ZYGMUNT PASZEK

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1964.10/12 R.32 Nr4

Czas czytania: ok. 17 min.

POZNAŃ I JEGO REGION

XLANOWANIE regionalne utożsamia się najczęscleJ z planowaniem przestrzennym dużych terytoriów przekraczających granice administracyjne miast i osiedli. Jest to pewne uproszczenie, gdyż z bardzo złożonego procesu rozwoju społeczeństwa wyodrębnia jedynie działalność inwestycyjną, która aczkolwiek stanowi jeden z najtrwalszych przejawów działalności człowieka, jest tylko ogniwem w łańcuchu przyczyn i skutków rozwojowych. Planowanie przestrzenne z konieczności zamyka się w granicach administracyjnych konkretnych miejscowości. Ale miasto obecne, z jego różnorodnymi funkcjami, nie stanowi dziś samodzielnego organizmu, jest częścią systemu funkcji regionalnych, krajowych, a nawet światowych. Dlatego jedynie rozpatrywanie miasta jako części regionu zbliża nas do prawidłowego planowania. Miasto Poznań opracowane zostało urbanistycznie na podstawie wieloletnich studiów'. W planie tym wielokrotnie zwracano uwagę na potrzebę regionalnego ujmowania problematyki. Niestety, zostało to dotąd zrealizowane w minimalnym zaledwie stopniu. Władysław C z a r n e c ki, wypowiadając się na temat rozwoju Poznania 2 , przeciwstawia się prognozie demograficznej, przewidującej wzrost liczby mieszkańców Poznania do 600 000 w roku 1980. Tak szybkie tempo wzrostu i jego skutki uważa za niewłaściwe z następujących powodów: a) ekonomicznych Gest kosztowne i nieefektywne ) , b) społecznych (powoduje zakłócenia życia społecznego) i c) organizacyjnych (trudności w zachowaniu harmonii i równowagi przestrzennej miasta). W dalszym ciągu W. Czarnecki stwierdza, że zadaniem planowania przestrzennego jest określanie optymalnego, a więc najkorzystniejszego rozwoju przestrzennego miasta wraz z jego strefą podmiejską, która składa się z terenów żywicielskich, wypoczynkowych i osiedleńczych. Założeniom rozwojowym miasta przeciwstawia autor koncepcję d e k o n c e n t r a c j i urządzeń nieprodukcyjnych w miasteczkach położonych wokół Poznania: Mosinie, Kórniku, Kostrzynie, Pobiedziskach, Stęszewie i Buku, a nawet w osiedlach wiejskich: Tarnowie Podgórnym, Dopiewie, Chludowie i Rokietnicy. Kon

1 Ogólny plan zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania. Opracowanie Miejskiej Pracowni U rbanistycznej Poznań 1961. D. B a l a s i e w i c z Ogólny plan zagospodarowania przestrzennego m. Poznania. "Kromka Miasta Poznania". R. 1963, nr l. 2 Władysław C z a r n e c k i Przyszły rozwój Poznania w układzie jego satelitów. Przykład rozwiązania problemów rozbudowy miasta. "Rocznik PTE". Poznań 1960, Tom XI.

Zygmunt PaszekcepcJę swoją uzasadnia korzystnym przestrzennie, konste1acyjnym układem osiedli w stosunku do miasta Poznania; istniejącą siecią dróg obwodowych rozszerzających koncentryczny układ komunikacyjny Poznania i udogodnieniem komunikacyjnym, jakie stworzy w najbliższym czasie elektryfikacja poznańskiego węzła kolejowego. Proponowany układ przestrzenny należy, zdaniem W. Czarneckiego, realizować w oparciu o następujące założenia: 1) wyznaczenie dla każdego ośrodka miejskiego dominanty funkcjonalnej, np. przemysł dla Lubonia, rekreacja dla Puszczykowa, usługi regionalne (np. sanatoria), wyższa uczelnia rolnicza - dla innych, 2) ustalenie optymalnych wielkości miast satelitarnych na 30 000-50 000 mieszkańców, 3) przyjęcie zasady organizacyjnej polegającej na kolejnej rozbudowie poszczególnych osiedli, poczynając od Mosiny. Piotr Z a r e m b a w swoich studiach metodycznych na temat koncepcji rozwoju dużego miasta posługuje się także przykładem Poznania'. Wyznaczenie linii rozwojowej miasta wyprowadza z istniejących funkcji osiedli otaczających Poznań i ich powiązań funkcjonalnych *. Spośród wielu istniejących funkcji układu osiedleńczego autor daje pierwszeństwo: usługom, komunikacji i gospodarce rolnej, na których buduje kryteria stref. Rozważania P. Zaremby zmierzają do zbudowania takiego systemu podziałów terytorialnych, które by w oparciu o istniejący stan zainwestowania stapiały się organicznie z krajobrazem i swoją logiką funkcjonalną dawały harmonijną kompozycję przestrzeni, doskonałą estetycznie i utylitarnie. Kierując się wyszczególnionymi tu racjami i zasadami P. Zaremba wyznacza pięć "zasięgów" Poznania: 1) t e r e n y z a i n w e s t o w a n i a m i ej - s k i e g o; 2) t e r e n y p r z y m i e j s k i e (zasięgi t e obejmują zainwestowane obszary w granicach administracyjnych miasta, łącznie ze Swarzędzem i Luboniem) ; 3) t e r e n y "s t refy b e z p o ś r e d n i e g o c i ą ż e n i a" (obejmujące podmiejskie osiedla wiejskie); 4) t e r e n y "s t refy p o ś r e d n i e g o c i ąż e n i a" (mikroregiony miasteczek: Mosina, Stęszew, Murowana Goślina, Kostrzyn, Kórnik, Buk) i 5) d a 1 s z e z a p 1 e c z e m i a s t a (ze "strefami wpływów": Czempinia, Kościana, Grodziska, Opalenicy, Pniew, Szamotuł, Obornik, Środy, Śremu, Wrześni). P. Zaremba nie sugeruje wprawdzie założeń przyszłych funkcji ani wielkości poszczególnych ogniw układu osiedleńczego, koncepcja jego wykazuje jednak dużą zbieżność z koncepcją układu konste1acyjnego W. Czarneckiego. Władysław C z e r n y w rozprawie traktującej o modelach urbanistycznych współczesnych i przyszłych zespołów miejskich 5 sugeruje kierunki rozwoju Poznania wzdłuż zelektryfikowanych linii kolejowych, przy których miałyby powstawać ośrodki miejskie o wielkości nie przekraczającej 70 000 mieszkańców. Wstępna analiza i przeliczenie zdolności przewozowej kolei

, Piotr Z a r e m b a Koncepcja rozwoju dużego miasta na tle jego zaplecza. Szkic metodyczny. "Architektura". 1959 nr 9. 'Piotr Z a r e m b a Funkcjonalny podział terenów podmiejskich. "Czasopismo Geograficzne". Warszawa 1962, T. XXXIII, z. 3. · Władysław C z e r n y Rozczłonkowane ufcfady urbanistyczne to naszym kraju. "K wartalnik Urbanistyki i Architektury". Warszawa 1962. T. VII, z. 3.

zelektryfikowanej, dokonana w studiach komunikacyjnych dla planu kierunkowego Poznania", potwierdza realność tej koncepcji z punktu widzenia komunikacji masowej. Kazimierz D z i e w o ń s k i w interesującym studium na temat typologii iizjonomicznej miast polskich 7 dopatruje się w obecnych formach przestrzennych Poznania cech okręgu' metropolitalnego, którego rysem charakterystycznym jest istnienie starego i dużego miasta, pełniącego funkcję stolicy państwa lub dużego regionu. Pozostałe miasta i osiedla stanowią swego rodzaju satelity lub planety, rozmieszczone dookoła miasta stołecznego jako centrum całego systemu. Dokonane obserwacje potwierdzają trafność diagnozy konstelacyjnego rozwoju miasta. Wszyscy cytowani tu autorzy wywodzą swoje koncepcje z klasycznych modeli układów przestrzennych miast, szczególnie podkreślając analogię 2 układem metropolitalnym, którego wczesne stadium rozwoju można w Poznaniu faktycznie zaobserwować. Aby zgodzić się z poszczególnymi koncepcjami przestrzennymi autorów, należy najpierw stwierdzić, czy i w jakim stopniu są one związane z występującymi procesami i tendencjami rozwojowymi regionu, z istniejącym układem osiedleńczym, oraz jakie jest prawdopodobieństwo realizacji poszczególnych założeń. Dopiero wówczas można będzie dać odpowiedź na pytanie: W jakim stopniu żywiołowemu procesowi formowania się aglomeracji przeciwstawić można realizację programów inwestycyjnych wynikającą z planowej działalności gospodarczej.

STRUKTURA FUNKCJONALNA REGIONU POZNANIA

Rozpatrując zależności funkcjonalne regionu i aglomeracji, konieczne jest ograniczenie obszaru badań i studiów. W przypadku badań nad regionem Poznania obszar studiów wyznaczyły powiaty: Poznan, Gniezno, Września, Środa, Śrem, Kościan, Nowy Tomyśl, Szamotuły, Oborniki i Wągrowiec 8 .

Obszar ten przyjęto dla analizy statystycznej między innymi jako odpowiadający istniejącemu podziałowi administracyjnemu. Ograniczenie terytorium było koniecznością, chociaż z góry wiadomo, że zależności i związki ekonomiczne oraz funkcjonalne Poznania znacznie przekraczają granice przyjętego cbszaru. Istnieje bowiem hierarchia wielkości regionów, w której Poznań jako ośrodek centralny zajmuje wysokie miejsce 9. Wyznaczony region Poznania obejmuje terytorium około 10 170 km- (38°<» obszaru województwa) i jest zamieszkany przez 1 120 000 ludzi. Oprócz Po

, w. C h l e b o w i c z, f. D z i e w u l s ki, B. L e d. w o r o w s K i studium do planu kierunkowego m. Poznania. Komunikacja. (Maszynopis 1963). 7 Kazimierz D z i e woń s k i Zagadnienie typologii m oifo logicznej miast w Polsce.

"Czasopismo Geograficzne". T. XXXIII, z. 4/1962.

8 Założenia do planu regionalnego województwa poznańskiego i m. Poznania na lata 1361-1980. Opracowanie Pracowni planów Regionalnych w Poznaniu. A. J. P r z e s t a l s ki Wstąpna koncepcja planu regionalnego Poznania na lata i960-80. "Kronika Miasta Poznania".

R. 1%3 nr 3.

s Janusz K o wal s k i Regionalizacja Polski a programowanie śródmieść. "Miasto". 1964 nr 4.

Zygmunt Paszek

BCGION POZNAN lA

>***.%.

---- "? ?Vb *_...

.j

J )" ». ASZAMOTUŁY \łSZAMOTULSKISUBK610N jT ROI.NCZY r Pn;ewyv In

1\)0

- . irJP.a1ł!'r.rMI!

- --

.- V" <\ n . A* * * OPAUNfCA J \ 4NOWOTOMYSKI SUBRCGION\ jj r 4 1toLHICZV

GQOOZ/Sk? WLKP ł \

4 < o I

4_).i...-O/<C v _ / i»! J - *

, \_, > _. A £. _ ... .

Rakoniewice

. «i o Wielichowa y r '

5 dolimmŃs Kl SUBBC610N ? v Y . ... BOI..NICZY l !. - \ N a* w* oAeBIlIA"5A

0<2l( ft BiJRiiiilIi iP!I "ł*» * n***

1\ 4/

« * * *T> » 1 *_

"i' IeBANICA eiG/OHU GeANIC£ SUBOCOfONOff

*0 13 30 2Ś*mznanIa znajduje się tu 40 miast, skupiających około 270 000 mieszkańców. Miasta te wraz z Poznaniem są ośrodkami produkcji przemysłowej, a więc przestrzennie skupionej, w przeciwieństwie do 2100 osiedli wiejskich różnych stopni, zamieszkanych przez około 435 000 mieszkańców związanych z pracą w rolnictwie i leśnictwie (z produkcją przestrzennie rozproszoną). Z teorii regionu wiadomo, że skupiska ludności powstają jako konsekwencja działalności gospodarczej człowieka na określonym terytorium. Rozróżniamy dwie funkcjonalne grupy działalności gospodarczej: produkcyjną - związaną z wytwarzaniem i przetwarzaniem produktów, oraz nieprodukcyjną (usługową), obejmującą pozostałą działalność gospodarczą. Funkcja produko

wania może wymagać dużych obszarów, np. leśnictwo, rolnictwo czy górnictwo, może też być skoncentrowana na niewielkim obszarze, np. przemysł przetwórczy, budownictwo. Mamy więc do czynienia z dwoma przestrzennie zróżnicowanymi rodzajami produkcji: rozległym terytorium i skupiskiem. Funkcje usługowe związane są z reguły ze skupiskami ludności, które powstały w wyniku produkcyjnej działalności gospodarczej. Zgodnie z zasadami analizy przestrzennej, określenia funkcjonalnych cech regionu dokonano przez wyznaczenie zależności produkcyjnych poszczególnych obszarów (subregionów, stref) oraz jednostek osiedleńczych (aglomeracji, skupisk), a następnie określono ich zależności wtórne (funkcje usługowe, komunikacja itp.). Przeprowadzone dotychczas studia pozwalają wyodrębnić w badanym regionie dwa działy gospodarki związane przestrzennie z dużymi obszarami: rolnictwo i leśnictwo. Gospodarka rolna obejmuje około 685 000 ha użytków rolnych, tj. 67,5% obszaru regionu. Jako dominujący obszar wymaga nieustannego doskonalenia organizacji przestrzennej dla uzyskiwania coraz to lepszych wyników produkcji. Obecnie dziesięć powiatów regionu daje produkcję rolną przekraczającą produkcję województwa opolskiego. Ilustruje to zestawienie sporządzone na podstawie danych państwowego skupu produktów rolnych w roku i960.

Powierzchnia użytków rolnych Skup czterech zbóż podstawowych Skup mięsa Skup mleka

Region Poznania (10 powiatów) 685 000 ha 186 000 ton (8,5%) 65 000 ton (4,8%) 266 000 000 litrów(7,2%)

Województwo opolskie 605 000 ha 147 000 ton (6,7%) 51 000 ton (4,6%) 135 000 000 litrów(3,6%)

(Liczby w nawiasach określają udział obszaru w dostawach produktów do państwowego skupu).

Możliwości gospodarki rolnej nie ograniczają się tylko do ilości (czy nawet jakości) wytwarzanych produktów. Następstwem rozwoju rolnictwa jest przemysł przetwórczy produktów rolnych (a miarą jego jest przemysł spożywczy). J ak wynika z przeprowadzonej analizy, uprzemysłowienie rolnictwa w regionie poznańskim jest dwukrotnie wyższe niż średnio w kraju. Zatrudnienie w przemyśle spożywczym na 100 ha użytków rolnych wynosiło w roku 1960:w kraju 1,8 w województwie 2,3 w regionie Poznania 3,7

W regionie Poznania program uprzemysłowienia rolnictwa będzie więc sprowadzał się nie do zagospodarowania, a do p r z e b u d o w y i m o d e r - n i z a c j i urządzeń oraz regulacji rozmieszczenia. Drugim z kolei przestrzennie dużym obszarem produkcji są lasy. Obejmują one obszar około 200 000 ha (19,8°/» powierzchni regionu). Produkcyjność

Zygmunt Paszektych obszarów mierzona ilością uzyskanego drewna ze 100 ha wynosiła w roku 1960 w metrach sześciennych: w kraju 250 w województwie 190 w regionie Poznania 165

Stosując jako miernik uprzemysłowienia leśnictwa zatrudnienie w przemyśle drzewnym w roku 1960 na 100 ha lasów, otrzymamy następujące wskaźniki:dla kraj vi 2,1 " województwa 2,3 " rejonu Poznania 4,9

Na podstawie powyższego można stwierdzić, iż przemysł drzewny w rejonie Poznania jest bardziej rozbudowany aniżeli jego baza surowcowa. Analiza funkcjonalna użytkowania terytorium wykazała, że produkcja rolna i leśna regionu obejmuje tereny stanowiące prawie 88% obszaru badanego. Tak znaczna część obszaru wymaga organizacji przestrzennej w określone struktury funkcjonalne, umożliwiające nowoczesną, wyspecjalizowaną produkcję. Przekształcenie struktur poprzedzić musi program regulacji i prze- budowy sieci osiedleńczej, tj. 2100 osiedli wiejskich i większej części miast regionu, związanych z produkcją i przetwórstwem rolnym i leśnym. Bowiem miasta i osiedla stanowią centra postępu i rozwoju działalności gospodarczej kraju i regionów.

PROGRAM ROZWOJU REGIONU

Ograniczoność środków, a także przestrzeni stawia przed nami konieczność znalezienia optymalnych rozwiązań. W naszym pojęciu będą to takie rozwiązania, które ponad wszystko wysuwają dobro człowieka. Kierując się najbardziej ogólnymi kierunkami rozwoju gospodarczego i biorąc pod uwagę tendencje, a przede wszystkim stan gospodarki, spróbuję nakreślić główne tezy programowe regionu Poznania. 1. Region Poznania jest dobrze zagospodarowanym regionem rolniczym.

Około 68 % powierzchni to użytki rolne o zróżnicowanej strukturze gospodarczej, dające jednak dobre wyniki produkcyjne. Dalszy rozwój gospodarki zależy od uprzemysłowienia rolnictwa (mechanizacji podstawowych upraw i hodowli) oraz właściwego ukształtowania przemysłu rolno-spożywczego. 2. Zarówno mechanizacja rolnictwa, jak i racjonalna struktura przemysłu rolno-spożywczego wymagają odpowiednio dużych koncentracji urządzeń przemysłowych. Obecna sieć istniejących ośrodków, będąca wynikiem historycznego rozwoju regionu, nie odpowiada wymaganiom nowoczesnej gospodarki. Ośrodków tych jest za dużo, z reguły są niewielkie i rozproszone. W procesie przebudowy gospodarki nastąpić musi k o n c e n t r a c j a inw e s t y c j i związanych z produkcją rolną w wybranych ośrodkach wiejskich

WZ80ST ZALUDNICNIA MIAST 8CGIONU WGWj£LkOŚCjzoo

JI90

JOOtsao wx> /940 i960 i960 " A TM A __ * LICZBA MICSZKAŃCÓW POZNANIA mmmm»--i SB.MIEGZKMIAST POWYŻ£7 30 TYS · MM»« . . . . ,0 ro .

-.-»- 5 -ID .

%«««.*.. . « * PONI2£3 5 .

oraz małych miasteczkach, które należy rozwijać do wielkości około 5000 mieszkańców. 3. Urządzenia przemysłu rolno-spożywczego wymagają większych koncentracji urządzeń dla umożliwienia specjalizacji przetwórstwa oraz wykorzystania urządzeń wspólnych: chłodni, magazynów, wytwórni pasz z odpadów

Zygmunt Paszek

STBCFA PODMIUSKA POZNANIA NA 1lC 001VCUC2ASOWYCU ZASIŁGOW

..*

"o 0lls:l/MellIllB ** .. "" '_

0 0 pOS/jOZ/SfA \ o '1

<:i I Ue TMJih : JUI.i"'ie , ;o / * . / sręszcż *

/\ eieooziSjA \ \

. At

-

KÓ6M* o

.,; 2

WSMA.

CZ£MPfN o

-łlII __

0*«...

v--'''' . " "V\ V.secz : '

.-

ZASjZG sra£pv eoOMf£JS* '£* ZA Sit, 6 SrĄCSY PODMIZJSK/E3 »Ytst *v czAetvrcAf/ eGO ZAS/£G £ro£*-y POOMI£JSKt£> wat p 2.IleCM62

.....

"***.."

ZASt£G AGLOM£KACJI poz. . . . . . . . JI/AA//Aitp. Urządzenia te towarzyszyć by mogły takim zakładom, jak mleczarnie, przetwórnie mięsne, warzywnicze, owocowe, olejarnie, cukrownie itp. i stanowiłyby kombinaty przemysłu spożywczego. Ośrodki miejskie, w których tego rodzaju urządzenia należałoby rozwijać i lokalizować, mogłyby wzrastać do wielkości około 20 000 mieszkańców. Jest rzeczą słuszną, aby przemysł tych miast był uzupełniany zakładami innych gałęzi, przede wszystkim przeinysłu drzewnego i metalowo-maszynowego. Przemysł drzewny, podobnie jak rolno-spożywczy, związany jest z dużymi obszarami produkcji (lasami). Kozwój przemysłu metalowo-maszynowego jest mniej zależny od miejsca produkcji surowca, jego rozwój zależy natomiast od zakładów już istniejących. Planując dalszy rozwój wymienionych gałęzi produkcji, liczymy się przede wszystkim z aktualnym stanem gospodarki regionu. Jest oczywiste, że np. odkrycie w regionie nowych bogactw naturalnych może odpowiednio przekształcić strukturę gospodarczą regionu. 4. Przeprowadzone studia pozwalają na założenie wokół poznańskiej strefy rolniczo-przemysłowej sześciu podregionów rolniczych (wyspecjalizowane ośrodki produkcyjne) z ośrodkami w Wągrowcu, Gnieźnie, Środzie, Kościanie, Grodzisku i Szamotułach. Nie zajmując się bliżej wewnętrzną organizacją sieci ośrodków produkcyjnych podregionów, należy stwierdzić, że wymienione ośrodki główne posiadają niezbędne dla pełnienia swej funkcji warunki: rolnicze zaplecze produkcyjne wielkości 90-100 000 ha użytków rolnych, centralne położenie w węzłowych punktach komunikacji, ośrodek przemysłowy z dominantą przemysłu spożywczego i drzewnego, ośrodek usługowy stopnia powiatowego. 5. W sieci wyspecjalizowanych rolniczych ośrodków produkcyjnych pominięto kilka ważniejszych ośrodków miejskich: Września, Śrem i Oborniki. Są to miasta o bardziej zróżnicowanej strukturze przemysłu (Września) lub o słabo wykształconym przemyśle (Oborniki, Śrem). Miasta te posiadają potencjalne warunki lokalizacji dużych zakładów, kooperujących z wielkimi zakładami przemysłowymi Poznania (np. Śrem - metalurgia) lub lokalizacji nowych, z programu rozwoju przemysłu krajowego. Perspektywę wzrostu tych miast można określić na 30-50 000 mieszkańców. 6. Około 65% liczby miast regionu nie powinno wielkością zaludnienia przekroczyć 5000 mieszkańców. Ograniczenie wzrostu tych miast nie jest równoznaczne z ich degradacją, a wynika z optymalizacji procesów urbanizacyjnych. Optymalna wielkość miasta zależy od funkcji, jaką ośrodek spełnia w gospodarce regionu, przy czym pośrednia wielkość zaludnienia miasta, tj. między 5 a 20 tys. mieszkańców, powoduje dysproporcje w wyposażeniu w urządzenia usługowe. Wynika to także z optymalnej (racjonalnej) wielkości urządzeń usługowych. Rozwój miast małych, o zaludnieniu około 5000 mieszkańców, winien ograniczyć się do zmian jakościowych, tj. do wewnętrznego doskonalenia funkcji i wyposażenia. 7. Niesłuszne jest traktowanie każdego miasta jako osobnego organIzmu przestrzennego. Kryterium administracyjne jest w rzeczywistości tylko formalnym lub tradycyjnym wyznacznikiem miasta. Np. Luboń, Swarzędz, Puszczykowo i Mosina są w rzeczywistości osiedlami aglomeracji Poznania.

Około 7000 mieszkańców tych miast dojeżdża codziennie do pracy w Poznaniu 10. Ze wszystkich urządzeń usługowych Poznania (z wyjątkiem usług

10 Antoni J. P r z e s t a l s k l Dojazdy do pracy do Poznania. "Kronika Miasta Poznania". R. 1964, nr 3.

Zygmunt Paszek

POZNAM KlCBUNKOWY UKŁAD ZWABTY

__J_l.(._ _ : ,: :.' " """'v \ {J"A:J1-":%:A"ł '!?:::J1: r': 1 Hb"?:LIyy y%

IPOBI£DZfSXA

. 4\vX

IM _

... ....«

:-w i t i K o P o i S Kij.

PAH KXj'j'jX-wr1

NA&OOOWy

-nvJiviA'wA'k -KOU/*

POZNAN KONCENTRYCZNY, zwarty, którego rozwój tS3 terytorialny polegałby na utrzymaniu konsekwentnie zwartego układu, rozwijanego planowo przez kolejne przekraczanie procesów rozwojowych, jakie stanowią -. ograniczenia fizjograficzne (naturalne) i techniczne, (wydolność istniejących urządzeń). Poznań mógłby osiągnąć dzisiejsze zaludnienie Warszawy, tj. 1200 (XX) mieszkańców. Możliwość ta wydaje się prawdopodobna do zrealizowaniarCMI'ty ZABUOOWANt TO£NY NOWYCH OZKINIC I.ASY OBA NICA OBOBłf oazwomwceo a/IANICC NASTCPHYCU peOSOrt HOZYYOJOYfYCU iiNic KOUiowepodstawowych) korzysta skiego. Naszkicowane naj ogólniej szychtakżeponad

mieszkańców powiatu poznańprzeze mnie tezy programu regionu Poznania dotyczą tylko problemów zaplecza rozwijającej się aglomeracji. Na tlezarysowanego regionu wyraźniejsze stają sią związki Poznania z rolniczym ctoczeniem, związki, które w okresie bezwzględnego prymatu industrializacji w naszej gospodarce w ostatnim dwudziestoleciu zostały zamazane, ale ich znaczenie w gospodarce jest doniosłe.

AGLOMERACJA POZNANIA NA TLE REGIONU

Aglomeracją nazywamy skupienie miast i osiedli powiązanych ze sobą zależnościami produkcyjnymi i usługowymi. Intensywność tych zależności jest różna, a od stopnia nasilenia powiązań zależy wielkość obszaru i zaludnienia aglomeracji. Funkcjonalny układ skupisk ludności, miejsc pracy i usług jest zależny od rozmieszczenia sił wytwórczych. Zależności przestrzenne określają m. in. odległości miejsc wytwarzania surowców od miejsc ich przetwarzania oraz odległości miejsca produkcji artykułów od miejsc ich zbytu (konsumpcji). Niekiedy utożsamia się ten obszar ze strefą podmiejską, w skład której wchodzą tzw. tereny żywicielskie, wypoczynkowe i osiedleńcze u . Strefa żywicielska to obszar rynkowy, a ściślej - obszar dostaw świeżych produktów rolno-spożywczych dla miasta. Obszar taki tworzy się w zależności od warunków środowiskowych wokół każdej aglomeracji stanowiącej rynek zbytu. Ale stwierdzono również, że strefa taka tworzy się także wokół dużych zakładów przetwórstwa warzyw, owoców, mleka itp. W tych przypadkach nie tworzy się ona samorzutnie, a planowo, przez organizację upraw drogą kontraktacji, na terenach specjalnie nadających się do tego celu. Dawniej położenie strefy żywicielskiej uzależnione było przede wszystkim od transportu produktów. Przy ówczesnych środkach transportu podmiejskie położenie strefy miało bardziej istotne znaczenie, niż to ma miejsce dzisiaj. Obecnie o lokalizacji strefy żywicielskiej decydują raczej naturalne warunki środowiskowe obszaru upraw. Świadczy o tym m. in. fakt, że w strefie podmiejskiej Poznania mamy zaledwie 12,8 ha na tysiąc mieszkańców upraw warzywniczych i owocowych, podczas gdy średnia krajowa wynosi 15,3 ha na tysiąc mieszkańców. Słuszność twierdzenia, że strefę podmiejską wyznaczają tereny użytkowane dla wypoczynku mieszkańców zespołu miejskiego, jest również względna. Nie zawsze bowiem w pobliżu miast znajdują się odpowiednie do tego tereny. Przykłady podmiejskich okolic Warszawy, Łodzi i miast górnośląskiego okręgu przemysłowego najlepiej o tym świadczą. Z naj nowszych badań 12 wynika, że niezawodnym wyznacznikiem przestrzeni związanych z urbanizacją są wyniki badań ludnościowych. Gęstość zaludnienia, intensywność codziennych, dojazdów do miasta głównego oraz udział w zajęciach nie rolniczych ilustrują najlepiej zasięgi aglomeracji 1 stref podmiejskich. Na tej podstawie w regionie Poznania wyznaczono

11 Zob. przypis 2.

Is Bolesław M a l i s z Problematyka i metoda badań optymalnego rozmieszczenia ludności.

"Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju - PAN". Warszawa 1962.

Zygmunt Paszek

obecnie istniejące zaSIęgI terytoriów strefy podmiejskiej i aglomeracji PoznanIa. J ak w świetle dotychczasowych rozwazan można by określić obecny obszar aglomeracji Poznania i tendencje jego rozwoju? Poznań ma wszelkie warunki, aby główny obszar zainwestowania racjonalnie rozwinąć na kolistym terytorium o średnicy 8-9 km i powierzchni 50-60 kml Na obszarze tym można pomieścić około 500-60 D 000 ludności (obecnie ok. 400 000). Taki obszar intensywnego zainwestowania stanowiłby główne skupisko, czyli miasto właściwe - centrum bardziej rozległych, lecz mniej intensywnie zainwestowanych terenów aglomeracji. Tereny te wyznacza wskaźnik zagęszczenia 100 mieszkańców na km 2 jednostek administracyjnych przyległych do granic miasta. Aglomeracją jest takie skupienie miast i osiedli, które na obszarze 500 km 2 obejmuje osiedla o łącznym zaludnieniu 500 000 mieszkańców. W przypadku Poznania obecny obszar aglomeracji wyznaczają następujące jednostki administracyjne: Poznań, miasta: Swarzędz, Luboń, Kostrzyn, Puszczykowo i Mosina oraz gromady: Czerwonak, Swarzędz, Wiry, Plewiska, Przeźmirowo i Suchy las. Powierzchnia tego obszaru wynosi 447 km 2 i w r. 1962 zamieszkiwana była przez około 490 000 mieszkańców. W rzeczywistości jednak należałoby obszar ten powiększyć o osiedla: Komorniki, Stęszew, Czempiń, Kobylnica, Pobiedziska, Owińska, Bolechowo, Murowaną Goślinę, Rokietnicę, Kiekrz i Dopiewo, tj. o dalsze 25 000 mieszkańców. Wprawdzie osiedla te położone są poza zwartym obszarem zespołu jednostek administracyjnych (o zagęszczeniu powyżej 100 mieszkańcówjkm 2 ), jednak ich związki funkcjonalne z miastem głównym są podobne (dojazdy do pracy i szkół, korzystanie z urządzeń usługowych itp.). Studia regionalne wskazują na konieczność opracowań urbanistycznych obszarów wychodzących poza przypadkowe granice administracyjne. Szczególnie konieczne jest włączenie do kompleksu problemów urbanistycznych Poznania obszarów miast Lubonia i Swarzędza oraz osiedla Czerwonak. Przypadkowa granica administracyjna zmniejsza np. rzeczywistą ludność Poznania o około 30 000 osób zamieszkałych w tych osiedlach i prowadzi w następstwie do pewnych wypaczeń statystycznych- W podobnej sytuacji znajdują się miasteczka Puszczykowo i Mosina (łącznie około 15 000 mieszkańców), położone w centrum podmiejskich terenów wypoczynkowych, jakimi są tereny Wielkopolskiego Parku Narodowego. Z Poznaniem są one powiązane zależnościami bardziej ścisłymi niż Luboń i Swarzędz, gdyż nie posiadają dostatecznej ilości miejsc pracy ani w usługach, ani w przemyśle. Proces przestrzennego rozwoju tych miast oraz innych miejscowości wzdłuż linii kolejowej Poznań-Wrocław wykazuje pewne analogie z rozwojem miejscowości położonych w "pasie otwockim" w warszawskim zespole miejskim w latach 1918-1939. Wobec tendencji rozwojowych wszelkich form wypoczynku i turystyki w pobliżu wielkich skupisk miejskich słuszne jest założenie koncentracji urządzeń turystycznych w Puszczykowie i Mosinie. Wokół Poznania znajduje się wiele rozproszonych osiedli liczących około tysiąca mieszkańców: Wiry, Komorniki, Plewiska, Dopiewo, Przeźmirowo, Tarnowo Podgórne, Rokietnica, Kiekrz, Suchylas, Czerwonak, Owińska, Bole

POZNAŃ KICBUNKOWY

UKŁAD

KONSTCLACVUNY

.....-.-_-,..

____m;-.I!iiIiIIIII. _ _

"K:Jj

-. · WSZAMOWL V

.. '.Y.Y, '\P&m/aH?on/O

GOeiCOZ/SXA

9IlIm.

oop/etvoprzeżmtro HTiil: j[ 'sŹ* . CI 1*1

Komorniki. --1

\::J:)

WSŻĆZYKOWÓ ' OJ!: QK/.y y. '

OOOOWY,'ff

&&"dl Q JAZaniemyślmm TIIXhIY iABUOO WANC

-GBANICA MIASTA ZW«- K01£X»K

POZNAN KONSTEŁACYJNY, rozczłonkowany układ, jeden z wielu możliwych, jaki powstałby przy regulowaniu rozwoju przestrzennego aglomeracji, przez regulowanie rozwoju jednostek osiedleńczych za pomocą planów miejscowych, bez planu regionalnego

2 Kronika Miasta Poznania

Zygmunt Paszek

POZi Mfl tOCaUftiKQ/\N

E3 LASY -GGANICA MIASTA LWIC XOLCJOWC o 2 4 « « tOkm

POZNAŃ RÓWNOLEGŁY - realizacja takiego układu polegałaby na budowie w bliskiej odległości od Poznania nowego miasta wielkości 2 cm mieszkańców, o oddzielnym systemie urządzeń technicznych sprzężonych z systemem miasta starego. Na rycinie pokazano jeden z wielu możliwych wariantów takiego rozwiązaniachowo, Kobylnica, Biskupice, Paczkowo i inne. Tylko w niektórych z nich (Bolechowo, Czerwonak) znajdują się zakłady przemysłowe zapewniające pracę ludności miejscowej. Mieszkańcy pozostałych miejscowości dojeżdżają do

pracy do Poznania, a częściowo utrzymują się z drobnych gospodarstw rolnych (poniżej 2 ha). Stanowią oni pośrednią warstwę społeczną, jaka wytworzyła się w następstwie procesów industrializacji i urbanizacji. Osiedla te wchodzą w skład aglomeracji Poznania. Niemożliwe jest jednak całkowite zahamowanie ich rozwoju. Ograniczenie powstawania nowych osiedli podmiejskich oraz nadmiernej rozbudowy istniejących będzie natomiast można osiągnąć przede wszystkim przez odpowiednią organizację i kierowanie na wyznaczone tereny w mieście budownictwa indywidualnego. W poznańskim ośrodku planowania przestrzennego istnieje niestety przekonanie o konieczności deglomeracji Poznania oraz potrzebie silniejszego rozwoju podmiejskich miasteczek przez lokalizowanie w nich większych obiektów przemysłowych i usługowych. Przekonanie to wywodzi się między innymi z koncepcji układu satelitów wokół Poznania, a ponadto jest reakcją na politykę nadmiernej centralizacji w Poznaniu wszelkich obiektów przemysłowych, usługowych, a nawet związanych z rolnictwem. Obecnie, kiedy coraz powszechniej w planowaniu przestrzennym kierujemy się zasadą specjalistycznej koncentracji urządzeń 13, potrzeba deglomeracji Poznania nie istnieje. Natomiast obiekty przemysłowe, których lokalizacja w Poznaniu nie ma funkcjonalnego uzasadnienia, kieruje się obecnie do większych miast regionu (powyżej 10 000 mieszkańców), zależnie od istniejącej albo wynikającej z programu specjalistycznej koncentracji. Lokalizacja takich obiektów w podmiejskich miasteczkach (tzn. w warunkach rozproszenia) byłaby prawie równoznaczna z lokalizacją w aglomeracji Poznania. Dlatego słuszność koncepcji rozwoju satelitów wokół Poznania uważam za wątpliwą. Zastanówmy się również przez chwilę nad możliwością realizacji takiej koncepcji. Tempo wzrostu miasta - jak wynika ze studiów - rośnie proporcjonalnie do wielkości miasta. Przeciwstawienie trudnościom organizacyjnym realizacji inwestycji skoncentrowanych prowadzi do olbrzymich trudności ekonomicznych, związanych z nakładami na uruchomienie całego systemu nowych urządzeń technicznych, wiążących satelitę z miastem głównym. Miasta - satelity aglomeracji zbliżonych wielkością do Poznania należą do przypadków bardzo rzadkich i były budowane tylko w sytuacjach absolutnych ograniczeń terytorialnych miast macierzystych (Stockholm, Helsinki). W warunkach terytorialnych Poznania tendencja koncentracji będzie zbyt wielka, aby można przyjąć, prawdopodobieństwo realizacji odpowiednio dużego ośrodka satelitarnego w okresie najbliższych czterdziestu lat. Pomimo to badanie możliwości rozwoju przestrzennego aglomeracji Poznania jest problemem pasjonującym urbanistów i planistów przestrzennych. Można je rozpatrywać w oparciu o teoretyczne oraz zrealizowane projekty lub tworzyć nowe oryginalne koncepcje. Do już opublikowanych koncepcji pozwalam sobie dołączyć jeszcze kilka. Omówienie zalet i mankamentów tych rozwiązań, nawet w oderwaniu od warunków, w jakich byłyby realizowane, przekracza ramy niniejszego art yku łu.

13 Specjalizacja przejawia się m. in. w rozwijaniu funkcji dominującej dla osiągnięcia maksymalnych efektów działalności (zarówno produkcyjnej, jak i usługowej).

Zygmunt Paszek

POZNAŃ KlCRUNKOWV UKŁAD PASMOWY-BOSNĄCYp>

<:.. '*eosrazvrt-" *.*.*>£*

3MIlI&J\Y'

SrfSttH

W K U o p o L S K i .:./.; puszczViow6 1"mi III · SS

. -.::- - Jl t- B o DO W g-ĘĘrtBCAIY ZABUOOWAttt EM rAIK -GBAWGA MIASTA inlOT *NQ£3QWCron"w- i xi ,I.II,J , i, m

POZNAN PASMOWY, interesujący spos6b 'Ukierunkowania rozwoju miasta wzdłuż doliny rzeki Warty. Koncepcja ta posiada wiele walorów przestrzennych i funkcjonalnych oraz możliwość prawie nieograniczonych zasięgów terytorialnych

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1964.10/12 R.32 Nr4 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry