ZDZISŁAW ROMANOWSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1966.04/06 R.34 Nr2

POZNAŃ I TYSIĄCLECIE

i_/RUGIE pod względem liczby mieszkańców miasto Polski - Łódź ma stosunkowo późną metrykę powstania. A pewne miasta, które kilkaset lat temu zaliczały się do najznaczniejszych w kraju, historia pozostawiła później na uboczu i zdegradowała do rzędu miasteczek. Poznań jest tak dawny jak państwo polskie; miasto nad Wartą zapisało sporo ważnych kart w historii Polski i zapisuje je nadal. W oparciu o zasadnicze fakty i hipotezy z dziejów miasta spróbujmy odpowiedzieć w okresie obchodów Tysiąclecia na pytanie: Jakie miejsce zajmuje Poznań w długiej historii narodu i państwa polskiego? I tutaj niezbędne wyjaśnienie: pytanie to stawia i odpowiada na nie publicysta. W roku 1005 silna armia niemiecka pod wodzą cesarza Henryka II wspomagana przez oddziały czeskie i Wie1eckie rusza na Polskę. Po sforsowaniu Odry pod Krosnem wojska Henryka II przedostają się międzyrzeckim szlakiem w głąb terytorium kraju, pod Poznań. Jednak gród poznański, zmieniony przez Mieszka a następnie Bolesława Chrobrego w warownię ryglującą drogę do centralnych ziem polskich, okazuje się potężniejszym niż to przypuszczali najeźdźcy. Cesarz nie podejmuje nawet próby zdobycia Poznania. Zawiera z Bolesławem p o kój.

Właśnie z tym wydarzeniem wiąże się zanotowanie po raz pierwszy nazwy Poznania. I taka a nie inna okoliczność i m i e n n e g o wejścia miasta do historii nie jest przypadkowa. Od momentu, gdy Mieszko I, kontynuując budowę terytorialną swego państwa, zwrócił się w kierunku dolnej Odry i Pomorza Zachodniego, Poznań, w przeszłości prawdopodobnie jeden z szeregu grodów strażniczych, urasta do rangi bazy zabezpieczającej terytorialną politykę pierwszych Piastów. "Wszystkie nieomal szlaki prowadzące z centralnych i zachodnich ZIem państwa (...) napisze historyk - musiały przechodzić w tym miejscu przez Wartę, by biegnąc dalej na Santok i Międzyrzec dotrzeć do Lubusza i miast nad Zalewem Odrzańskim. Poznań stawał się bazą i kluczem ekspansji zachodniej i Mieszko a za nim Bolesław Chrobry w pełni doceniali jego rolę. Ufortyfikowali też Ostrów potężnie. N owa warownia poznańska przewyższała wszystko, co w tej dziedzinie stworzyli pierwsi Piastowie, dystansując nawet stołeczne Gniezno"'.

1 Hanna Z i ó ł k o w s k a , Okres tworzenia się państwa Piastów, w: Dziesięć wieków Poznania. T. L Poznań-Warszawa 1956, s. 35.

Zdzisław Romanowski

W tym przełomowym momencie polskiej historii Poznań, z raCJI Swojego jakże dogodnego dla realizacji północno-zachodniej polityki terytorialnej pierwszych historycznych Piastów położenia, wybił się na czołowe miejsce spośród grodów kraju - stał się książęcą stolicą. Dziś w świetle najnowszych badań wykopaliskowych, w świetle analizy przekazów źródłowych nie ulega wątpliwości, że impuls scalenia plemion polskich wyszedł na długo przed przyjęciem przez Polskę chrztu z gnieźnieńskiego ośrodka władzy książęcej. Traktując przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka I i jego poddanych jako m. in. element umacniania poprzez sankcję nowej religii - władzy państwowej i czynnik pełniejszego włączenia Polski w system ówczesnego układu politycznego w Europie środkowej i zachodniej trzeba podkreślić dodatkową rangę Poznania wynikającą z faktu, że mieściło się tu od 968 roku pierwsze biskupstwo misyjne. Obranie Poznania na siedzibę biskupstwa było dla grodu także dodatkowym bodźcem rozwojowym. Po okresie świetności państwa i miasta za Mieszka I i Bolesława Chrobrego (obaj władcy, dodajmy, zostali pochowani w poznańskiej Katedrze) nadszedł okres załamania linii rozwojowej piastowskiej monarchii i Poznania. Miasto spustoszył najazd Czechów. Wielkopolska była areną powstania ludowego. Odbudowa państwa za Kazimierza Odnowiciela odbyła się już w oparciu o Kraków, który za panowania tego władcy został stolicą Polski. Odnotujmy tu, że Kazimierz Odnowiciel umiera w Poznaniu w 1058 r. W okresie rozbicia dzielnicowego miasto nad Wartą przechodziło zmienne koleje. Jego znaczenie polityczne upadło. Było wówczas przez dłuższy czas, po stołecznym Gnieźnie, zaledwie drugim miastem Wielkopolski. Rozwój sił wytwórczych podnosił jednak znaczenie gospodarcze Poznania; miasto pełniło również szersze funkcje administracyjne, jako stolica województwa obejmującego zachodnią Wielkopolskę oraz funkcje kościelne w ramach rozległej diecezji poznańskiej. Wiele wydarzeń historycznych tego okresu było bezpośrednio związanych z Poznaniem. W roku 1146 Władysław II oblegał w Poznaniu swych młodszych braci, a poniósłszy klęskę udał się po pomoc do Niemiec. Wynik tej bitwy przesądził o rozbiciu dzielnicowym kraju. W roku 1157 dotarł z wojskiem pod Poznań Fryderyk I Barbarossa, który zmusił Bolesława IV Kędzierzawego do złożenia mu hołdu. Poznań zapisał się dramatycznie w historii Polski okresu rozbicia dzielnicowego osobą Przemysława II. Paweł Jasienica pisze, przypomniawszy postacie Leszka Czarnego, Henryka Probusa i Przemysława II: "Tak więc u schyłku XIII w. trzy główne grody polskie - Kraków, Poznań, Wrocław - znowu stały się siedzibami polityków z prawdziwego zdarzenia i ośrodkami politycznymi godnymi tego miana ,,2. Za panowania Przemysława II Poznań stał się ośrodkiem polityki zj e dn o c z e n i a państwa. Doszło równocześnie wtedy, dzięki poznańskiemu władcy, do ponownego włączenia w orbitę polityki państwa polskiego sprawy Pomorza Zachodniego. Pierwszą żoną Przemysława II została w 1273 r. Ludgarda, wnuczka księcia szczecińskiego Barnima I. A 23 listopada 1287 r.

2 Paweł J a s i e n i c a, Polska Piastów. Warszawa 1%5, s. 175.

Przemysław II, książę gdański - Mściwoj II i książę zachodniopomorski Bogusław IV zawarli w Słupsku t rak t a t o w i e c z y s t y m p r z ymIerzu. Przemysław II przejściowo przez kilka miesięcy sprawował władzę w stołecznym Krakowie. Wyparty stamtąd przez władcę czeskiego zabrał ze sobą do Poznania insygnia koronacyjne króla Bolesława Śmiałego. W roku 1295 Przemysław II koronował się na króla polskiego w Gnieźnie. W ten sposób dzięki polityce poznańskiego władcy Polska, po trwającej przeszło dwieście lat przerwie, odzyskiwała tytuł królestwa. Ambitne plany Przemysława II dotyczące zjednoczenia państwa przerwane zostały mordem dokonanym na jego osobie przez Brandenburczyków. "Dziwnym zbiegiem okoliczności - pisał Karol Potkański - pierwszy zbieracz ziem polskich Przemysław II zaczynał niemal z tym samym krajem, z którym zaczynał pierwszy historyczny Piast - Mieszko. Miał on tylko Wielkopolskę - niegdyś plemienny obszar Polan" \ W okresie walk Łokietka o zjednoczenie kraju w "Roczniku Wielkopolskim" piórem polskiego księdza z Poznania zanotowane zostały słowa charakteryzujące synów księcia śląskiego Henryka Głogowczyka, a równocześnie zawierające świadectwo, że wśród dalej patrzących przedstawicieli rycerstwa i kleru wielkopolskiego istniała silna świadomość niemieckiego niebezpieczeństwa. "Ci iż byli młodzi (synowie Henryka Głogowczyka - przyp. Z. R.) przeto Niemcy nimi rządzili, tak że nic zdziałać nie mogli jeno to, co się Niemcom podobało. Za małe pieniądze brali oni od nich ziemie i grody, radzili im też, aby przywiedli do zguby cały polski naród, tak ludzi duchownych, jako i świeckich, ale już najbardziej rycerstwo" 4. W roku 1314 Łokietek zdobył Poznań. Data ta oznaczała koniec rozbicia dzielnicowego kraju. Rzecz charakterystyczna, właśnie Poznań wybrał w 1343 r. Kazimierz Wielki przy na ogół - jak twierdzą historycy - niechętnym stosunku tego władcy do stolicy Wielkopolski, na miejsce spotkania z Piastami zachodniopomorskimi, książętami: Bogusławem V, Barnimem IV i Warcisławem N.* W czasie tego spotkania zawarł z nimi Kazimierz s o j u s z skierowany przeciwko Krzyżakom. Tak więc od początku do kresu monarchii Piastowskiej, Z racji swego położenia strategicznego, zaludnienia i znaczenia gospodarczo-politycznego Wielkopolski, Poznań był ośrodkiem polityki północno-zachodniej państwa polskiego.

Przypomnijmy z kolei miejsce stolicy Wielkopolski wśród innych miast kraju i rolę społeczno-gospodarczą i kulturalną Poznania w okresie rozwoju systemu miejskiego w Polsce. Na przełomie XIV i XV w., jak stwierdza Aleksander Gieysztor, Poznań liczący około 4000 mieszkańców należał do miast średnich 5 . Wielkie miasta to Wrocław i Gdańsk z 20 tysiącami mieszkańców, Kraków z około 14 tysiącami. Przy końcu XIV wieku Poznań, leżący dotąd poza głównymi, omijaj ą

" Karol P o t kań s ki, Lechici, Polanie, Polska. Warszawa 1%5, s. 475.

* Karol P o t kań s ki, op. cit., s. 484.

5 Aleksander G i e y s z t o r, Geneza miast polskich i ich dzieje do końca XV wieku, w: Miasta polskie w Tysiącleciu. T. I, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965, s. 33.

Zdzisław

Romanowskicymi miasto szlakami handlowymi, został na skutek powstania nowych dróg handlowych włączony w centralny międzynarodowy układ obiegu towarów i pieniędzy. Nowa trasa drogi handlowej Kraków-Bałtyk prowadziła odtąd zamiast do portów pruskich do Szczecina i wiodła przez Poznań. Przez Poznań przebiegał z Litwy via Warszawa do Niemiec środkowych tzw. szlak litewski. W pierwszej połowie XV w. zaczyna się też formować inny wielki handlowy szlak wschodni · - Poznań, Łęczyca, Lublin, Lwów łączący miasto z rynkami Rusi. "Poznań - pisze Hanna Ziółkowska - stawał w rzędzie czołowych emporiów handlowych Europy środkowo-wschodniej"6. Przy końcu XIV wieku - konkludując - zaznacza się nowy, również związany z usytuowaniem miasta, trwały element kształtujący rolę historyczną Poznania. Było nim pośredniczenie w handlu między wielkimi w owym czasie obszarami rynkowymi · - terenami Europy wschodniej, środkowej i zachodniej. Okres upadku miast w Rzeczypospolitej szlacheckiej i potem okres rozbiorów spowodowały, że ta funkcja Poznania w handlu tranzytowym Wschód-Zachód zamarła na setki lat.

W szczytowym okresie swego rozwoju w warunkach Rzeczypospolitej szlacheckiej, pod koniec XVI wieku Poznań liczy około 20 tysięcy mieszkańców. Należy do największych, naj aktywniej szych pod względem gospodarczym, polityczno-społecznym i kulturalnym miast kraju.

Z Poznaniem i Wielkopolską wiąże się szereg średniowiecznych zabytków piśmienniczych, z których wymienię najważniejsze. Należą tu "Rocznik Wielkopoiski", w którym część zapisków (z drugiej połowy XIII w.) dokonywał kustosz Katedry poznańskiej - Baszko, "Rocznik Poznański", kronika Janka z Czarnkowa (druga połowa XIV w.), "Kronika Wielkopolska" pomyślana jako pomnik dla uświetnienia władców wielkopolskich. Później kasztelan poznański - Jan Ostroróg daje się poznać jako najwybitniejszy w Polsce pisarz polityczny XV wieku publikując swe Monumentum pro Reipublicae ordinatione, w których domagał się między innymi suwerenności państwa 4'obec papiestwa i kościoła. W okresie wczesnego Odrodzenia Poznań był jednym z ważniejszych ośrodków kultury umysłowej w Polsce. Z Poznania pochodzi późniejszy profesor teologii Akademii Lubrańskiego Walenty Wróbel, autor Żółtarza Dawidów na rzecz polską wyłożonego. Z Poznaniem wiążą się nazwiska wybitnych propagatorów luteranizmu - Andrzeja Samuela i Jana Seklucjana. Ogólnokrajowy zasięg miała założona w 1520 r. Akademia Lubrańskiego, w której nauczało lub kształciło się szereg wybitnych humanistów. Pierwszym rektorem poznańskiego Kolegium Jezuickiego był Jakub Wujek, autor najgłośniejszego przekładu Biblii na język polski. Pisząc o nauce w okresie Odrodzenia trzeba wymienić: Józefa Strusia - lekarza o światowej sławie, Jana Łaskiego - wydawcę pierwszego zbioru

«Hanna Z i Ó ł k o w s k a, Okres wykształcenia feudalne) monarchii, w: Dziesięć toiekót« Poznania. T. I. Op. cit., s. 57.

ustaw polskich znanych pod nazwą Statutu Łaskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, który w latach trzydziestych XVI wieku przebywał w Poznaniu jako pisarz przysięgły sądu biskupiego. Z końcowej fazy Odrodzenia wymienić należy wojewodę poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego - autora Satyr, i Przestróg, jego brata Łukasza... Listę można by powiększyć.

W okresie Odrodzenia powstał w Poznaniu jeden z najświetniejszych i najbardziej oryginalnych zabytków polskiego Renesansu - Ratusz - dzieło Baptysty di Quadro.

Już te nazwiska i fakty świadczą, że Poznań brał czynny udział w rozwoju polskiej kultury i życia. umysłowego epoki Odrodzenia. Egoistyczna polityka szlachty zahamowała rozwój miast polskich i doprowadziła do ich upadku. Poznań podzielił w początkach XVII w. los innych ośrodków miejskich. W roku 1655 zdobyli miasto bez wystrzału Szwedzi. W dwa lata później wojska królewskie oblegały w Poznaniu sprzymierzonych ze Szwedami Brandenburczyków. Trwające kilka tygodni oblężenie i walki poważnie zniszczyły miasto. W okresie wojny północnej Poznań przechodzi z rąk do rąk. O stopniu upadku miasta w okresie rozkładu Rzeczypospolitej świadczy fakt, że w pierwszej połowie XVIII w. liczbę mieszkańców Poznania szacuje się na około 5 tysięcy. Reformy z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w. zapoczątkowały ponowny okres stopniowej odbudowy i rozwoju miasta, wzrostu jego znaczenia. Rozwijało się ponownie rzemiosło, powstały pierwsze manufaktury, ożywiał się powoli handel. "Liczba członków poznańskiej konfraterni kupieckiej wzrosła znacznie i w okresie Sejmu Czteroletniego dorównała liczbie kupców w XVI w. Konfraternia stała się jednym z najpoważniejszych zrzeszeń kupieckich w Polsce" pisze Janusz Deresiewicz 7. Z Wielkopolską i Poznaniem łączą się nazwiska szeregu ówczesnych reformatorów i pionierów postępu. Wojewoda poznański Stanisław Leszczyński wskazywał na konieczność naprawy istniejących stosunków społecznych i gospodarczych. W dobie Oświecenia działał Stanisław Staszic, urodzony w Pile i związany z Poznaniem latami nauki w Kolegium poznańskim i szkole pojezuickiej. Jeden z braci Śniadeckich, Jan uczył się w latach 1764-72 w szkole Lubrańskiego. Mało kto wie, że autor słynnego Rękopisu znalezionego w Saragossie - Jan Potocki był posłem poznańskim na Sejm Czteroletni. Początki teatrów w Poznaniu wiążą się z osobą twórcy teatru narodowego, Wojciechem Bogusławskim. Mieszczaństwo poznańskie poparło entuzjastycznie Konstytucję 3 maja, posłowie wielkopolscy należeli z małymi wyjątkami do najbardziej patriotycznych realizatorów reformy wielkiego Sejmu Czteroletniego. Znalazło to wyraz w przeciwstawieniu się targowiczanom. W Poznaniu odbył się zjazd szlachty województw gnieźnieńskiego, kaliskiego i poznańskiego, na którym złożono przysięgę walki z Targowicą. 31 stycznia 1793 r. wojska pruskie wkroczyły do Poznania. Od tego mo

7 Janusz D e r e s i e w i c z , Okres kształtowania się układu kapitalistycznego, w: Dziesięć wieków Poznania. T. L Op. cit., s. 103.

Zdzisław Romanowskimentu, aż po rok 1918 Poznań znajdował się pod zaborem pruskim i w ciągu tych długich lat niewoli narodowej zapisał piękną kartę w historii zmagań narodu polskiego o odzyskanie niepodległości. Stał się, wbrew zakusom germanizacyjnym władz pruskich, głównym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym i politycznym życia polskiego w zaborze pruskim, ośrodkiem promieniującym na resztę ziem polskich zagarniętych przez Prusy. W okresie Powstania Kościuszkowskiego 1794 r. wielu mieszczan poznańskich udało się potajemnie do oddziałów powstańczych. Niestety zbyt późno powstała w dowództwie insurekcji myśl o wywołaniu w mieście powstania zbrojnego, a kiedy Jan Kiliński przybył z tą misją do Poznania został aresztowany i wydany władzom rosyjskim. W roku 1806 wybucha w mieście powstanie na wieść o zwycięstwie Napoleona nad armiami pruskimi pod Jena i Auersted. "Powstanie było krótkie, żywiołowe, ale w skutkach bardzo doniosłe. Wzmocniło wiarę Napoleona w Polaków, zachęciło go do żywszego zainteresowania się sprawą polską, porwało swoim przykładem dalsze ziemie polskie, przede wszystkim Warszawę. Na zawsze uwiecznił pamięć o nim Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu, wkładając w usta Bartka Prusaka opowiadanie o patriotyzmie tutejszego społeczeństwa" 8. W Księstwie Warszawskim utworaoinym przez Napoleona, Poznań był drugim po Warszawie ośrodkiem. Z ogólnej liczby 3000 ochotników wielkopolskich, którzy brali udział w Powstaniu Listopadowym około 300 pochodziło z Poznania. O ile jednak Wielkopolska i Poznań nie wzięły żywszego udziału w tych wydarzeniach, o tyle lata czterdzieste wysunęły Poznań na czoło krajowego ruchu patriotyczno-demokratycznego. W tym też czasie Poznań stał się promieniującym na inne zabory ośrodkiem życia umysłowego. Działalność Karola Marcinkowskiego, Karola Libe1ta, rewolucyjnego poety Ryszarda Berwińskiego, radykalnego rewolucjonisty - księgarza Walentego Stefańskiego, Hipolita Cegielskiego, redaktora "Tygodnika Literackiego - Antoniego Woykowskiego, Ewarysta Estkowskiego, a przede wszystkim Edwarda Dembowskiego wykraczała swym wpływem poza Wielkopolskę. Postacie Walentego Stefańskiego i Edwarda Dembowskiego wiążą się ściśle z dziejami polskiego ruchu rewolucyjno-demokratycznego. Walenty Stefański syn rybaka ze Sródki, uczestnik Powstania Listopadowego założył tajną organizację patriotyczno-rewolucyjną, tzw. Związek Plebejuszy. Związek, ludowy w swym składzie, wysuwający demokratyczny program walki o niepodległość w oparciu o siły ludu polskiego rozszerzył swą działalność na Pomorze Gdańskie i Śląsk, posiadał też kontakty z demokratami w zaborze rosyjskim i austriackim. N ajwybitniejszy przedstawiciel polskiej myśli rewolucyjno-demokratycznej lat czterdziestych - Edward Dembowski uciekając z Warszawy przed aresztowaniem przybył do Poznania i nawiązał współpracę ze Związkiem P1ebe

»Zdzisław G r o t , Franciszek P a p r o c ki, Władysław R o g a l a , Okres rozwoju stosunków kapitalistycznych, w: Dziesięć wieków Poznania. T. L Op. cit., s. 133-134.

Wieża ratuszowajuszy. Publikował on w pismach poznańskich szereg artykułów i rozpraw zawierających idee demokratyczno-rewolucyjne. W wydawnictwie poznańskiego księgarza Kamieńskiego opublikował Dembowski w 1845 r. swą czołową pracę Rys dziejów piśmiennictwa polskiego. "Poznań · - pisze Jerzy J ed1icki - przez kilka lat przeżywa wtedy »złoty wiek« życia kulturalnego. Znakomicie wykorzystując złagodzone warunki polityczne staje się głównym ogniwem odradzającej się łączności kulturalnej między Europą a ziemiami polskimi. Poznańskie prace oświatowe (publiczne odczyty naukowe, walka o reformę nauczania, zakładanie biblioteczek wiejskich) przodują innym dzielnicom Polski. Poznańskie czasopisma (zwłaszcza »Tygodnik Literacki« i »Rok«) nabierają na krótko znaczenia ogólnopolskiego" ". Również inny wybitny działacz ruchu demokratyczno-rewolucyjnego, publicysta - teoretyk Stowarzyszenia Ludu Polskiego - Henryk Kamieński związany był z Poznaniem swoją działalnością i tym, że publikował tu swe prace, między innymi dwa tomy Filozofii ekonomii. "Tygodnik Literacki", do którego pisywali najwybitniejsi postępowi autorzy z kraju i emigracji był kolportowany we wszystkich zaborach i docierał do większych skupisk emigracji polskiej. W "Tygodniku Literackim" np. ogłosił Juliusz Słowacki po raz pierwszy w kraju swe utwory pisane na obczyźnie. Denuncjacja rozbiła wielkopolską organizację powstańczą przed wybuchem powstania 1846 r. Z tego powodu poza epizodycznymi starciami w mieście i na prowincji nie doszło do żadnych większych wystąpień. Natomiast Poznań i Wielkopolska stały się w 1848 r. widownią walki zbrojnej na dużą

Jerzy J e d l i c ki, Kultura polska w dobie romantyzmu. Historia Polski. T. II, cz. III.

Warszawa 1956, s. 184. I

Zdzisław Romanowskiskalę. Nazwy Książ, Miłosław, Sokołów stały się symbolem patriotyzmu ludu wielkopolskiego. Krwawe boje tysięcy chłopskich kosynierów były największym do czasu Powstania Wielkopolskiego i Powstań Śląskich porozbiorowym czynem zbrojnym na ziemiach zagarniętych przez Prusy. Po stłumieniu powstania poznańskiego pisał Marks: "Żołdactwo reakcyjne rozgromione w Berlinie, podniosło głowę w Poznaniu i pod pozorem ratowania honoru i narodowych interesów Niemiec wzniosło sztandar kontrrewolucji i zdusiło Polaków-rewolucjonistów, naszych sprzymierzeńców".

Poważniejszy niż w Powstaniu Listopadowym był udział Wielkopolski i Poznania w Powstaniu Styczniowym. "Już w pierwszych dniach powstania setki robotników poznańskich, czeladników, młodzieży szkolnej oraz innych patriotów spieszyło do Królestwa, kierując się głównie trzema szlakami na: Pyzdry, Słupcę i Kujawy (z samej tylko fabryki H. Cegielskiego pośpieszyło do powstania w pierwszych dniach lutego wielu młodych robotników) ,,10. Poznańskie żyło wówczas tradycją walki zbrojnej 1848 r. W Powstaniu Styczniowym brali więc udział przede wszystkim przedstawiciele najbiedniejszych warstw ludności. Powstanie Styczniowe zamykało okres powstań narodowych kierowanych przez szlachtę. Do głosu dochodziła nowa siła społeczna - proletariat, który dał o sobie znać w burzliwym roku 1905. Proletariat, którego walka zaczęła stanowić najistotniejszy czynnik jednoczący podzieloną granicami zaborów Ojczyznę. W okresie tym Poznań należał do naj słabiej rozwiniętych gospodarczo większych miast Rzeszy Niemieckiej. Charakterystyczne było stałe i szybkie przesuwanie się do tyłu Poznania w kolejności miast Niemiec ujętych pod względem liczby ludności. Z ósmego miejsca w początkach XIX wieku, Poznań spadł w 1880 r. na miejsce osiemnaste, a w 1905 r. na dwudzieste trzecie. Pod względem tempa uprzemysłowienia Poznań i Wielkopolska, traktowane przez polityków Rzeszy Niemieckiej jako rezerwuar taniej siły roboczej, pozostawały w tyle za Śląskiem i wielkimi miastami Królestwa. Niemniej i tu zwiększały się powoli szeregi proletariatu, który przyjmował w swoje ręce walkę o wyzwolenie narodowe i społeczne. "Kiedy dnia 2 października 1881 r. odbywał się w Chur (Szwajcaria) międzynarodowy kongres robotniczy, Ludwik Waryński bronił na nim klasowego, internacjonalistycznego ruchu robotniczego w Polsce na podstawie mandatu, jaki otrzymał od »pięciu zorganizowanych Kół Księstwa Poznańskiego«. Spośród nich cztery istniały w Poznaniu" u. Z Poznaniem też wiązało się działalność rewolucjonistów tej miary co Marcin Kasprzak, Róża Luksemburg, Julian Marchlewski. .. 27 grudnia 1918 r. na przekór kunktatorskiej polityce Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej opanowanej przez endecję, która zalecała wyczekiwanie na wyrok kongresu pokojowego, w Poznaniu wybuchło powstanie zbrojne. Było to pierwsze polskie zwycięsko zakończone powstanie, w którego efekcie ziemie nad Wartą i Notecią, będące kolebką państwa polskiego, połączone

19 Zdzisław G r o t, Franciszek P a p r o c ki, Władysław R o g a l a, op. cit., s. 150.

11 Zbigniew S z u m o w s ki, Ruch Robotniczy cio 1918 roku, w: Dziesięć wieków Poznania.

T. L Op. cit., s. 174.

zostały z Macierzą. Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 r. uważać można za ważny etap procesu likwidacji nabytków imperializmu niemieckiego uzyskanych w wyniku "Drang nach Osten", za etap procesu, którego finałem stał się powrót Polski na wszystkie ziemie piastowskie po Bałtyk, Odrę i Nysę. Powstanie Wielkopolskie było ruchem na wskroś patriotycznym i ludowym, to przesądziło o jego sukcesie. Efekty Powstania mogłyby być większe gdyby nie konserwatywni politycy, którzy nie pozwolili na przeniesienie działań wojennych na Ziemię Lubuską i Pomorze. Ale i tak Powstanie Wielkopolskie i jego rezultaty podważające ostatecznie panowanie niemczyzny w Poznaniu i Wielkopolsce stanowiło najpoważniejszy efektyw polityczny Polski międzywojennej. W bezpośrednim związku z Powstaniem pozostawało spolszczenie szkolnictwa w Wielkopolsce oraz utworzenie 8 maja 1919 r. Uniwersytetu Poznańskiego.

W niepodległej Polsce Poznań był czwartym pod względem liczby ludności miastem. Nie należał jednak do ośrodków wielkiego przemysłu. Miasto rozwijało się pomału w oparciu o swe wysokoprodukcyjne rolnicze zaplecze i handel produktami rolnymi. Włączenie Poznania w system gospodarczy państwa polskiego, przekreślenie granic oddzielających go od pozostałych ziem polskich, zniesienie związanych z polityką germanizacyjną władz pruskich ograniczeń - były to, mimo ogólnej słabości ekonomicznej burżuazyjnej Polski międzywojennej, czynniki wzrostu miasta. "Faktem jest bowiem - stwierdza Florian Miedziński · - że w 1918 roku wojska pruskie musiały opuścić typowy, większy Garnisonstadt, w 1939 roku zastępy hitlerowskie wkroczyły do wielkiej metropolii, tętniącej życiem, o dużych perspektywach na przyszłość" la. Poznań ze 156 tysięcy mieszkańców w 1918 r. wzrósł do 274 tys. w 1939 r.

Wkładem miasta w dorobek dwudziestolecia międzywojennego (1919-1939) była organizacja Targów Poznańskich nawiązujących do historycznej roli Poznania z okresu jego rozkwitu w wieku XVI, kiedy to stolica Wielkopolski pełniła rolę poważnego centrum handlu międzynarodowego. Trzeba też pamiętać o wspieraniu przez miasto nad Wartą walki toczonej przez ludność polską Śląska Opolskiego, Babimojszczyzny, Warmii i Mazur, o osiągnięciach poznańskiej nauki i kultury. Oceniając ówczesną rolę Poznania nie należy tu zapominać, że poznańska burżuazja i mieszczaństwo były ostoją wpływów endeckich, iż właśnie w Poznaniu w grudniu 1926 r. odbył się zwołany przez Romana Dmowskiego zjazd, na którym powołano Obóz Wielkiej Polski. Dwudziestolecie międzywojenne w Poznaniu to lata pauperyzacji mas i chronicznego bezrobocia, lata walki klasy robotniczej o swe prawa. Poznań był widownią szeregu wystąpień klasy robotniczej. Działały tu Komunistyczna Partia Polski, Polska Partia Socja1istyczna- Lewica, Klasowe Związki Zawodowe. Głośnym echem odbiła się w całym kraju masakra kolejarzy poznańskich dokonana przed Zamkiem 27 kwietnia 1920 r. Do działaczy rewo1u

12 Florian M i e d z i ń s ki, Okres państwa burżuazYjnego, w: T. I, s. 235.

Dziesięć wieków Poznania.

I

Zdzisław Romanowskicyjnych Poznania, których nazwiska zapisały się trwale w historii polskiego ruchu robotniczego należeli między innymi Alfred Brunon Bem, Stanisław Chudoba, Marcin Chwiałkowski, Józef Paszta, Czesław Porankiewicz.

W latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945) Poznań stał się siedzibą władz tzw. Kraju Warty. Niemcy hitlerowskie chciały przekształcić polski Poznań, miasto, które odegrało w przeszłości kluczową rolę w walce z pruską germanizacją, miasto, w którym wzięło swój początek Powstanie Wielkopolskie - w niemiecki ośrodek. Hitlerowcy postanowili przede wszystkim zmienić skład narodowościowy Poznania i sparaliżować wszelkie przejawy polskiego życia. Temu celowi służyła brutalna akcja wysiedleń zapoczątkowana już w listopadzie 1939 r. masowe egzekucje i mordy. "Okupant tępił przede wszystkim byłych działaczy politycznych i społecznych, weteranów Powstania Wielkopolskiego i powstań śląskich, polską inteligencję, byłych żołnierzy i oficerów oraz harcerzy"13. Nazwy więzienia przy ul. Młyńskiej, siedziby Gestapo w "Domu Żołnierza", Fortu VII, Żabikowa - to symbole martyrologii i walki poznaniaków. W pierwszych szeregach tej walki znajdowali się działacze podziemnej Polskiej Partii Robotniczej. Masowe aresztowania w 1944 r. wyrwały z szeregów poznańskiej organizacji Polskiej Partii Robotniczej 133 członków; 13 sierpnia 1944 r. stracono czołowych działaczy. Data 23 lutego 1945 r., dzień wyzwolenia miasta, rozpoczyna powojenną historię Poznania. W ciągu dwudziestu jeden lat, jakie minęły od tej daty, Poznań wniósł swój ogromny wkład w gospodarczy, społeczny i kulturalny dorobek Polski Ludowej. W pierwszych powojennych latach miasto odegrało doniosłą rolę w dziele przejęcia, zaludnienia i zagospodarowania ziem odzyskanych. Z Poznania wyjeżdżały ekipy osadnicze do Szczecina, Gorzowa W1kp., Zielonej Góry, Koszalina, Słupska i szeregu innych miast. Szybko odbudowujący i rozwijający swe życie kulturalne i naukowe Poznań pełnił też rolę metropolii kulturalnej w stosunku do dużej części ziem zachodnich i północnych. A jakie miejsce zajmuje Poznań, w panoramie miast polskich po dwudziestu latach Polski Ludowej? Jest jednym z najbardziej rozwiniętych, czwartym pod względem wielkości ośrodkiem przemysłowym w Polsce dającym 2,4% globalnej produkcji przemysłowej kraju. Załogi zbudowanych w latach 1945-1965 takich zakładów przemysłowych, jak: Poznańskiej Fabryki Łożysk Tocznych, Poznańskiej Fabryki Maszyn Żniwnych, Poznańskiej Fabryki Wodomierzy i Gazomierzy; przekształconych od podstaw lub rozbudowanych przedwojennych: Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", Zakładów Metalurgicznych "Pornet", Zakładów Wytwórczych Ogniw i Baterii "Centra", Wielkopolskiej Fabryki Urządzeń Mechanicznych "Wiepofama", Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego, Zakładów Przemysłu Gumowego "Stomil", Fabryki Kosmetyków "Lechia" i innych - piszą codzienną pracą dzieje polskiego socjalistycznego przemysłu, a produkowane w tych zakładach wyroby znane są w kraju

" Ludwik G o ID o 1 e c, Stanisław K u b i a k - Terror hitlerowski w Wielkopolsce, s. 17.

Miasto od strony Wartyi poza granicami Polski. W oparciu o rozwój przemysłu dokonywał się szybki wzrost ludności miasta. Poznań, który przekroczył 445 tysięcy mieszkańców jest piątym co do wielkości miastem kraju (po Warszawie, Łodzi, Krakowie, Wrocławiu).

Poznań jest poważnym centrum nauki, czwartym po Warszawie, Krakowie i Wrocławiu ośrodkiem uniwersyteckim w Polsce. Kształci się tu 10,6% ogółu studiujących w kraju. Aż 40°.0 studiującej w Poznaniu młodzieży pochodzi spoza Wielkopolski, co świadczy o zasięgu działania poznańskich uczelni, ich wadze w procesie przygotowania specjalistów dla gospodarki, oświaty i kultury polskiej. "Tak więc to - pisał Jerzy Kusiak, przewodniczący Prezydium Rady N arodowej m. Poznania - co było marzeniem Poznania i Wielkopolski w ciągu wieków stało się rzeczywistością w Polsce Ludowej: nauka stała się jednym z głównych czynników miastotworczych, nauka podniosła znaczenie miasta jako stolicy regionu, daleko wybiegającego poza administracyjne i tradycyjne granice Wielkopolski" u. Poznań jest dynamicznym ośrodkiem życia kulturalnego. Poznań jest wreszcie tak jak był nim w epoce Odrodzenia, choć chodzi oczywiście o zjawiska nieporównywalne, ośrodkiem handlu międzynarodowego dzięki Międzynarodowym Targom Poznańskim. Po raz pierwszy w swej tysiącletniej historii miasto posiada plan perspektywiczny rozwoju obejmujący lata 1961-1980. Uchwała Rady Ministrów zatwierdzająca ten plan zawierała równocześnie charakterystykę funkcji Poznania: "Miasto Poznań stanowi centrum

II Jerzy K u s i ak, Nasze dwudziestolecie. "Kronika Miasta Poznania" R. 1%5 nr l, s. 5