CZESLA W

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1963.10/12 R.31 Nr4

KOLODZIEJCZAK

PROBLEMY GOSPODARKI KOMUNALNEJ MIASTA POZNANIA NA TLE UDZIAŁU JEDNOSTEK GOSPODARCZYCH W KOSZTACH BUDOWY I ROZBUDOWY URZĄDZEŃ KOMUNALNYCH

Część I

WSTĘP

1 EMATEM nInIejSzego artykułu jest zagadnienie udziału jednostek gospodarczych budżetu centralnego' w kosztach inwestycji komunalnych na przykładzie miasta Poznania. Jest to nowa forma (pozabudżetowa) finansowania inwestycji gospodarki komunalnej, której początek datuje się od roku 1959. Praktyczna realizacja zasad uczestnictwa jednostek gospodarczych w kosztach inwestycji komunalnych ma miejsce dopiero w bieżącym planie gospodarczym 1961-1965. Brak dziś jeszcze, zarówno ze strony Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, jak i Prezydium Rady Narodowej m. Poznania oceny efektywności tego uzupełniającego źródła finansowania potrzeb gospodarki komunalnej, a także skonkretyzowanego poglądu co do istniejących na najbliższą przyszłość możliwości w tym zakresie. Różnorodność form finansowania gospodarki komunalnej wiąże się z dużą ilością inwestorów zainteresowanych rozwojem usług komunalnych (rady narodowe, jednostki gospodarcze i mieszkańcy). Przy prawidłowym współdziałaniu można eliminować dysproporcje występujące pomiędzy tempem rozwoju przemysłu a usługami komunalnymi. Równocześnie kształtujące się formy finansowania gospodarki komunalnej nakładają szczególną odpowiedzialność i obowiązek operatywnego działania aparatu wykonawczego rad narodowych (wydziały i zjednoczenia przedsiębiorstw gospodarki komunalnej i mieszkaniowej). Dotyczy to bowiem 30-50% środków inwestycyjnych przeznaczonych na gospodarkę komunalną w dziale inwestycji wspólnych rad narodowych i jednostek gospodarczych. W uzupełnianiu finansowania 'gospodarki komunalnej poważną rolę odgrywają także czyny społeczne. Przy analizie zagadnienia wyszedłem nieco poza ramy tematu, gdyż uznałem za konieczne przedstawienie chociażby w ogólnym zarysie charakterystyki samej gospodarki komunalnej. Mamy dziś jeszcze wiele słusznych pretensji o rozmiary i nie najlepszą jakość świadczonych usług komunalnych. Mimo wszystko nasz dorobek w okresie Polski Ludowej jest w tym zakresie bardzo wyraźny. Równocześnie z rozwojem gospodarczym kraju wzrastają z każdym rokiem nakłady finansowe na gospodarkę komunalną.

Czesław

Kołodziejczak

Życie gospodarcze Polski Ludowej cechować będzie nadal duże tempo rozwoju przemysłowego. Funkcje miasta Poznania także będą wzrastać, a tym samjm powodować pewne perturbacje w gospodarce komunalnej. W tej sytuacji dostrzeganie wszystkich istniejących możliwości i umiejętność ich zaangażowania w rozbudowie i doskonaleniu usług komunalnych jest szczególnie ważnym obowiązkiem organów wykonawczych Rady Narodowej. Problemy gospodarki komunalnej i mieszkaniowej znajdowały się zawsze w centrum uwagi PZPR i rządu. Uchwały VIII Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z 27 czerwca 1961 r. o podniesieniu roli i uprawnień rad narodowych wszystkich szczebli oraz o nowych zasadach polityki mieszkaniowej, a także uchwały Plenum Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu z marca 1961 r. w sprawie oceny budownictwa mieszkaniowego i pracy organów lokalowych oraz uchwała Plenum Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z 27 czerwca 1962 r. w sprawie węzłowych problemów gospodarki komunalnej i mieszkaniowej miasta Poznania - wytyczyły kierunki działania oraz wytworzyły klimat sprzyjający pokonywaniu trudności w gospodarce komunalnej miasta.

FUNKCJE GOSPODARKI KOMUNALNEJ

Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z rozmiaru funkcji składających się na pojęcia współczesnej gospodarki komunalnej. Zdecydowana większość konsumentów usług komunalnych interesuje się sprawami komunalnymi dopiero wtedy, gdy w ich działalności występują zakłócenia (przerwy w dostawie wody, energii elektrycznej, zakłócenia w komunikacji, zła nawierzchnia dróg, brak chodników, oświetlenia ulicznego itp.). Zakres usług świadczonych przez gospodarkę komunalną miast jest bardzo szeroki i obejmuje gospodarkę mieszkaniową (budownictwo mieszkaniowe, ochronę substancji mieszkalnej, najem mieszkań i administrację), gospodarkę wodociągowo-kanalizacyjną (budowę ujęć i tłoczenie wody do sieci, odprowadzanie ścieków i ich oczyszczanie, konserwację i rozbudowę istniejących urządzeń), komunikację miejską (tramwaje, autobusy, troleybusy, taksówki, kolej miejska), gospodarkę drogowo-mostową (drogi, mosty, ulice, chodniki, wiadukty, przejścia poduliczne), oczyszczanie miast, sprawy zieleni miejskich (parki, skwery, place), oświetlenie, łaziennictwo i pralnictwo, hotelarstwo, cmentarnictwo itp. To wszystko, co dziś zwykliśmy określać mianem gospodarki komunalnej, stanowiło począwszy od pierwszych zorganizowanych osiedli ludzkich, troskę czynników zarządzających. Zespołowe. życie mieszkańców gmin miejskich powodowało konieczność budowy wspólnych urządzeń komunalnych. Stąd inwestorami i gospodarzami urządzeń komunalnych zarówno w przeszłości, jak i obecnie były i są -organa lokalne (samorządy administracyjne, rady miejskie, osiedlowe itp.). Taki charakter własności urządzeń komunalnych dyktowały nie tylko rozmiary niezbędnych nakładów, ale przede wszystkim ich powszechność zastosowania'. N a plan pierwszy wysuwano zawsze przede

1 Księga pamiątkowa Poznania. Poznań 19'29, s. 98: "nieznośne były stosunki sanitarne, miasto okolone cuchnącymi rowami i ściśnione przechodziło epidemię tyfusu (1866) i cholery (1871). Dla poprawy tych stosunków rozpoczęto w roku 1888 kanalizować miasto".

wszystkim usługi zapeWnIające odpowiedni stan higieniczno-sanitarny, by chronić ludność przed chorobami zakaźnymi i ich następstwami. Ustrój kapitalistyczny, mimo iż spowodował poważny krok naprzód w zakresie postępu technicznego i znacznego rozwoju sił wytwórczych, nie tylko nie rozwijał odpowiednio do potrzeb ludności miast urządzeń komunalnych, ale doprowadził do wyraźnego podziału usług w zależności od posiadanych przez mieszkańców dzielnic środków materialnych. Osiedla willowe, zamieszkałe przez klasę uprzywilejowaną były zawsze daleko lepiej wyposażone w urządzenia komunalne (woda, kanalizacja, gaz, łazienki, chodniki, drogi osiedlowe) niż dzielnice robotnicze. Walka organizującej się klasy robotniczej przeciwdziałała w pewnym stopniu tym nierównościom oraz powodowała stopniowo rozszerzanie się usług komunalnych.' Były to jednak efekty niewielkie w stosunku do potrzeb. Ponadto część urządzeń komunalnych była prowadzona przez kapitał prywatny i nastawiona na czerpanie zysków (komunikacja miejska, budownictwo mieszkaniowe). W Polsce Ludowej przywrócono ogólnomiejski i osiedlowy charakter usług komunalnych w oparciu o pełną powszechność i jakość odpowiadającą obecnemu poziomowi sił wytwórczych.

1. ELEMENTY PORÓWNAWCZE POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁÓW GOSPODARKI KOMUNALNEJ

Zwykliśmy z różnych okazji porównywać nasz obecny poziom gospodarczy z sytuacją Polski międzywojennej. Tego rodzaju porównania mijałyby się z celem, gdybyśmy równocześnie nie próbowali spojrzeć z perspektywy czasu i przestrzeni. Tylko takie porównanie może dać prawidłowy obraz osiągnięć. W gospodarce komunalnej istnieje mimo wszystko duża trudność w dokonaniu porównań. Poznań znajdował się w sytuacji stosunkowo korzystnej.

Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że gospodarka komunalna znajdowała się w rękach kilku organów państwa i odpowiednich organów terenowych. Niektórych jej działów nie ma w ogóle z czym porównywać na skutek olbrzymiego skoku ekonomicznego, jaki dokonał się w Polsce po drugiej wojnie światowej. O ważności problemów komunalnych dzisiejszego Poznania świadczy nie tylko fakt, że wpływają one w sposób zdecydowany na działalność Rady Narodowej, która przeznacza w swych budżetach ponad (JJ/» wszystkich nakładów inwestycyjnych i 30% nakładów na remonty kapitalne, ale ogólne przekonanie, że potrzeby miasta w tym zakresie będą posiadały pierwszorzędne znaczenie w planie gospodarczym na lata 1866-1970. Gospodarze Poznania lat dwudziestych dokonali podsumowania swego lO-letniego dorobku w wydanej w r. 1929 Księdze pamiątkowej miasta Poznania. Na ponad 700 stronicach bogato ilustrowanej księgi problemy gospodarcze miasta w ogóle, a gospodarki komunalnej w szczególności zajmują zaledwie kilkadziesiąt stronic raczej rzutu historycznego, niż konkretnej oceny zagadnienia 2. A oto jak w dużym skrócie przedstawia się charakterystyka poszczególnych działów gospodarki komunalnej miasta Poznania z lat 1918-1938 i 1945-1961a Księga pamiątkowa miasta Poznania. Dziesięć lat pracy Polskiego Zarządu Stołecznego miasta Poznania. Poznań 1929.

Czesław

Kołodziejczak

K o m u n i k a c j a m i e j s k a . Koncesje na prowadzenie komunikacji tramwajowej w mieście posiadała spółka akcyjna, której około 80% akcji stanowiło własność zarządu miasta. W roku 1929 czynnych było w Poznaniu dziewięć linii tramwajowych, łączących śródmieście z Górczynem, J eżycami, Sołaczem, Tamą Garbarską, Sródką i Wildą. W komunikacji autobusowej czynnych było 26 autobusów (w tym 14 po 40 miejsc i trzy trolejbusy, stanowiące także własność wspomnianej spółki. Do użytku indywidualnego pasażerów służyło 300 dorożek samochodowych i 90 dorożek konnych. W latach 1929-1939 sytuacja nie uległa zasadniczej poprawie. Przybyły dwie linie tramwajowe, a stan autobusów uległ zmniejszeniu o jedenaście (tab. 1). Przewóz pasażerów wzrósł w ciągu roku zaledwie o jeden milion.

Tabela 1 KOMUNIKACJA MIASTA POZNANIA W LATACH 1929-1938 I 1958-1961 W LICZBACH

W ozokilometry w tys. Ilość jednostek Przewie- Długość ziono paRok sażerów linii tamtramwaje trolejbusy autobusy tramwaj e trolejbusy autobusy w tys. waj owych 1929 3,922 0,055 0,338 169 3 25 26 308 55,9 1938 4,506 0,162 0,263 173 · 5 15 27 200 57,1 1958 16,884 1,017 3,293 305 21 59 19 3635 73,7 1961" 19,799 0,779 6,655 328 18 120 25 7860 87,2 1965" 23,000 1,000 10,000 350 30 150 . 30 0000 '99,0a, W r. 1961 nastąpiło zmniejszenie liczby wozów trolejbusowych. b Wielkości ustalone w planie gospodarczym. Zródło: Księga pamiątkowa miasta Poznania. Poznań 1929, s. 255 "Rocznik Statystyczny m. Poznania". 1951-59, s. 272 i dane Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego.

W okresie natomiast osiemnastu lat Polski Ludowej tabor komunikacyjny wzrósł średnio: tramwaje o 90°/», trolejbusy o 270°/» i autobusy 0800°/», przewóz pasażerów - dziesięciokrotnie. Mimo znacznej rozbudowy komunikacji autobusowej wybudowaliśmy trzykrotnie więcej torów tramwajowych niż w latach 1918-1939. Obciążenie na jedną jednostkę podstawowego ośrodka komunikacji miejskiej wynosiło w latach 1918-1939 średnio 140 tys. osób, a obecnie przekracza 550 tys. osób. W okresie międzywojennym nie notowano tak przepełnionych tramwajów i autobusów jak obecnie, co świadczy m. in. o powszechnym korzystaniu przez ludność miasta z tych środków lokomocje. Wzrost liczby mieszkańców i zwiększenie obszaru miasta nie zmienia wymowy faktów co do współczesnej rangi komunikacji miejskiej. D r o g i i m o s t y. Nakłady na roboty drogowe w latach 1918-1939 czerpano głównie z tzw. funduszu bezrobocia, z którego wykonywano szereg prac ziemnych (wykopy, nasypiska, niwelacja terenu, brukowanie dróg itp.). W latach 1900-1914 wykonano w mieście około 492 000 nr nowych nawierzchni dróg i ulic (średnio rocznie 35 140 m 2 ), natomiast w latach 1918-1929 tylko 373 000 m 2 ( Ś re dni o 33 900 nr). W l a t a c h 193 O -19 3 9 ni e ob s e rw 0wano większego wysiłku ze strony zarządu miasta w budowie nowych nawierzchni ulic i dróg. N akłady finansowe na budowę i modernizację ulic

3 Bawiący w Poznaniu w roku 1962 przedstawiciel m. Wiednia "wzdychał'" o taką frekwencję w komunikacji miejskiej miasta Wiednia, jak u nas (mając na myśli zyski, jakie właściciele tych środków mogliby osiągnąć)i dróg w latach 1919-1939 wynosiły średnio rocznie od 500 000-700 000 zł 4 . (W 1958 r. łączne nakłady w dziale "drogi i mosty" wyniosły blisko 40 min zł.

W 1962 r. przekroczyły one już 108 min zł - t4b. 2)5.

Tabela 2 DROGI I ULICE MtASTA POZNANIA Powierzchnia ulepszona Powierzchnia utwardzona Drogi gruntowe Rok I w km w tys. m v w km w tys. m w km w tys. m 1929 86,3 513 128,5 802 135,9 993 1937 93,7 627 167,0 1 268 160, O 1 212 1958 229,8 1 364 142,1 1 153 316,0 2 344" 1961 283,1 1 729 100,3 864 307, 1 2 306 1965" 325,3 2 071 80,2 760 290,0 2 100a Zwiększenie się dróg gruntowych nastąpiło przez przyłączenie do miasta kilku gromad wiejskich, b Wielkości ustalO1)e w planie gospodarczym. Zródło :"Rocznik Statystyczny m. Poznania". 1951-59, s. 42. Księga pamiątkowa miasta Poznania, jw. Dane Zjednoczenia Przedsiębiorstw Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej.

Mimo poczynienia, szczególnie w ostatnich latach, stosunkowo dużych nakładów finansowych miasto odczuwa nadal brak arterii przelotowych i połączeń mostowych z dzielnicami prawobrzeżnymi. Tylko na samych objazdach środkami transportowymi przez most Rocha w kierunku ulicy Warszawskiej i Głównej tracimy rocznie około 20 min zł na zużytym dodatkowo paliwie 6 . W o d o c i ą g i i k a n a l i z a c ja. Działalność wodociągów miejskich do r. 1939 oparta była o zasadę samowystarczalności i rentowności. W zależności od wahań cen ulegały także zmianom opłaty za pobieraną wodę 7. W r. 1924 Rada Miejska przyjęła projekt rozbudowy wodociągów, planując wybudowanie nowego ujęcia wody o> dobowej zdolności produkcyjnej 100 tys. m 3 dziennie. Wobec braku kredytów inwestycyjnych zwiększono w całym okresie międzywojennym tylko nieznacznie zdolność produkcyjną istniejących ujęć wody (tab. 3). Mimo rentowności wodociągów miejskich do r. 1939 notowano znaczny niedobór wody. Obecny niedobór wody pitnej po zrealizowaniu budowy starego ujęcia wody i przystąpienia do budowy nowego ujęcia zostanie w roku 1967 zlikwidowany8. W latach 1918-1938 notowano znaczny spadek spożycia wody na głowę mieszkańca, dochodzący prawie do 30%. Wysoki koszt produkcji jednego metra sześciennego wody i oparcie jej o zasadę rentowności,

4 Księga pamiątkowa m. Poznania - 1929. Budżety Rady Miejskiej z r. 1S3S.

5 Budżety miasta Poznania i dane Zjednoczenia Przedsiębiorstw Gospodarki Komunalnej.

6 Wykazały to pomiary przeprowadzone przez zespół naukowców Politechniki Poznańskiej w r. 1961.

7 W latach 1920-1924 cena wody pitnej uległa 29-krotnej zmianie. Na temat ten Antoni Kotowicz w Księdze pamiątkowej m. Poznania mówi: "Stosując się do zasady samowystarczalności, zarząd wodociągów prowadził tak gospodarkę, iż pomimo podwyższania wpłat do funduszu odnowienia bilanse roczne nie wykazywały niedoborów, nawet w ciężkich czasach marki polskiej równowaga finansowa zakładu nie została zachwiana. Zawdzięczać to należy szybkim decyzjom władz miejskich, które bezzwłocznie dostosowywały cenę wody do siły nabywczej pieniądza". 8 Budowę nowego ujęcia wody rozpoczęto w r. 1963. Koszt pierwszego etapu budowy do r. 1967 wyniesie 169 min zł.