki ostateczne Spisu Powszechnego Z dnia 6 XII 1960, Seria L.

Nr 9, Warszawa 1964.

Przeciętne płace miesięczne brutto osób zatrudnionych w przemyśle uspołecznionym Poznania w latach 1951-1964 wykazują stały wzrost od 565 zł w 1951 r. do 2081 zł w 1964 r. (tabela 10). Do roku 1960 średnie płace w przemyśle miasta kształtowały się poniżej przeciętnej krajowej. W roku 1961 następuje zrównanie (1872 zł) i od tego czasu średnia płaca w Poznaniu jest już stale wyższa od średniej krajowej. W roku 1951 różnica wynosiła około 13 % poniżej średniej na niekorzyść Poznania, a w 1964 r. nastąpiło odwrócenie sytuacji, zanotowano bowiem 2,2% powyżej średniej krajowej. Innym charakterystycznym zjawiskiem były zmiany jakim podlegały płace w latach 1951-1964 w poszczególnych pionach przemysłu Poznania. Przeciętne płace w przemyśle planowanym centralnie były w 1951 r. o około 14% niższe od średnich miesięcznych płac w przemyśle planowanym terenowo. Z biegiem lat nastąpiła zmiana w sytuacji. Płace w przemyśle planowanym centralnie (zwłaszcza państwowym) rosły o wiele szybciej aniżeli w przemyśle planowanym terenowo. W konsekwencji tego w 1964 r. przeciętna płaca miesięczna pracowników przemysłu planowanego centralnie była już o przeszło 14% wyższa od płac w przemyśle terenowym. Powiększenie średniej miesięcznej płacy w przemyśle Poznania było wynikiem z jednej strony stosowania wyższych stawek w tym dziele gospodarki narodowej, a z drugiej strony zmiana w strukturze gałęzi przemysłu li.

"Ogółem pracujący i utrzymywani członkowie rodziny.

"Dane dotyczące struktury zatrudnienia wg wysokości artykule L. Woj t a s i e w i c z , Przemiany w strukturze grodzeń w gospodarce uspołecznionej Poznania w latach 1957-1964. R 1966 nr 1.

płac w przemyśle oparto na zatrudnienia wg poziomu wyna"Kronika Miasta Poznania"

Zbigniew Pogorzelski

Tabela 10

PRZECIĘTNE PŁACE MIESIĘCZNE BRUTTO W PRZEMYŚLE USPOŁECZNIONYM M. POZNANIA WO FORM WARTOŚCI I SYSTEMÓW PLANOWANIA W LATACH 1951-1964 NA TLE ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

Wyszczególnienie 1951 1955 1959 1962 1963 1964 w złotych Polska ogółem 650 1183 1782 1911 1993 2036 Poznań ogółem 565 1122 1737 1969 2018 2081 w tym: Przemysł planowany centr alni e 554 1152 1774 2014 2057 2119 a) państwowy 556 1154 1774 2020 2059 2123 b) spółdzielczy 410 1083 1781 1887 1924 1928 Przemysł planowany terenowo 646 973 1565 1723 1796 1853 a) państwowy 602 1078 1615 1757 1860 1926 b) spółdzielczy 664 897 1529 1715 1746 1795 Wskaźnik wzrostu (wartość nominalna) w odsetkach Polska ogółem 100 182 274 294 307 313 Poznań ogółem 100 199 307 348 357 368

Źródła: "Rocznik Statystyczny ill. Poznania 1951- 1959"; "Rocznik Statystyczny ill. Poznania i woj. Poznańskiego 1963/64"; Sprawozdanie statystyczne z wykonania planu za rok 1964.

Tabela 11 STRUKTURA ZATRUDNIENIA WEDŁUG WYSOKOŚCI PŁAC W PRZEMYŚLE WE WRZEŚNIU 1964 R.* (w odsetkach)grupy płac brutto w złotych Wyszczególnienie 1001- 1501- 2001- 2501- powyżej do 1000 -1500 -2000 -2500 -3000 3000 Warszawa 100, O 5,8 16,2 25,7 20,5 14,8 17,0 Poznań 100,0 3,5 15,9 25,5 27,8 18,0 12,3 Łódź 100, O 2,8 16,2 39,4 24,0 10,2 7,4 Wrocław 100,0 3,8 15,2 28,0 22,9 15,5 17,6 Kraków 100,0 3,5 14,3 25,9 22,9 15,7 17,7

* bez uczniów.

Źródło: Ii. Wojtasiewicz, Przemiany w strukturze zatrudnienia według poziomu wynagrodzeń w gospodarce uspołecznionej Poznania w latach 1957-1964.

Analogicznie jak w ogólnej strukturze zatrudnienia, tak i w przemyśle Poznania udział zatrudnionych w grupie płac 2001-2500 zł (tabela 11) kształtował się stosunkowo wysoko. Niższy natomiast odsetek pracowników posiada Poznań w grupie od 3000 zł wzwyż. Przemysł miasta cechował ponadto duży procent zatrudnionych w grupie 2501-3000 zł. Z gałęzi przemysłoweh posiadających średnie płace powyżej 2000 zł należy wymienić przemysł maszynowy i konstrukcji metalowych, środków transportu i wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, y? pozostałych gałęziach średnie płace kształtowały się w granicach od 1500 do 1970 zł. Jakkolwiek średnia płaca w przemyśle miasta była wyższa od średniej krajowej, to równocześnie udział pracowników zarabiających powyżej JXX) zł był w Poznaniu niższy niż przeciętnie w kraju. Znajduje to pewne uzasadnienie w fakcie, że najwyższe stawki stosowane są w przemyśle paliw i hutnictwie żelaza i metali nieżelaznych, których to gałęzi przemysłu w Poznaniu nie ma.

MAJĄTEK TRWAŁY

Wartość odtworzenia środków trwałych w uspołecznionych przedsiębiorstwach przemysłowych Poznania stanowiła w 1961 r. przeszło 45% wartości wszystkich środków trwałych przedsiębiorstw uspołecznionych w Poznaniu. Zgodnie z wynikami powszechnej inwentaryzacji środków trwałych w przemyśle uspołecznionym przeprowadzonej według stanu w dniu 1 I 1961 f. wartość ich w Poznaniu wynosiła 8950,5 min zł (tabela 12). Miarą porównawczą wzrostu jest szacunkowa wartość pięciu miliardów złotych analogicznych środków trwałych w regionie poznańskim w roku 1945 12, która w okresie piętnastu lat zwiększyła się przeszło czterokrotnie. Dokładną strukturę środków trwałych w uspołecznionych przedsiębiorstwach przemysłowych Poznania i innych miast wydzielonych oraz woj. poznańskiego na tle kraju przedstawiają tabele 13 i 14. Analiza porównawcza tej struktury jest dla Poznania wysoce niekorzystna. I tak, Poznań znajduje się wśród pięciu miast wydzielonych na ostatnim miejscu pod względem udziału w środkach trwałych przemysłu całego kraju. Dotyczy to zwłaszcza wyposażenia w kotły i maszyny energetyczne oraz maszyny, aparaty i urządzenia techniczne. W niektórych przypadkach partycypacja pozostałych miast wydzielonych jest przeszło dwukrotnie wyższa od Poznania. Jeżeli chodzi o strukturę pionową środków trwałych w przemyśle uspołecznionym Poznania, to jedynie Wrocław posiada równie niekorzystne proporcje uwidaczniające się w wysokim udziale budynków i budowli w całkowitej wartości omawianych środków trwałych. Natomiast wyposażenie w urządzenia energetyczne i techniczne przemysłu Poznania jest pod względem wartościowym i procentowym mniejsze niż w Łodzi, Krakowie i Warszawie. Rezultatem takiego stanu rzeczy jest niski wskaźnik technicznego uzbrojenia, który w 1961 r. wynosił (w tys. zł):w przemyśle kraju 151 " " regionu 111 " " woj. poznańskiego 108 " " m. Poznania 116

Wielkopolska TO dwudziestoleciu Polski Ludowej. Praca zbiorowa, s. lt.

Zbigniew Pogorzelski

Tabela 12

ŚRODKI TRWAŁE USPOŁECZNIONYCH PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH NA TLE WIELKOŚCI KRAJOWYCH WG STANU W DNIU 111961 (w min zł w cenach z 1 VII 1960 r.)

Środki trwałe War- Wro- Kra- Woj.

Grupa Polska Poznań szawa Łódź cław ków poznańskie Ogółem uspołecznione środki trwałe kraju 951880,6 19781,2 63555,3 38001,8 34407,7 30910,4 37056,5 w tym: przemysł 466136,7 8950,5 17521,6 18526,9 10891,2 18150,9 13692,4 z tego: budynki 162168,2 3197,9 5765,4 6197,1 4238,7 5041,9 5329,8 budowle 111038,0 1949,1 3392,4 2637,6 2488,5 4261,8 2594,0 kotły i maszyny energetyczne 25495,5 376,8 1101,9 1126,2 498,2 912,3 967,3 maszyny, urządzenia i aparaty 106310,5 2344,3 5031,0 6971,7 2398,2 5617,5 3351,0 urządzenia techniczne 40547,9 813,1 1627,5 1304,6 938,3 1668, O 880,6 środki transportu 20576,6 270,3 603,4 289,7 329,3 649,4 569,7

Źródło: GUS "Rocznik Statystyczny 1963".

Tabela 13 STRUKTURA ŚRODKÓW TRWAŁYCH USPOŁECZNIONYCH PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH NA TLE KRAJU WG STANU W DNIU 111961 (w odsetkach)

Środki trwałe War- Wro- Kra- Woj.

Grupa Polska Poznań szawa Łódź cław ków poznańskie Ogółem uspołecznione środki trwałe kraju 100,0 2, l 6,7 4,0 3,6 3,2 3,9 w tym: przemysł 100, O 1,9 3,8 4,0 2,3 3,9 2,9 z tego: budynki 100, O 2,0 3,6 3,8 . 2,6 3,1 3,3 budowle 100,0 1,8 3,1 2,4 2,2 3,8 2,3 kotły i maszyny energetyczne 100,0 1,5 4,3 4,4 2,0 3,6 3,8 maszyny, urządzenia i aparaty 100,0 2,2 4,7 6,6 2,3 5,3 3,2 urządzenia techniczne 100, O 2,0 4,0 3,2 2,3 4, l 2,2 środki transportu 100, O 1,3 2,9 1,4 1,6 3,2 2,8

Źródło: GUS "Rocznik Statystyczny 1963".

Tabela 14 STRUKTURA ŚRODKÓW TRWAŁYCH USPOŁECZNIONYCH PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH NA TLE KRAJU WEDŁUG STANU W DNIU 111961 (w odsetkach)

Środki trwałe War- Wro- Kra- Woj.

Grupa Polska Poznań szawa Łódź cław ków poznańskie Ogółem uspołecznione środki trwałe kraju 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O w tym: przemysł 48,9 46,2 27,6 - 48,8 31,7 58,7 36,9 z tego: 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O budynki 34,8 36,7 32,9 33,4 38,9 27,8 38,9 budowle 23,8 21,8 19,4 14,2 22,9 23,5 18,9 kotły i maszyny energetyczne 6,5 4,2 6,3 6,1 4,6 5,0 7,1 maszyny, urządzenia i aparaty 22,8 26,2 28,7 37,6 22,0 30,9 24,5 urządzenia techniczne 8,7 9,1 9,3 7,1 8,6 9,2 6,4 środki transportu 4,4 3,0 3,4 1,6 3,0 3,6 4,2

Źródło: GUS "Rocznik Statystyczny 1963".

Poważne zroznlcowanie wykazuje udział poszczególnych gałęzi przemysłu Poznania w wartości środków trwałych. Przemysły: maszynowy i konstrukcji metalowych, metalowy i spożywczy skupiały w 1961 r. dkoło 50% wartości wszystkich środków trwałych przemysłu uspołecznionego Poznania. W przeciwieństwie do miasta, w przemyśle uspołecznionym woj. poznańskiego w 1961 r. przeszło 61 % wartości środków trwałych należało do przemysłów: spożywczego, energetycznego i materiałów budowlanych 13.

TENDENCJE ROZWOJOWE

Równolegle z dynamicznym rozwojem uspołecznionego przemysłu Poznania w latach 1945-1965 podlegał on pewnym przeobrażeniom, które zezwalają na postawienie syntetyzujących wniosków odnośnie do jego tendencji rozwojowych, występujących prawidłowości, jak i czynników hamujących właściwy rozwój tego przemysłu. Zmiany, jakie przechodził przemysł miasta posiadają złożony charaktef. Są to zmiany strukturalne, organizacyjne i techniczne. Jeżeli chodzi o zmiany strukturalne, to jak już uprzednio zaznaczono od samego prawie początku istniała tendencja zmierzająca do ukształtowania nowej struktury produkcyjnej przemysłu. Wyrażało się to w powolnej, ale ustawicznej zmianie proporcji między grupą I i II

15 E. B i 11 fi e r, Majątek trwaly Aafco czYnnik rozwoju regionu poznańskiego 1965 r.

(oprać, skryptowe).

Zbigniew

Pogorzelskigga rnraHT

MUMKinaiMiwirama grupą IV na niekorzyść tej ostatniej". Ta ewolucja struktury gałęzi przemysłu Poznania miała charakter jak najbardziej przemyślany i jest wynikiem odpowiedniego ustawienia i realizowania planów rozwojowych przemysłu miasta. Mówiąc o zmianach organizacyjnych, należy mieć na uwadze dwa oblicza tych zmian.

" Z. P o g o r z e l s ki, Rozwój przemysłu Poznania w latach 1945-1965. Część L "Kronika Miasta Poznania" R. 1965 nr 3, s. 26 i 28.

Gałęzie przemysłu w Poznaniu można podzielić na cztery podstawowe grupy, które w zasadniczy sposób kształtowały strukturę przemysłu miasta: G r u p a I obejmuje przemysły: maszynowy i konstrukcji metalowych 05, elektrotechniczny 06, środków transportu 07 i metalowy.

W skład g r u p y II wchodzą przemysły: chemiczny 09 i gumowy 10.

Do g r u p y III należą przemysły: włókienniczy 17, odzieżowy 18 i skórzano-obuwniczy 19.

G r u p ę IV stanowi przemysł spożywczy 20.

W g r u p i e V zostały zebrane wszystkie pozostałe gałęzie przemysłu, które i w strukturze zatrudnienia, i w strukurze produkcji globalnej zajmuje dalsze miejsca.

Pierwsze stanowi już dokonaną i trwałą wartość historyczną, a była to nacjonalizacja przemysłu, jako akt społeczny i prawny o doniosłym znaczeniu politycznym i gospodarczym 15. Proces ten rozpoczęty bezpośrednio po wyzwoleniu Poznania w 1945 r. został w zasadzie zakończony w 1954 r. ie Realizacja uspołecznienia przemysłu stała się punktem zwrotnym dla socjalistycznej industrializacji i perspektywicznego rozwoju przemysłu". Do drugiego typu zmian organizacyjnych należy zaliczyć pewną fluktuację przedsiębiorstw przemysłowych pomiędzy' trzema istniejącymi formami własności, tj.: a) państwowym przemysłem planowanym centralnie tzw. przemysłem kluczowym, b) państwowym przemysłem planowanym terenowo, c) przemysłem spółdzielczym. Pewne zakłady przemysłowe będące w gestii przemysłu terenowego przejmowane były przez przemysł kluczowy 1 vice versa szereg zakładów przemysłowych planowanych centralnie przeszło do przemysłu terenowego. Te przeobrażenia organizacyjne wpłynęły na strukturę własnościową przemysłu, który przy trwałej dominancie państwowego przemysłu planowanego centralnie wykazuje tendencje do wzrostu znaczenia przemysłu terenowego, a zwłaszcza do znacznego wzrostu przemysłu spółdzielczego 18. Trzecim rodzajem zmian, którym podlegał uspołeczniony przemysł Poznania, to zmiany techniczne i technologiczne wyrażające się w: 1. modernizacji istniejących urządzeń produkcyjnych; 2. wymianie przestarzałego parku maszynowego na nowoczesne urządzenia produkcyjne; 3. przechodzeniu z produkcji prostej na produkcję złożoną, precyzyjną, wymagającą wysokich kwalifikacji zawodowych; 4. zmianie dotychczasowych procesów technologicznych na bardziej wydajne, oparte o najnowsze zdobycze nauki; 5. półautomatyzacji.

Należy jednak zaznaczyć, że modernizacją techniczną objęte były w pierwszym rzędzie państwowe przedsiębiorstwa przemysłu planu centralnego. Natomiast państwowy przemysł terenowy oraz przemysł spółdzielczy w znacznym stopniu dysponowały sprzętem technicznie przestarzałym i mało wydajnym. Dopiero w latach 1961-1965 sytuacja zaczęła się zmieniać na lepsze i wykazywała tendencję do modernizacji parku maszynowego w uspołecznionym przemyśle terenowym. J ak wspomniano wyżej, zmiany jakim podlegał przemysł Poznania oraz kierunki tych zmian mają charakter złożony. Konsekwencją tej dynamiki rozwojowej uspołecznionego przemysłu Poznania jest powstanie szeregu zjawisk, które są charakterystyczne dla wielkiego przemysłu, zwłaszcza w okresie jego "stawania się". Należą do nich znane już skądinąd zjawiska koncentracji, specjalizacji i kooperacji. Ostatnio aktualnym stało się zagadnienie deglomeracji. Każde z tych zjawisk jest w pewnej mierze przyczyną i skutkiem przeobrażeń, jakie dokonywały się w strukturze, organizacji i wyposażeniu technicznym przemysłu na przestrzeni lat dwudziestu. Nie przebiegały one jednak w sposób ży

11 Wielkopolsko w dwudziestoleciu Polski Ludowej, op. cit., s. 11.

" z. P o g o r z e l s ki, Rozwój przemysłu . .., op. cit., s. 19.

"Jw., s. 19.

LI Jw., s. 19 i 24.

Zbigniew

Pogorzelskiwiołowy , lecz były wynikiem odpowiednich decyzji poprzedzonych badaniami i opracowaniem szczegółowych programów. Zwłaszcza w uspołecznionym przemyśle planowanym terenowo programy koncentracji, specjalizacji i kooperacji były przedmiotem bardzo wnikliwych opracowań i studiów. Tendencje do koncentracji, specjalizacji i kooperacji występują w całym przemyśle miasta, ze specjalnym uwzględnieniem przemysłu ciężkiego l9 . Przejawia się to w łączeniu zakładów produkcyjnych o podobnym profilu produkcyjnym w jedno nowe przedsiębiorstwo przemysłowe. Tak było w przypadku Wielkopolskiej Fabryki Urządzeń Mechanicznych "Wiepofama", która w 1961 r. wchłonęła istniejącą wówczas "Wiepofanę". Również Poznańskie Zakłady Wyrobów Emaliowanych powstały z połączenia w 1961 r. Poznańskich Zakładów Silników Elektrycznych z Poznańską Fabryką Wyrobów Emaliowanych. Ostatnio w 1965 r. nastąpiła fuzja Poznańskich Zakładów Przemysłu Tłuszczowego z Fabryką Kosmetyków "Lechia" .

Ponadto koncentracja w przemyśle Poznania przejawia się od strony wzrostu ilości zatrudnionych w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej tysiąc osób. I tak, gdy w 1951 r. osiem przedsiębiorstw zatrudniało w przemyśle uspołecznionym Poznania około 45 % ogółu zatrudnionych w przemyśle miasta, to w 1964 r. piętnaście przedsiębiorstwo zatrudnieniu powyżej tysiąca osób stanowiło już przeszło 5Z/» ogółu zatrudnionych w przemyśle 20 . Mówiąc o specjalizacji, to w zasadzie każde z istniejących przedsiębiorstw produkcyjnych w większym lub mniejszym stopniu objęte było programem specjalizacji produkcji. Z uwagi na to, że jest to zagadnienie o znaczeniu ogólnokrajowym, specjalizacja produkcji w poszczególnych zakładach przeprowadzana była i nadal jest kontynuowana w ramach poszczególnych resortów zjednoczeń oraz porozumień branżowych. Przykładem wykształcenia się szeregu zakładów o wysoce specjalistycznej produkcji może być Fabryka Silników Okrętowych Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", Poznańska Fabryka Łożysk Tocznych im. Alfreda Bema, czy Spółdzielnia Pracy Artykułów Technicznych i Metalowych i in.

Łącznie z tendencjami do koncentracji i specjalizacji rosły i rozszerzały się powiązania kooperacyjne poszczególnych zakładów przemysłowych Poznania nie tylko w ramach samego miasta, ale także z zakładami zlokalizowanymi na terenie województwa poznańskiego, a nawet całego kraju. Wielkość tych kontaktów kooperacyjnych przemysłu Poznania w porównaniu z całkowitą produkcją przemysłową miasta w 1960 r. przedstawiała się następująco 21: A. Produkcja globalna przemysłu uspołecznionego w tym: w ramach kooperacji czynnej w tym: woj. poznańskie B. Produkcja towarowa przemysłu uspołecznionego w tym: w ramach kooperacji biernej w tym: woj. poznańskie

100,0°.'«

10,2% 1,7% 100,0%

4,0% 1,4%

19 Przemysł maszynowy, elektrotechniczny, środków transportu i metalowy.

"Wg stanu na 31 XII. Główny Urząd Statystyczny Statystyka przemysłu 1962 2., Materiały statystyczne Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego oraz b. Miejskiego Urzędu Statystycznego.

" Z. P o g o r z e l s ki. Kooperacja w uspołecznionym przemyśle m. Poznania w r. i960.

Tabela 15 KOOPERACJA CZYNNA PRZEMYSŁU USPOŁECZNIONEGO POZNANIA W 1960 R.

Wartość kooperacji czynnej w odsetkach udział Wyszczególnienie gru pa woj.

ogółem poznańI II III IV V skiego Przemysł uspołeczniony 100, O 100, O 85,4 9,2 0,5 2,2 2,7 16,7 w tym: A. państwowy planowany centralnie 93,9 100, O 88,9 7,5 0,1 2,4 1,1 15,5 B. drobna wytwórczość 6,1 100, O 31,9 35,6 6,7 25,8 34,3 w tym: a) przemysł państwowy planowany terenowo 1,0 100, O 69,9 30,1 37,6 b) przemysł spół - dzielczy 5,1 100, O 24,5 42,5 2,1 30,9 33,6

Źródło: Materiały statystyczne Pracowni Planów Regionalnych przy WKPG w Poznaniu.

Tabela 16 KOOPERACJA BIERNA PRZEMYSŁU USPOŁECZNIONEGO POZNANIA W 1960 R.

Wartość kooperacji biernej w odsetkach Wyszczególnienie gru pa udział ogółem woj. poznańI II III IV V skiego Przemysł uspołeczniony 100, O 100, O 90,8 2,2 0,0 3,3 3,7 17,0 w tym: A państwowy planowany centralnie 93,7 100, O 93,7 1,2 3,5 1,6 15,7 B drobna wytwórczość 6,3 100, O 46,0 17, l 0,4 36,5 35,6 w tym: a) przemysł państwowy planowany terenowo 0,3 100, O 96,4 3,6 b) przemysł spół - dzielczy 6,0 100, O 43,7 17,9 0,2 38,2 37,4

Źródło: Materiały statystyczne Pracowni Planów Regionalnych przy WKPG w Poznaniu.

6 Kronika miasta Poznania 2

Zbigniew

Pogorzelski

Jak widać, powiązania kooperacyjne przemysłu w Poznaniu były niewielkie a zwłaszcza z zakładami województwa poznańskiego. Strukturę kooperacji czynnej i biernej przemysłu Poznania w 1960 f. charakteryzuje bezwzględna przewaga zakładów przemysłowych grupy I, przewaga zakładów przemysłu kluczowego oraz przewaga zakładów przemysłu terenowego w kooperacji z zakładami przemysłowymi województwa poznańskiego (tabele 15 i 16).

O zasięgu i rozmieszczeniu powiązań kooperacyjnych zakładów przemysłowych Poznania z przemysłem ogólnokrajowym informują załączone mapy, z których wynika, że największe kontakty utrzymuje przemysł poznański z zakładami przemysłowymi województw centralnych, zachodnich i południowych. Należy jednak zaznaczyć, że mimo pewnego rozwoju produkcji przemysłowej opartej o powiązania kooperacyjne jest ona nadal bardzo znikoma, koncentruje się zasadniczo w kilku największych przedsiębiorstwach przemysłowych (Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", Zakłady Metalurgiczne "Pomet"), a istniejąca kooperacja nie zawsze posiada właściwe podstawy ekonomiczne. Wobec istniejącego i przewidywanego w latach 1966-1970 niedoboru siły roboczej w Poznaniu - wynikającego m. in. z dynamicznego rozwoju przemysłu - wystąpiła w ostatnich latach realizacji planu pięcioletniego 1961-1965 konieczność ograniczenia wzrostu zatrudnienia w zakładach przemysłowych Poznania. W związku z tym Poznań znalazł się w zasięgu działania uchwały nr 25/65 Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów 22 przewidującej deglomerację czynną i bierną przemysłu. Zjawisko deglomeracji przemysłu Poznania przebiegać będzie raczej w sposób bardziej umiarkowany z tym, że 'więcej realne i uzasadnione są wnioski na stosowanie ukierunkowanej deglomeracji biernej. Przedstawiony rozwój przemysłu Poznania na przestrzeni lat 1945-1965, przeobrażenia, jakim on uległ oraz tendencje, które w dwudziestoleciu 1945-1965 występowały i miały wpływ na jego obecną strukturę i specyfikę pozwalają na obiektywną ocenę osiągnięć tego działu gospodarki narodowej na terenie miasta. Ocena ta nawet przy zastosowaniu najbardziej surowych kryteriów zawsze będzie pozytywna. Równocześnie stworzone zostały sprzyjające warunki dla dalszego optymalnego rozwoju w ramach zapoczątkowanej rekonstrukcji gospodarki narodowej.

" Uchwala nr 25/65 Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z II 1%5 r. w sprawie ograniczenia wzrostu zatrudnienia drogą deglomeracji, automatyzacji i mechanizacji zakładów przemysłowych i budownictwa w okręgach deficytowych pod względem siły roboczej.