Z TEKI GRAFIKI FRANCISZKA BURKIEWICZA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1966.04/06 R.34 Nr2

Pływający dok na Warcie

MIEJSCA PAMIĄTKOWE ZWIĄZANE Z DZIEJAMI RUCHU ROBOTNICZEGO W POZNANIU Z LAT 1871-1948

W LATACH 1945-1965 podejmowano i przeprowadzono szereg akcji inwentaryzacyjnych i ewidencyjnych obejmujących różne grupy obiektów zabytkowych. Inwentaryzację zabytków sztuki (architektury, rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego) na obszarze całego kraju prowadzi systematycznie Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk wydając drukiem, w miarę postępu prac, Katalogi Zabytków Sztuki. Ewidencję zabytków archeologicznych lub etnograficznych prowadzą muzea lub konserwatorzy zabytków. Z inicjatywy Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa powołano społeczne komitety, 'które przy współudziale konserwatorów zabytków oraz oddziałów Związku Bojowników o Wolność i Demokrację podjęły akcję inwentaryzacji wszystkich miejsc związanych iz walką i męczeństwem narodu polskiego w latach 1939-1945. Nie podejmowano natomiast dotąd w szerszym zakresie prac ewidencyjnych miejsc związanych z dziejami ruchu robotniczego. Jeśli miejsca takie znajdowały się w kręgu zainteresowań lub opracowywane były przez różne placówki konserwatorskie, wynikało to raczej z przypadkowych inicjatyw i potrzeby upamiętnienia tych miejsc w związku z przypadającymi aktualnie rocznicami wydarzeń. Przyczyną takiej sytuacji było zapewne obowiązujące Rozporządzenie z 1928 r. o opiece nad zabytkami. Dopiero nowa ustawa o ochronie dóbr kultury uchwalona przez Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 15 II 1962 r. wprowadziła aktualne w obecnej rzeczywistości elementy *. N owa ustawa i sprecyzowane przez nią, a nie uwzględniane dotąd oficjalnie przez stare ustawodawstwo grupy obiektów spowodowały szersze zainteresowanie

1 Ogólna definicja dobra kultury w myśl art. 2 nowe] ustawy brzmi: "Dobrem kultury w rozumieniu ustawy Jest każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub w s półc z e s n y (podkr. autorów) mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną". N owym elementem w stosunku do rozporządzenia z 1928 r. jest tu podkreślenie, że dobrem kultury może być również obiekt współczesny. N atomiast wart. 5 tejże ustawy wymieniono pod względem rzeczowym dobra kultury zwane zabytkami, które w szczególności mogą być przedmiotem ochrony, i tak w punkcie 4 podaje się: "pamiątki historyczne, jak militaria ruchome, pola bitew, miejsca upamiętnione walkami o niepodległość i sprawiedliwość społeczną, obozy zagłady oraz inne tereny, budowle i przedmioty związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi lub z działalnością instytucji i wybitnych osobistości historycznych". Tym samym do grupy dokumentów historycznych w stosunku do rozporządzenia z 1928 r. dodano również fakty z najnowszej historii, łączące się z walką o wyzwolenie społeczne i Polskę Ludową (Dziennik Ustaw nr 10 z 19f>2, poz. 48).

Henryk Kondziela i Marian Olszewskimiejscami pamiątkowymi związanymi z naj nowszą historią Poznania ze strony Konserwatora Zabytków Miasta. Z inicjatywy Referatu Historii Partii Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu rozpoczęto z udziałem Kierownictwa Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie wstępne dyskusje na temat przeprowadzenia pełnej ewidencji tych miejsc pamiątkowych na terenie Poznania. W wyniku tego, opracowany został w sierpniu 1963 r. "Wstępny katalog miejsc pamiątkowych związanych z historią najnowszą miasta (1871-1948)" liczący 38 stron maszynopisu. Obejmował on szczegółowe adresy i określenia terenów i obiektów, w których miały miejsce wydarzenia związane znajnowszą historią lub wiązały się z działalnością wybitnych osobistości; każda pozycja opatrzona została w krótki opis wydarzenia. Znalazły się w nim miejsca nie tylko związane z dziejami ruchu robotniczego, ale także innych pamiątek z zakresu nauki i życia kulturalnego, martyrologii w okresie okupacji hitlerowskiej oraz walki o niepodległość. Cały zgromadzony materiał poddano dalszej selekcji, weryfikacji i podzielono na różne dyscypliny. Jedną z tych grup są miejsca pamiątkowe związane z dziejami ruchu robotniczego w Poznaniu w latach 1871-1948. Jest to kategoria obiektów godna pamięci, dotąd najmniej spopularyzowana i chroniona. Przedstawiony tu materiał oparty został na źródłach archiwalnych. Pochodzi on także częściowo z prac ogłoszonych drukiem, a w wielu przypadkach z relacji i wspomnień działaczy ruchu robotniczego, świadków i uczestników ówczesnych wydarzeń. Wymagał on kontroli i aktualizacji adresów. Niekiedy trzeba było uciekać się do żmudnego badania zapisów w księgach adresowych, czasem niestety bezowocnego, ponieważ szereg dawnych adresów uległo zmianie. Niektóre natomiast z domów, zniszczone zębem czasu lub działaniami wojennymi, po prostu nie istnieją. Toteż pewne ustalenia w wielu wypadkach były możliwe tylko w wyniku wizji lokalnych, które pozwoliły na równoczesne stwierdzenie stanu obiektów lub miejsc, a to dało z kolei bardzo cenny materiał dla praktycznej działalności konserwatorskiej. Kierując się względami przejrzystości wykazu, sporządzono go w alfabetycznym układzie aktualnych nazw ulic Poznania. Wyjątki stanowią tu aleje i place, które podano w pełnym brzmieniu i uszeregowano pod literami ]I i P. Równocześnie nazwy ulic noszące imiona własne zostały zamieszczone z opuszczeniem imion, jak to potocznie zwykło się czynić przy wymienianiu nazw ulic.

AL. BEMA

W latach 1927-1931 było to miejsce publicznych zgromadzeń i manifestacji robotniczych ludności Poznania. N a nadwarciańskich łąkach i w licznych tu wówczas ogrodach restauracyjnych odbywały się tłumne wiece robotnicze, organizowane przez Polską Partię Socjalistyczną- Lewicę pod kierownictwem Alfreda Bema. Po wschodniej stronie alei, niedaleko zbiegu z al. Marchlewskiego, stała tzw.

"Vogielka" (strzelnica, karuzela, huśtawki), gdzie organizowano zabawy ludowe.

Pod nr 5 znajdował się "Ogród Wolności", w którym odbywano zebrania socjalistyczne. Na miejscu obecnych ogródków działkowych wznosił się dom restauracyjny pn. "Santo Domingo", którego pomieszczenia wykorzystywały również organizacje robotnicze na zebrania. Po zachodniej stronie alei, na terenie obecnego dworca kolejki dziecięcej stał niski budynek restauracyjny "Sielanka", a nieco dalej "Dom Szwajcarski", gdzie odbywały się wiece bezrobotnych Poznania.

ABMII CZERWONEJ 69

W latach 1945-1950 koncentrowało się w tym domu życie społeczno-polityczne młodzieży Poznania. W okresie od 2 III 1945 r. do 22 VII 1948 r. znajdowały się tu biura Zarządu Wojewódzkiego, Miejskiego i Powiatowego Związku Walki Młodych w Poznaniu, a w latach 1947-1948 biura Wojewódzkiego i Miejskiego Komitetu Jedności Młodzieży. Od 22 VII 1948 r. do połowy 1951 r. budynek zajmował Zarząd Wojewódzki Związku Młodzieży Polskiej.

CHUDOBY 22

W oficynie podwórzowej tego domu mieszkał w latach 1931-1933 Stanisław Chudoba (1913-1943), organizator Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, redaktor "Woli Ludu" i działacz Polskiej Partii Socjalistycznej w Poznaniu w latach 1931-1936.

CHWALISZEWO 35 (dom zburzony podczas działań wojennych 1945 r.)

We wrześniu 1930 r. mieszczący się w tym domu lokal restauracyjny Sturzbechera wynajęli robotnicy budowlani za swe pieniądze składkowe na sekretariat Komitetu Wyborczego Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewicy, który w związku z wyborami do Sejmu (16 XI 1930) wszczął w Poznaniu akcję propagandową na rzecz robotniczych kandydatów na posłów. Utworzony w dniu 2 IX 1930 r. sekretariat Komitetu odbywał tu swe posiedzenia oraz kierował agitacją wyborczą. Dnia 10 IX 193Ó r. policja spowodowała, że lokal został zamknięty przez "komisję sanitarną" .

CHWALISZEWO 64

W czasie od 10 X do 5 XI 1930 r. w znajdującym się tutaj lokalu Koniecznego (powierzchnia 25 m 2 , ma parterze, wejście z korytarza) mieścił się sekretariat Bloku Jedności Robotniczo-Chłopskiej, legalnie działającej instytucji wyborczej, powołanej do życia przez Komunistyczną Partię Polski i Polską Partię Socjalistyczną-Lewicę w Poznaniu. Staraniem Bloku Jedności Robotniczo-Chłopskiej wystawiono z Poznania listę komunistycznych kandydatów na posłów do Sejmu w wyborach wyznaczonych na 16 XI 1930 r. Na liście tej figurowali; Jerzy Czeszejko-Sochacki, Jan Brygier oraz Konstanty Syipuła. Mimo ostrych represji policyjnych, na listę Bloku oddano w Poznaniu podczas wyborów 3249 głosów, co stanowiło 2,9% ważnych głosów. Najliczniej głosowano na listę bloku na Komandorii (5,8%), w Starołęce (4,5%), na Głównej (3,9%), w Naramowicach (3,8%) i na Wildzie (3,4%).

CHWIAŁKOWSKIEGO 5

W tym domu w mieszkaniu p. Nogaj mieszkał od 10 VII 1920 r. do 15 I 1921 r.

Marcin Chwiałkowski (1885-1938), współtwórca ruchu komunistycznego w Poznaniu.

DOLNA WILDA 16

W rzemieślniczym warsztacie elektromonterskim Franciszka Piotrowskiego znajdowała się w latach 1930-1932 nielegalna drukarnia ulotek Okręgowego Komitetu Komunistycznej Partii Polski w Poznaniu.

Henryk Kondziela i Marian Olszewski

DZIAŁOWA 8

W tym dom u mieszkał wraz z rodziną w czasie od 18 II 1926 r. do listopada 1929 r. Alfred Brunon Bem (1900-1938), założyciel Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej (1920), twórca Uniwersytetu Robotniczego (1923-1926), organizator Polskiej Partii Socjalistycznej- Lewicy (1927-1931) oraz działacz komunistyczny w latach 1920-1929, z którego ruchliwością wiążą się lata najwyższego wzlotu aktywności politycznej poznańskiej klasy robotniczej.

DZIERŻYŃSKIEGO 93

W tym domu mieszkał w latach 1917-1943 działacz jednolitofrontowy Polskiej Partii Socjalistycznej lat międzywojennych oraz Polskiej Partii Robotniczej w latach okupacji hitlerowskiej w Poznaniu Stanisław Niedbaiski (1877-1944).

FABRYCZNA 1

W mieszkaniu nr 10 przebywał w latach 1940-1944 Roman Pasikowski (18981944), współtwórca I organizator komunistycznej konspiracji w Poznaniu, sekretarz poznańskiego Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej (1943-1944), inspirator radykalnego ruchu oporu w latach okupacji hitlerowskiej w Poznaniu, rozstrzelany przez Gestapo w obozie żabikowskim w dniu 13 VIII 1944 r.

FREDRY 10 (Coli. Maius) W gmachu tym mieściły się od 9 XI 1918 r. do 11 I 1919 r. biura Wydziału Wykonawczego poznańskiej Rady Robotniczo-Żołnierskiej, a od 27 XII 1918 r. do lipca 1919 r. -. biura Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej i wojskowych władz powstańczych.

GARNCARSKA 8

W mieszkaniu parterowym tego domu mieściły się w latach 1927-1936 lokale Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. Odbywały się nich spotkania młodzieży akademickiej i robotniczej Poznania oraz prowadzono burzliwe dyskusje społeczno-polityczne. Zebraniami tymi kierowali Feliks Widy- Wirski, Józef Winiewicz oraz Zbigniew N orsztynkiewicz.

GŁOGOWSKA 34

Na miejscu obecnych zabudowań "Lechu" (Oddział III) znajdował się w latach międzywojennych duży ogród z restauracją noszącą nazwę "Zameczek". W latach 1920-1923 odbywały się w nich często zebrania członkowskie Polskiej Partii Socjalistycznej, zgromadzenia strajkowe, wiece Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej, uroczystości i imprezy socjalistyczne. W dniu 1 V 1921 r. wyruszył stąd pochód pierwszomajowy, który skupił około 4000 uczestników.

GŁOGOWSKA 185

W mieszkaniu Jakuba Przybylskiego (pod nr 2) odbyło się w czasie okupacji hitlerowskiej, we wrześniu 1942 r., konstytucyjne posiedzenie Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej. Tutaj mieścił się również do listopada 1943 r. punktkontaktowy z Komitetem Obwodowym Polskiej Partii Robotniczej w Łodzi, skąd docierali do Poznania łącznicy przywożący literaturę konspiracyjną oraz instrukcje organizacyjne. Na fasadzie budynku została wmurowana w 1952 r. tablica pamiątkowa.

GROBLA 17

Mieszcąca się w tym budynku restauracja Ludwika JaSkóły stanowiła w latach '«3rn-1929 sekretariat poznańskiego Komitetu Okręgowego Polskiej Partii SocjaUstycznej-Łewicy. W lokalu tym (na parterze) o powierzchni 23 m 2 , który dzierżawiono od właściciela, odbywały się zebrania członkowskie, posiedzenia władz partyjnych oraz narady. W pomieszczeniach tego lokalu przechowywano także dokumentację partyjną, zbierano składki, wręczano legitymacje oraz urządzano prelekcje, odczyty i wykłady.

GROBLA3Ta

W domu tym mieszkał w latach 1919-1921 Stanisław Trojanowski, działacz komunistyczny Poznania, redaktor odpowiedzialny "Trybuny Robotniczej" - radykalnego pisma robotniczego wychodzącego od sierpnia do grudnia 1921 r. w Poznaniu.

GROTTGERA i

W domu tym mieszkał i działał w latach 1924-1938 znakomity naukowiec poznański, geograf, marksista, sympatyk komunistów, profesor Uniwersytetu Poznańskiego Stanisław Tomasz Nowakowski (11 I 1888 r. - 13 IV 1938 r.).

GRUNWALDZKA 3

W domu tym mieściła się w latach międzywojennych restauracja nosząca nazwę "ViIla Flora". Do jej ogrodu i sali zabaw uczęszczała tłumnie biedota miejska z J eżyc, Śródmieścia, Dębca i Łazarza. Lokal ten wydzierżawiano często klasowym organizacjom robotniczym. W "ViIli Florze" w latach 1919-1925 odbywały się zebrania pierwszomajowe, zabawy robotnicze, wiece przedwyborcze i zgromadzenia stajkowe. Jednym z ważniejszych wydarzeń związanych z "ViIla Florą" był wiec robotniczy w dniu 7 XI 1920 r., proklamujący strajk generalny, który objął 12 tysięcy robotników przemysłowych Poznania.

GRUNWALDZKA 19

W domu tym mieściła się w 1935 r. siedziba legalnie działającej instytucji, stanowiącej zakonspirowaną placówkę komunistyczną pod nazwą "Towarzystwo Popularno-Literackie". Zostało ono założone przez poznańskich działaczy Komunistycznej Partii Polski celem szerzenia ideologii społecznego radykalizmu w środowiskach inteligenckich Poznania. W lokalu Towarzystwa mieściła się biblioteka marksistowska i odbywały się publiczne odczyty oraz dyskusje. Prezesami tej organizacji byli kolejno Stanisław Rejminiak i Franciszek Ziółkowski.

Henryk Kondziela i Marian Olszewski

GR UNW ALDZKA (u zbiegu z ul. Śniadeckich)

Na obecnym zieleńcu znajdował się w latach międzywojennych ogród restauracyjny Czarnieckiego, wynajmowany przez klasowe organizacje robotnicze na publiczne zgromadzenia. W dniu 23 września 1921 r. odbył się tu pierwszy w Poznaniu wiec komunistyczny z udziałem posła Tomasza Dąbala, któremu przewodniczył poznański działacz komunistyczny Zygmunt Piękniewski. Wiec ten, skupiający około 6 tysięcy uczestników, protestował przeciwko zbrojnej interwencji Piłsudskiego w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, domagał się od państwa poprawy warunków życiowych mas robotniczych i żądał uwolnienia więźniów politycznych.

KARWOWSKIEGO 18

W mieszkaniu (nr 4) nauczyciela Leona Waszkowiaka mieściła się redakcja "Dwutygodnika Ilustrowanego", zakonspirowanego pisma komunistycznego wychodzącego legalnie w Poznaniu od 16 XII 1933 r. do 30 XI 1934 r. Pismo to krytykowało prohitlerowską politykę zagraniczną Polski, informowało o życiu w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz postulowało konieczność utworzenia frontu ludowego w obronie zagrożonej niepodległości kraju. Redakcję pisma stanowili: Stefan Bartoszyk, Janusz Kowalewski, Zdzisław Leski, Jerzy Tempel i Leon Waszkowiak. Liczne konfiskaty i terror policyjno-sądowy sprawiły, że pismo z końcem 1934 r. przestało wychodzić.

KILIŃSKIEGO 1

W mieszkaniu Jana Zgodzińskiego mieściła się w 1943 r. redakcja "Głosu Poznania", konspiracyjnego pisma Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej, które nawoływało społeczeństwo Poznania do walki z hitlerowskim okupantem.

KLONOWICZA 3

Dom ten był w latach 1945-1948 siedzibą Wojewódzkiego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej, Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, Zarządu Spółdzielni Wydawniczej "Robotnik" oraz redakcji i administracji dziennika "Walka Ludu".

KOSIŃSKIEGO 26

W domu tym mieszkał w latach 1924-1925 wybitny działacz komunistyczny, Józef Paszta, pełniący wówczas w Poznaniu funkcję sekretarza Związku Zawodowego Pracowników Skórzanych oraz sekretarza Komitetu Okręgowego Komunistycznej Partii Polski ma Poznańskie i Pomorze.

MAŁE GARBARY 7

W sali restauracyjnej Filipowicza odbył się w dniu 16 VI 1872 r. pierwszy w Poznaniu wiec socjalistyczny zorganizowany przez niemieckich socjalistów. Przemawiali Otto Kappel i Karol Finn rozwijając przed słuchaczami zasady socjalizmu i kolportując organ prasowy niemieckiej socjaldemokracji pn. "Sozialdemokrat". Przemówienie tłumaczył n,a język polski Józef J eliński, przywódca tworzącej się w Poznaniu grupy socjalistycznej. Po wiecu odbyło się zebranie nowo powstałej

partii pn. "Arbeiter- Unterstiitzungverein". Na jej członków zapisało się 93 obecnych. W ten sposób powstała pierwsza organizacja socjalistyczna W Poznaniu istniejąca do 1875 r.

MASZTALARSKA 8

W latach międzywojennych w oficynie tego domu mieściła się sala restauracyjna Jarockiego, w której odbywały się zebrania robotniczych organizacji i stowarzyszeń. 16 III 1932 r. przemawiał tu do tłumnie zgromadzonej publiczności Stanisław Dubois, poseł socjalistyczny, przewodniczący Zarządu Głównego Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego.

MATEJKI 49 W tym domu żył i tworzył w latach 1929-1939 słynny polski slawista, wybitny działacz radykalnego nurtu Związku Nauczycielstwa Polskiego, odważny bojownik o laicyzację życia społecznego, znakomity działacz wolnomyślicielski w Poznaniu, autor głośnych rozpraw poświęconych krytyce kleru katolickiego, profesor Uniwersytetu Poznańskiego Henryk Ułaszyn (1874-1956).

MATEJKI 50 Dom ten był od marca 1945 r. do kwietnia 1948 r. siedzibą Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu. Tutaj mieściła się również redakcja i administracja organu prasowego "Wola Ludu".

MATEJKI 59 W domu tym dnia 4 lutego 1945 r., gdy w mleSCle toczyły się jeszcze zacięte walki uliczne z hitlerowcami, rozpoczął swą działalność Komitet Miejski Polskiej Partii Robotniczej. Tu miał swą pierwszą siedzibę od 8 II do 17 IV 1945 r. Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej. Do lutego 1945 r. mieścił się tu również Zarząd Wejewódzki Związku Walki Młodych, Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej oraz redakcja "Woli Ludu".

Z okazji obchodów 20 rocznicy Polskiej Partii Robotniczej w 1962 r. wmurowano na fasadzie budynku tablicę pamiątkową.

MŁYŃSKA I W czasie zaborów było tu więzienie karno-śledcze, w którym odsiadywało wyroki wielu bojowników polskości. W okresie międzywojennym Większość więźniów stanowili przestępcy kryminalni, ale w aresztach prewencyjnych i śledczych przebywało wielu działaczy rewolucyjnych Poznania. Podczas okupacji więzienie spełniało ważną funkcję w hitlerowskich planach biologicznego niszczenia Polaków. Do realizacji tych celów gestapowscy oprawcy uruchomili tu specjalną gilotynę, a jedną z cel wyposażyli w system mechanicznych szubienic. W listopadzie 1942 r. gilotyna więzienia dwa razy tygodniowo wykonywała po czterdzieści wyroków. W styczniu 1943 r. ścinano tu i wieszano trzy razy dziennie.

NIEDZIAŁKOWSKIEGO 24 Na placu obecnie zajmowanym przez Krajową Spółdzielnię Komunikacyjną stał do 1945 r. budynek zwany potocznie w latach międzywojennych "Domem Robotniczym". Spełniał on w latach 1932-1939 funkcję ośrodka klasowego ruchu robotniczego w Poznaniu.

Henryk Kondziela i Marian Olszewski

Nabył go na własność w 1930 r. wraz z podwórzem i ogrodem Zarząd Okręgowy Związku Zawodowego Kolejarzy mając na uwadze pobliże środowiska przemysłowego i robotniczego "Wilda". Potem stopniowo wprowadzały się do domu wszystkie pozostałe organizacje robotnicze zmuszone do opuszczenia ul. Zamkowej. U roczyste oddanie domu na użytek organizacji i związków robotniczych odbyło się w dniu 8 V 1932 r. Odtąd mieściły się tutaj (pod dawnym adresem: Stroma 23) biura Okręgowego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej, Rady klasowych Związków Zawodowych, Zarządu Okręgowego Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, Czerwonego Harcerstwa oraz sekretariaty związków robotników rolnych, metalowców, spożywców, odzieżowców oraz pracowników przemysłu chemicznego, tytoniowego i drzewnego. W pomieszczeniach domu miała swą siedzibę w latach 1932-1935 redakcja i administracja pisma socjalistycznego "Walka Ludu" .

Zarówno w "Domu Robotniczym", jak i w przyległym ogrodzie odbywały się uroczyste akademie, zebrania, wiece, odczyty, zabawy ludowe, które ściągały tłumnie Tobotników Poznania. Dom ten był również w latach 1933-1939 centrum dorocznych manifestacji i obchodów pierwszomajowych.

PAŁUCKA 12 W tym domu, w mieszkaniu Alfonsa Baranowskiego, zamieszkiwał konspiracyjnie od marca do maja 1943 r. Leon Koczaski (1913-1943), wysłannik Komitetu Obwodowego Polskiej Partii Robotniczej w Łodzi, który przybył do Poznania celem udzielenia pomocy poznańskiej organizacji partyjnej w rozszerzaniu walki sabotażowej przeciwko hitlerowskiemu okupantowi. Jego pobyt w Poznaniu przyczynił się wydatnie do wzrostu wpływów partyjnych w środowiskach robotniczych miasta.

PAMIĄTKOWA 7 W byłych pomieszczeniach restauracyjnych Barczaka (powierzchnia 25 m 2 , parter) znajdowała się kolejna siedziba Towarzystwa Oświaty Robotniczej "Świt" po skasowaniu w styczniu 1929 r. lokalu przy ul. Szewskiej.. Siedziby Towarzystwa były miejscem zebrań, odczytów politycznych i zajęć kulturalno-oświatowych dla lewicy robotniczej Poznania. Dnia 9 II 1931 r. policja przeprowadziła masowe aresztowania wśród członków "Świtu", opieczętowała lokal, dokonała likwidacji organizacji i zakazała dalszej działalności.

PIASKOWA 2/3 W suterenie tego domu mieściła się w latach międzywojennych prywatna drukarnia, z której usług korzystała w latach 1927-1931 Polska Partia Robotnicza-Lewica, drukując w niej prawie wszystkie swe pisma ulotne, kolportowane potem wśród robotników Poznania.

PLAC BERNARDYŃSKI

Z tego placu wyruszył w niedzielę dnia 3 V 1391 r. pierwszy w dziejach Poznania uliczny pochód pierwszomajowy urządzony przez polsko-niemieckie organizacje socjaldemokratyczne. Uczestnicy pochodu w liczbie 120 osób zebrali się na placu o godz. 15.00 i uformowawszy kolumnę przemaszerowali głównymi ulicami

miasta do parku " Viktoria" (obecnie park Kasprzaka), gdzie śpiewano pieśni rewolucyjne, wznoszono okrzyki i kolportowano druki socjalistyczne. Pochodowi towarzyszyły liczne ściągnięte oddziały policji i tłumy zaciekawionych mieszkańców Poznania. Dla upamiętnienia tego wydarzenia została wmurowana w 1951 r. na fasadzie budynku nr 1 przy placu Bernardyńskim tablica pamiątkowa.

PLAC WOLNOŚCI 17

W restauracji tego domu, którą prowadził w latach 1881-1882 Franz Ullrich, odbyło się 9 VIII 1881 r. pierwsze zebranie socjalistów polskich w Poznaniu, zorganizowane przez emisariuszy Wielkiego Proletariatu: Stanisława Mendeisona, Marie Jankowską i Konstantego Janiszewskiego .

PLAC WOLNOŚCI 19

W Miejskiej Bibliotece Publicznej im. E. Raczyńskiego przygotowywał Julian Marchlewski w 1895 r. do druku swą pracę doktorską pL Fizjokratyzm w dawnej Polsce.

POPLIŃSKICH 12

W jednym z pomieszczeń tego domu odbywały się w latach 1934-1935 periodyczne zebrania i odczyty Poznańskiego Oddziału Związku Myśli Wolnej. Było to stowarzyszenie skupiające sporą liczbę członków i sympatyków. Większość z nich stanowili robotnicy, ale nie brakło także inteligencji, która tworzyła przeważnie kadrę prelegentów. Wygłaszali tu swe radykalne poglądy profesorowie: Henryk Ułaszyn, Stanisław Nowakowski, Stefan Kurkiewicz; studenci: Stanisław Chudoba, Zdzisław Kępiński, Stanisław Rejminiak i robotnicy: Maksymilian Bartz, Marcin Chwiałkowski, Stefan Ludwiczak i inni. Lokale Związku były obiektem licznych napaści sfanatyzowanych bojówek endeckich. Dopuszczały się one wręcz awanturniczych ekscesów, demolując pomieszczenia Związku i ubliżając profesorskiej godności wykładowców.

PRĄDZYŃSKIEGO 28 W domu tym na II piętrze mieszkał w latach 1909-1939 Józef Banaszkiewicz (1879-1959), syn uczestnika Powstania Styczniowego 1863 r., działacz Towarzystwa Socjalno- Demokratycznego od 1907 r., współzałożyciel Polskiej Partii Socjalistycznej w Poznaniu w 1908 r., twórca Stowarzyszenia Chóru Robotniczego "Lara" , reżyser wielu robotniczych przedstawień amatorskich w Poznaniu, współzałożyciel Centralnego Związku Zawodowego Polskich Robotników Budowlanych w Niemczech, długoletni przewodniczący Zarządu Okręgu Związku Robotników Budowlanych w Poznaniu.

PRZEMYSŁOWA 12

W domu tym mieszkał w latach 1918-1922 wybitny działacz socjalistyczny Poznania Antoni Pilicki, współzałożyciel Związku Zawodowego Kolejarzy i sekretarz Komitetu Okręgowego Polskiej Partii Socjalistycznej w 1919 r. Szykanowany przez policję, pozbawiony pracy oraz wszelkich środków do życia, zmarł w skrajnej nędzy w 1922 r.

Henryk Kondziela i Marian Olszewski

RATAJCZAKA 42 W pobliżu tego domu padli w czasie zbrojnego szturmu w dniu 27 XII 1918 r.

na gmach Prezydium Policji pruskiej pierwsi powstańcy wielkopolscy: Franciszek Ratajczak - robotnik westfalski i Antoni Andrzejewski - szewc poznański.

Od 1956 r. na fasadzie budynku widnieje tablica pamiątkowa wmurowana staraniem Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.

RATAJCZAKA (zbieg z ul. 27 Grudnia - obecnie Parking)

W tym miejscu wznosił się do 1945 r. gmach Prezydium Policji na miasto Poznań. W latach pruskiego panowania przechodzili w nim śledztwo wybitni działacze polskości, później działacze ruchu rewolucyjnego, a podczas okupacji hitlerowskiej było to miejsce kaźni tysięcy mieszkańców Poznania. Gmach ten wiąże się również z wybuchem powstania wielkopolskiego. W dniu 27 grudnia 1918 r. w godzinach popołudniowych uderzyły nań uzbrojone kompanie powstańcze, dając tym początek walnej rozprawy z zaborcą w całej Wielkopolsce.

SIENNA 4 W domu tym mieszkał w latach 1916-1926 wybitny działacz socjalistyczny, współtwórca klasowego ruchu robotniczego w Poznaniu Juliusz Maksymilian Altmann (1888-"'1932).

SRODECKA 4

W mieszkaniu Romana Dziubińskiego, działacza Polskiej Partii Socjalistycznej- Lewicy, odbyła się w dniu 30 listopada 1930 r. IV' Międzydzielnicowa Konferencja poznańskiej organizacji Polskiej Partii Socjalistycznej - Lewicy, w której uczestniczył członek Komitetu Centralnego Włodzimierz Sokorski. N a Konferencji tej wybrano delegatów na II Kongres, mający się odbyć w lutym 1931 r. w Łodzi, oraz ustalono formy działalności pośród bezrobotnych i dalszą taktykę walki klasowego ruchu robotniczego Poznania z rządem sanacyjnym i endeckimi władzami miejskimi.

STAŁINGRADZKA (wschodnia strona Pałacu Kultury)

W dniu 26 kwietnia 1920 r. miały tu miejsce krwawe zajścia uliczne. Zgromadzonych oraz manifestujących przeciw drożyźnie kolejarzy i robotników zaatakowała policja pod dowództwem prezydenta żandarmerii - Karola Rzepeckiego. Od kul karabinowych padło dziewięciu kolejarzy, a 10 zostało ciężko rannych. Pogrzeb ofiar był potężną manifestacją społeczeństwa poznańskiego przeciwko samowoli endeckich władz Ministerstwa b. dzielnicy pruskiej.' W 30-1ecie tych wydarzeń na ścianie wschodniej Zamku została wmurowana tablica pamiątkowa.

STRZAŁOWA 3

Na I piętrze tego domu w latach 1901-1903 mieściła się redakcja pisma "Oświata", które było pierwszym klasowym pismem związków zawodowych w Poznaniu. Redaktorem oficjalnym "Oświaty" był Wojciech Sremski. Faktyczną zaś redakcję pisma stanowili Marcin Kasprzak i Róża Luksemburg.

SZAMARZEWSKIEGO 21 I

W jednym z pomieszczeń na I piętrze tego domu zamieszkiwała w maju 1903 L Róża Luksemburg, wybitna działaczka polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego. Przybyła ona do Poznania celem udzielenia pomocy miejscowym socjalistom w propagandzie idei socjalistycznych przed wyborami do Reichstagu. Pomagała im w redagowaniu "Gazety Ludowej", wypełniała łamy tego pisma swymi artykułami, brała udział w zebraniach i wiecach.

SZEWSKA 9 W dawnych pomieszczeniach restauracyjnych Skalskiego na parterze (powierzchnia 30 m 2 ) wydzierżawionych przez robotników znajdowała się w latach 1928-1929 siedziba Towarzystwa Oświaty Robotniczej "Świt". Była to robotnicza organizacja kulturalno-oświatowo-sportowa mająca na celu polityczne kształtowanie robotników. Powstała ona z rozłamu dokonanego w Towarzystwie Uniwersytetów Robotniczych, które było pod wpływem Polskiej Partii Socjalistycznej. "Świt" działał pod kierownictwem Polskiej Partii Socjalistycznej- Lewicy. Według policyjnych danych liczba członków "Świt" wynosiła 120 zorganizowanych. Wpływy tej organizacji były jednak bardziej rozległe. Zrzeszała ona zarówno dorosłych, młodzież, jak i dzieci oraz posiadała rozległe kontakty z masami poprzez często organizowane wycieczki, odczyty, wieczorki, zabawy oraz lekcje polskiego, rachun - ków i śpiewu. W styczniu 1929 L policja brutalnie wkroczyła do lokalu "Świtu", zaaresztowała osiemnastu czołowych działaczy tej organizacji i zamknęła lokal.

WIELKIE GARBAKY 15

W domu tym mieszkał Józef Konstanty Janiszewski (UL 1855 r.), wysłannik genewskiego ośrodka socjalistycznego. Wespół z Stanisławem Mendelsonem, Marią Jankowską i Hieronimem Truszkowskim podjął i z powodzeniem rozwinął w 1881 L energiczną działalność nad zorganizowaniem ruchu robotniczego w Poznaniu, a później (w 1887 L) był kandydatem poznańskich robotników na posła do parłamentu niemieckiego.

WIELKIE GARBARY 47 W niskich zabudowaniach podwórzowych tego domu (powierzchnia 180 m 2 ) mieściła się w latach międzywojennych drukarnia "Ogniska" (własność Związku Zawodowego Drukarzy), z której wychodziła większość radykalnego piśmiennictwa poznańskiego. Drukarnia była wyposażona w dwie pośpieszne tyglówki, bostonki i typograf. Od lutego 1932 L do 1 V 1935 L drukowano w niej organ Poznańskiego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej pod nazwą "Walka Ludu".

Pismo to krzewiło wśród robotników Poznania ideę walki klasowej. Redaktorami pisma byli: Józef Chmielarz, Stanisław Chudoba, Stanisław Grupa, Maksymilian Kerber , Kazimierz Rusinek, Franciszek Stróżynski i Wincenty Szopka. W domu tym od podwórza na I piętrze miał swój lokal do 1 X 1935 L Klasowy Związek Drukarzy (sala o powierzchni 40 m 2 ) i biuro oraz redakcja jego organu związkowego "Informator".

WODNA (u zbiegu z Wielkimi Garbarami)

Miejsce, w którym szarża konnej policji dokonała brutalnej napaści na tłumny pochód pierwszomajowy, urządzony w dniu I V 1930 L przez Polską Partię Socja

Henryk Kondziela i Marian Olszewski

listyezną- Lewicę. W wyniku zajść aresztowano dwudziestu uczestników demonstracji. Wacław Klatta i Michał Wołoszyn zostali skazani (20 XI 1931) na jeden rok twierdzy.

WODNA 24

W domu tym mieszkał od 4 VII 1901 r. do 1 X 1903 r. Maroin Kasprzak, wybitny działacz polskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego. Od lipca 1902 r. znajdowała się w jego mieszkaniu redakcja "Gazety Ludowej" - pierwszego polskiego pisma socjalistycznego w Poznaniu, redagowanego przez Kasprzaka wespół z Różą Luksemburg.

WRONIECKA 4 (dom zburzony podczas działań wojennych 1945 r.)

W jednym z pomieszczeń tego domu na I piętrze znajdował się w listopadzie 1930 r. sekretariat Polskiej Partii Sosjalistyczne- Lewicy na miasto Poznań. Tutaj odbyła się również Konferencja Miejska, na której wybrano międzydzielnicowy Komitet tej partii, w składzie: Walenty Cebulski, Michał Chwirot, Kazimierz Cielejewski, Józef Jasiński, Józef Leer, Józef Ratajczak, Władysław Rutkowski i Józef Swoboda.

WRONIECKA 5

W mieszkaniu Michała Januszkiewicza (1862-1901), który stał na czele poznańskiej placówki Polskiej Partii Socjalistycznej zaboru pruskiego, zatrzymał sie Julian Marchlewski podczas swego pobytu w Poznaniu w 1895 r.

ZA BRAMKĄ 13

W grudniu 1882 r. w mieszkaniu Idy Kapitan z d. Schwarz (1842-1919) zamieszkiwał pod przybranym nazwiskiem paszportowym (Hermann Hoffmann i Wiktor Dyzka) genewski wysłannik Wielkiego Proletariatu - Stanisław Padlewski (18571891). Przywiózł on do Poznania program partii i rozwinął wśród poznańskich robotników ożywioną działalność socjalistyczną kolportując pierwsze numery "Przedświtu", pisma propagandowe (J. M ł o t Kto Z czego żyje!) oraz urządzając zebrania i tworząc kółka partyjne.

ZAGORZE NOWE blok 3

Mieszkanie Józefa Jasińskiego było w latach 1925-1933 mIejSCem nielegalnych zebrań miejskich władz Polskiej Partii Socjalistycznej - Lewicy, Komunistycznej Partii Polski i Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej. Stanowiło ono również tymczasowe schronisko dla komunistów po wyjściu z więzienia. Służyło także jako punkt kontaktowy dla docierających nielegalnie z Warszawy do Poznania okręgowców, łączników i techników propagandowych, którzy składali w mieszkaniu przywiezioną literaturę partyjną i odbywali spotkania z poznańskim aktywem komunistycznym.

ZAMKOWA 7

Dom ten był w latach 1919-1932 ośrodkiem życia politycznego klasowych organizacji robotniczych Poznania.

Od października 1919 r. do kwietnia 1932 r. mieścił się tutaj Okręgowy Komitet Robotniczy Polskiej Partii Socjalistycznej na obszar Poznańskiego. Tu też na przełomie lat 1920/1921 doszło do ukonstytuowania się Komitetu Okręgowego Komunistycznej Partii Polski na Poznańskie i Pomorze. W piętrowych pomieszczeniach domu miała swoją siedzibę (od października 1919 r.) komisja Polskich Klasowych Związków Zawodowych, znajdowały się lokale prawie wszystkich branżowych związków zawodowych, mieścił się sekretariat Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej oraz biura zarządu Robotniczego Klubu Scenicznego. Na parterze znajdowała się od stycznia 1920 r. do lipca 1921 r. drukarnia i redakcja "Tygodnika Ludowego" radykalnego organu socjalistów, kierowanego iprzez Czesława Porańkiewicza. Stąd wychodziło też od 19 VIII do 11 XII 1921 r. popularne wśród robotników poznańskich pismo komunistyczne "Trybuna Robotnicza". N a I i II piętrze znajdowały się lokale Uniwersytetu Robotniczego, założonego i kierowanego w latach 1923-1926 przez Alfreda Bema. W tym domu działała również w latach 1920-1927 jedyna w Poznaniu biblioteka marksistowska i Księgarnia Robotnicza. Z okazji obchodów 40-1eoia Komunistycznej Partii Polski w lutym 1950 r. wmurowano na fasadzie budynku tablicę pamiątkową.

ZIELONA 5

Od 9 X 1896 r. do końca 1899 r. mieszkał w tym domu wraz z rodziną wybitny socjalista poznański, Marcin Kasprzak. Od 17 I 1919 r. do 15 VI 1921 r. na pierwszym piętrze tego domu zamieszkiwał Czesław Porankiewicz (1888-1956), przewodniczący Okręgowego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej w Poznaniu (1919-1921), redaktor "Tygodnika Ludowego" (1919-1921), autor pracy Więzy rwij robotniku wielkopolski (Poznań 1920), wybitny działacz socjalistyczny i pionier ruchu komunistycznego w Poznaniu. W roku 1919 w jego mieszkaniu znajdowała się redakcja "Tygodnika Ludowego" oraz mieściła się siedziba Komitetu Organizacyjnego Polskiej Partii Socjalistycznej.

W roku 1949 wmurowano na ścianie domu spiżową tablicę upamiętniającą działalność Marcina Kasprzaka.

ZWIERZYNIECKA 19

Z prawej strony głównego weJSCla do Ogrodu Zoologicznego stał do 1945 r. budynek, w którym mieściła się duża sala zabaw. 6 III 1902 r. do tłumnie zorganizowanych robotników przemawiała tu po raz pierwszy w Poznaniu Róża Luksemburg, przewodniczył zaś zebraniu Marcin Kasprzak. Opisując swe wrażenia z tego zebrania Róża pisała w liście do J. Tyszki: "Mowę miałam o sprawie polskiej i interesach ludu w Poznańskiem, trwała l;» godziny i miałam rzeczywiście grzmiące oklaski".

4 Kronika miasta Poznania 2