HENRYK WOJCIECHOWSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1963.01/03 R.31 Nr1

ROLA POZNAŃSKICH TARGÓW KRAJOWYCH W ŻYCIU GOSPODARCZYM KRAJU

WE WRZEŚNIU 1962 roku odbyły się w Poznaniu X Targi Krajowe. W ciągu pięciu lat istnienia (impreza odbywa się dwukrotnie w ciągu roku) stały się one popularnym w kraju miejscem spotkań przedstawicieli produkcji i handlu, i zajęły poważną pozycję w kształtowaniu krajowego rynku podaży i popytu towarów codziennego użytku. Powstanie Targów Kra.owych było wydarzeniem nie mającym precedensu w innych krajach obozu socjalistycznego, tym ciekawszym, że opierając swą organizację na działaniu mechanizmu podaży i popytu, przystosowały je do wymogów socjalistycznej gospodarki planowej i w tych warunkach potrafiły w pełni realizować nałożone im zadania. Począwszy od pierwszej imprezy, z każdym rokiem notowano stały wzrost liczby korzystających z pośrednictwa Targów wystawców i handlowców oraz wzrost wartości zawieranych transakcji. Obraz rozwoju Targów Krajowych w Poznaniu ilustruje tabela nr 1. Dziesięć imprez Targów Krajowych i stały wzrost ich znaczenia dla gospodarki narodowej są okazją do podsumowania ich pięcioletniej działalności. Będzie to tym ciekawsze, że Targi Krajowe, jak to już zaznaczyłem na wstępie, są pierwszą tego rodzaju instytucją targową organizującą rynek wewnętrzny w warunkach gospodarki socjalistycznej. Zarówno bowiem Międzynarodowe Targi Poznańskie jak i Międzynarodowe Targi Książki w Warszawie, organizując wymianę międzynarodową, muszą przede wszystkim uwzględniać rządzące tym rynkiem prawa ekonomiczne, których działanie w ustroju socjalistycznym jest zupełnie inne niż w ustroju kapitalistycznym.

I. PRAWNE I EKONOMICZNE PODSTAWY TARGÓW KRAJOWYCH

1. Podstawy prawne Targi Krajowe w Poznaniu powołane zostały uchwałą Rady Ministrów z dnia 3 XII 1957 r. w świetle tej uchwały zadania imprezy sprowadzają się do: - umożliwiania pokazywania aktualnych możliwości produkcyjnych wszystkich sektorów gospodarki narodowej (państwowego, spółdzielczego i prywatnego ), - stwarzania praktycznych możliwości nawiązywania kontaktów między produkcją a handlem,

Henryk Wojciechowskidoprowadzanie do współzawodnictwa między producentami w zakresie asortymentu produkowanych towarów, ich jakości i ilości, - pobudzania nowych dziedzin wytwórczości artykułów konsumpcyjnych.

Uwzględniając zmienność potrzeb rynku krajowego, uchwała nakładała na ministra handlu wewnętrznego obowiązek ustalania każdorazowej tematyki targów. Równocześnie zaś, zabezpieczając dobrowolność korzystania z imprezy, podkreślała, że koszty udziału wystawców i kupców w targach winny być pokrywane w ramach wewnętrznych planów gospodarczo-finansowych przedsiębiorstw. Dla zapewnienia realizacji zadań wynikających z postanowień uchwały minister handlu wewnętrznego zarządzeniem nr 207 z dnia 31 XII 1957 r. powołał Zespół do Spraw Programowania i Koordynacji Targów Krajowych w Poznaniu pod kierownictwem przedstawicieli Ministerstwa Handlu Wewnętrznego, w skład którego weszli również reprezentanci zainteresowanych ministerstw i innych władz naczelnych: przemysłu lekkiego, spożywczego i skupu, drobnej wytwórczości, ciężkiego, chemicznego, leśnictwa i przemysłu drzewnego, budownictwa i materiałów budowlanych, żeglugi i gospodarki wodnej, komunikacji, Państwowej Komisji Cen, spółdzielczości pracy. Centrali Rolniczych Spółdzielni "Samopomoc Chłopska", "Społem", Zrzeszenia Prywatnego Przemysłu i Związku Izb Rzemieślniczych. Tak szeroka reprezentacja resortów w "Zespole" zapewnić miała zaintereresowanie targami wszystkich grup wytwórczości towarów konsumpcyjnych, zarówno pochodzenia rolno-spożywczego jak i przemysłowego. Pełne usankcjonowanie Targów Krajowych i zapewnienie im dalszej działalności zostało dokonane przez uchwałę Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 27 XI 1961 r. "O targach i wystawach krajowych"l. Dotychczasowa działalność targów i wystaw w Polsce opierała się bowiem o ustawę z dnia 28 VI 1939 r. "O wystawach i targach gospodarczych"*. Uznając, że przepisy tej ustawy są niedostateczne, głównie w sprawach targów krajowych, Sejm uchwalił nową ustawę, która zmodyfikowała dotychczas obowiązujące przepisy, przystosowując je do potrzeb współczesnego życia. Jako targi krajowe ustawa określa "przedsięwzięcia obejmujące przegląd wytwórczości oraz reklamę towarów, zorganizowane w celu zawierania przez dostawców umów na dostawy towarów lub wykonywanie usług", a wydawanie zezwoleń na urządzanie targów o zasięgu ogólnokrajowym i międzywojewódzkim powierza ministrowi handlu wewnętrznego. U chwaleniem ustawy sejmowej zamknięty został w zasadzie cykl prawnego usankcjonowania Targów Krajowych. Troskliwość, z jaką ustawodawca zabezpieczył właściwą działalność Targów Krajowych, nie została zresztą zakończona z chwilą ich powołania. Wiele dalszych uchwał i zarządzeń władz centralnych regulujących działalność poszczególnych dziedzin życia gospodarczego, wywarło również dodatni wpływ na rozwój imprezy. Dzięki temu Targi Krajowe mogły przystosować się do wymagań bieżącego życia gospodarczego.

2. Podstawy ekonomiczne Rola targów jako czynnika formowania rynku nIe budzi wątpliwości. Najlepszym sprawdzianem ich skuteczności jest rozwój ich różnorodnych form,l "Dziennik Ustaw". R. 1961, nr 53, poz. 299. 8 Jw., R 1939, nr 61. poz. 400.

obserwowanych przede wszystkim w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku. Istnieje wszakże pogląd, że targi funkcje swoje mogą należycie wypełniać jedynie w warunkach nie skoordynowanego działania prawa podaży i popytu. Lansowanie tej tezy doprowadziło nawet do zawieszenia działalności niektórych imprez targowych w krajach socjalistycznych, począwszy jednak od lat 1955-K56 spotykamy się ze zjawiskiem stopniowego odradzania się targów w krajach socjalistycznych. Przyczyniły się do tego zmiany zapatrywań ekonomistów na rolę rynku oraz na kształtowanie praw ekonomicznych w gospodarce socjalistycznej. Wbrew poprzednim, pesymistycznym prognozom okazało się, że i w gospodarce planowej impreza targowa jako zorganizowana forma rynku ma swój sens i może oddawać poważne usługi. Podstawowe zadania targów, niezależnie od ich formy organizacyjnej i zakresu oddziaływania, sprowadzają się do trzech zasadniczych funkcji: a) tworzenia rynku podaży i popytu przez skupianie u siebie producentów jako wystawców oraz kupców w charakterze zwiedzających i interesantów, b) pobudzania popytu przez umożliwienie wizualnego zapoznawania się z oferowanym towarem, c) kształtowania podaży przez umożliwianie poznania konkurencji, ułatwianie osobistych kontaktów między dostawcą a odbiorcą, itp. Bez wątpienia te trzy podstawowe funkcje występują na każdej imprezie targowej. W gospodarce planowej są one jednak w sposób świadomy tworzone i wywoływane. Wynika to z ustalanych z góry zadań, jakie zleca się instytucji targów. W ustroju gospodarki planowej targi muszą być powiązane z gospodarką kraju, gdyż są one realizatorem określonej polityki ekono. .

mlczneJ. Wprowadzona w roku 1957 decentralizacja zarządzenia gospodarką narodową i w związku z tym zmiana systemu planowania obrotu i zaopatrzenia pociągnęły za sobą konieczność wprowadzenia nowych form współpracy między przemysłem i handlem. Dotychczasowa forma przenoszenia masy towarowej z produkcji do handlu drogą rozdzielników i centralnych dyspozycji musiała być zastąpiona nowymi formami, stwarzającymi praktyczną możliwość dostosowania produkcji towarów pod względem ich rodzaju, struktury asortymentowej oraz jakości i ilości do aktualnych potrzeb rynku wewnętrznego. Zasady samodzielności finansowej i gospodarczej, które odtąd zastąpić miały system gospodarowania drogą administracyjnych nakazów, zmuszały zakłady produkcyjne do bardziej racjonalnego planowania produkcji i przystosowania jej do faktycznych potrzeb rynku. Również handel, którego centralne zaopatrywanie ograniczone zostało tylko do dostaw towarów tzw. deficytowych, skazany został na własne zaopatrywanie się w masę towarową. W początkowym stadium realizacji tych założeń przemysł stanął przed zasadniczą trudnością: nie znał faktycznych potrzeb rynku. W wielu przypadkach odczuwano trudności w zbycie produktów. Handel natrafił równocześnie na trudności w nabywaniu dostatecznej ilości masy towarowej. Potrzebne więc stało się powołanie instytucji, która by ułatwiała nawiązywanie bezpośrednich kontaktów handlowych między produkcją a handlem. Powołanie w tej sytuacji Targów Krajowych było ekonomiczną konsekwencją dążenia do likwidacji powstałych trudności. Oparcie zasad działalności Targów Krajowych na podstawach ekonomicznych było konsekwencją ogólnej "ekonomizacji" gospodarki narodowej, jaką

Henryk Wojciechowskiwprowadzano w tym okresie, a co więcej, stało się przykładem opierania podejmowanych decyzji na obiektywnym działaniu podstawowych praw ekonomicznych, leżących u podstaw wszelkich poczynań w sferze prodikcji i wymiany dóbr materialnych. Poprzez przyjęcie tych zasad Targi Krajowe miały za zadanie: a) ułatwić przejście z dotychczasowych form administracyjnych stosunków między produkcją a handlem do stosunków opartych na realnych podstawach ekonomicznych oraz ułatwić zawieranie swobodnych, konkretnych transakcji przy obopólnych korzyściach kontrahentów, b) umożliwić bezpośrednie zetknięcie producentów z handlowcami dla wzajemnego poznania swoich potrzeb i możliwości oraz uwag co do jakości towaru, sposobu wykonania, jego wad i zalet, warunków dostawy, itp. c) ułatwić podukcji i handlowi bezpośrednie wysłuchanie uwag i życzeń konsumentów o towarach i zaopatrzeniu, a więc ułatwić badanie popytu i gustów konsumentów, d) umożliwić konsumentowi uzyskanie szerokiej informacji o możliwościach produkcyjnych przemysłu, spodziewanych zakupach handlu, panującej modzie, itp., e) pobudzić konkurencję między poszczególnymi producentami w rozszerzaniu produkcji nowych asortymentów, gatunków czy odmian towarów w pojęciu ilościowym i jakościowym.

H. ODDZIAŁYWANIE TARGÓW KRAJOWYCH NA GOSPODARKĘ NARODOWĄ

Zgodnie z założeniami Targi Krajowe miały skoncentrować podaż towarów służących bezpośredniemu zaopatrzeniu ludności. Braki dotychczasowego zaopatrzenia rynku wynikały z dwu zasadniczych powodów: a) niewłaściwego planowania produkcji, b) błędnych założeń organizacyjnych w systemie dystrybucji. Wady te miały być usunięte przez decentralizację gospodarki narodowej.

Targi Krajowe natomiast miały ułatwić wprowadzenie nowego systemu zaopatrzenia rynku wewnętrznego.

1. Wpływ na produkcję a) Iloiciowy wzrost masy towarowej. Pierwsze Targi Krajowe nie mogły oczywiście rozwiązać niedostatecznej podaży na rynku wielu artykułów konsumpcyjnych. Dotyczyło to głównie towarów tzw. deficytowych, których produkcja czy to ze względów surowcowych, technicznych, czy z uwagi na społeczną konieczność utrzymania ich ceny poniżej rzeczywistej wartości nie była na tyle wielka, aby zaspokoić w dostatecznej mierze potrzeby rynku. Sprzedaż tych artykułów na pierwszych Targach Krajowych musiała odbywać się jeszcze na podstawie uprawnień do zakupu wydawanych przez ówczesne wojewódzkie zarządy handlu. Ograniczeniu podlegały również te artykuły, które chociaż nie były rozdzielane centralnie, zostały uznane przez prezydia wojewódzkich rad narodowych za występujące na lokalnym rynku w niedostatecznej ilości. Również i one mogły być sprzedawane na podstawie upoważnień wydawanych przez właściwy wojewódzki zarząd handlu. Okazało się jednak, że konsumpcja artykułów deficytowych w poszczególnych rejonach

kraju nie przebiega zgodnie z ich ilościowym rozdziałem i w niektórych okręgach towary deficytowe nie znajdują dostatecznej ilości nabywców, podczas gdy w innych były ciągle poszukiwane. Fakty te, jak stwierdzono, wynikały z wielu różnorodnych przyczyn takich, jak przyzwyczajenia ludności, stopień zamożności, kultura życia codziennego, wpływy mody oraz inicjowanie lokalnej produkcji artykułów zastępczych. Umożliwienie konfrontacji występujących różnic w popycie na określone artykuły deficytowe w poszczególnych rejonach kraju stało się więc pierwszą korzyścią, jaką odniósł przemysł biorąc udział w targach. Równocześnie zaś do przyspieszenia właściwego zaopatrzenia rynku w te towary, na które zgłaszany był największy popyt, przyczyniła się ogólnokrajowa akcja wzmożenia produkcji towarów rynkowych poparta uchwałą Komitetu Centralnego Polsk:ej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Rządu, oraz różnorodne konkursy ("Argedu", "Centrogalu") poparte apelami i dyskusjami w prasie i radio. Zwróciły one uwagę na możliwość wykorzystania wielkich rezerw produkcyjnych tkwiących w przemyśle drobnym, spółdzielczym i rzemiośle. Ta grupa produkcyjna stała się też najliczniejszym uczestnikiem pierwszych imprez targowych. Wykorzystanie przez drobny przemysł Targów Krajowych do zapoznawania się z potrzebami rynku było drugą ważną konsekwencją powołania tej imprezy i równocześnie drugim, nie mniej ważnym powodem szybkiego zmniejszania się liczby towarów deficytowych. Równolegle postępująca akcja pomocy i ułatwień zaopatrzeniowo-fiskalnych realizowana przez Rząd przyczyniła się do szybkiego rozwoju państwowego przemysłu terenowego, spółdzielczości oraz rzemiosła i przemysłu prywatnego, i zwiększyła w decydującym stopniu ich zdolności produkcyjne właśnie w grupie towarów rynkowych, ułatwiając w ten sposób przezwyciężenie impasu, w jakim znalazło się zaopatrzenie rynku w ciągu roku 1957. Nie można twierdzić, że chęć zwiększenia produkcji towarów dla potrzeb rynku była jedynym powodem udziału przemysłu w Targach Krajowych. Wśród producentów zbyt zakorzenione było jeszcze przekonanie, że na wszystko, co zostanie wyprodukowane, i tak znajdą nabywców. W pierwszym okresie działalności Targów Krajowych (1958-1960) głównym wystawcą były więc te grupy produkcyjne, które miały trudności zbytu swojej produkcji czy to z uwagi na brak rozeznania rynku odbiorców, czy z uwagi na tzw. "niechodliwość" produkowanych towarów. Udział w targach pozwolił tym producentom na upłynnienie posiadanych zapasów, a równocześnie na zapoznanie sic z tym, co rynek faktycznie potrzebuje. Przyczyniło się to z kolei do skorygowania planów produkcyjnych, w wielu wypadkach do zmian profilu produkcyjnego i technologii produkcji. Niemniej jednak w tym okresie duża liczba decydujących o zaopatrzeniu rynku producentów unikała udziału w targach. Do takich należał np. cały pion Ministerstwa Przemysłu Lekkiego (z wyjątkiem Centralnego Zarządu Przemysłu Guzikarsko-Galanteryjnego i Domu Mody "Telimena"). Wiele innych zakładów produkcyjnych trzeba było nakłaniać do udziału w targach drogą preferowania zakupów, zgody na transakcje wiązane, itp. W dążeniu do zwiększenia zarówno liczby wystawców jak i masy towarowej organizatorzy targów zaczęli również wprowadzać wiele ułatwień i bodźcóv/, mających zachęcić wystawców do udziału w targach. I tak już w czasie

Henryk Wojciechowskipierwszej Imprezy działała Komisja Cen Targów Krajowych 3 . Jej zadaniem było ustalanie cen wyłącznie na artykuły eksponowane na targach, artykuły nowe, które dotychczas nie posiadały zatwierdzonej ceny, lub na artykuły wystawione, na które producenci-wystawcy nie zdołali uzyskać cen w normalnym trybie. W podstawowych zasadach ustalania cen na targach kierowano się wprawdzie dotychczasową polityką cen, istnienie takiej komisji na targach stanowiło jednak poważne ułatwienie, a przede wszystkim przyspieszenie w przekazywaniu towarów na rynek. Nie znając zapotrzebowania na okres ony towar i nie będąc pewnym, czy nowy produkt znajdzie nabywców, producent mógł tym samym ograniczyć się do wykonania kilku prototypów, które prezentował na targach. W wypadku, gdy zgłosił się nabywca, cena wzorca uzgodniona wstępnie, była poddawana zatwierdzeniu przez Komisję Cen przy Targach Kajowych. Ile nowych towarów zostało w ten sposób wprowadzone na rynek, ilustruje tabela nr 2. Inną formę zachęcania do udziału na targach stanowiło wydanie zezwolenia na zawieranie na Targach Krajowych bezpośrednich transakcji między przemysłem a handlem detalicznym. Przy transakcjach zawieranych bezpośrednio między producentem a przedsiębiorstwem handlu detalicznego marża zarobkowa, jfka określona była dla hurtu, który z takiej transakcji został wyeliminowany, była dzielona po połowie i przypadała obu kontrahentom 4 . Intencją wydanego zarządzenia było, podobnie jak zarządzenia o targowej konrsji cen, dążenie do przyspieszenia dostawy towaru od produkcji do konsumpcji przez ominięcie ogniwa pośredniczącego, jakim jest hurt, oraz ułatwienie przemysłowi przystosowania się do faktycznych potrzeb rynku, który wobec producenta reprezentowany był przez handel detaliczny. W miarę, jak przemysł, przestawiany na zwiększenie produkcji towarów codziennego użytku, coraz większy jej procent przeznaczał dla potrzeb rynku, na Targach Krajowych zaczęło pojawiać się coraz więcej wystawców. Zrozumiałe, że na pierwszych imprezach Targów Krajowych nie mogła się znaleźć cała produkcja przemysłu towarów konsumpcyjnych. Nie było to ani potrzebne, ani możliwe wobec istnienia w dalszym ciągu poważnych braków w organizacji produkcji rynkowej (brak surowców, brak odpowiedniego parku maszynowego, itp.). Dopiero pełne wykorzystanie i dalsze zwiększanie mocy produkcyjnej przemysłu sprawiło, że na Targach Krajowych coraz więcej zaczęło pojawiać się masy towarowej. Tym samym targi stawały się coraz ciekawsze i ich wpływ na rozwój i poprawę zaopatrzenia rynku coraz poważniejszy. b) Poprawa jakości towarów konsumpcyjnych. Z chwilą, gdy nastąpiło pewne nasycenie rynku masą towarową (z wyjątkiem towarów, które nadal z różnych względów uznane musiały być jeszcze za deficytowe), walka o ilość towarów zaczęła się przesuwać w kierunku dążenia do poprawy jakości. Zapoczątkowane to zostało na przełomie lat 1960-1961. Nowy okres w działalności Targów Krajowych, jaki niewątpliwie trwa nadal, scharakteryzować można jako dążenie do przystosowania produkcji do gustów konsumentów i mody. Uchwała Rady Ministrów o wyborze dostawcy zapewniała swobodę w zawieraniu transakcji. Zgodnie z tym handel miał decydować o tym, co, w jakiej ilości i w jakim asortymencie należy produkować. Wszędzie tam,

8 Zarządzenie nr 9/58 prezesa Państwowej Komisji Cen i ministra handlu wewnętrznego z dnia 5 III 58. 4 Zarządzenie nr 43/57 prezesa Państwowej Komisji Cen.

gdzie produkcja oparta była na realnych możliwościach technicznych i surowcowych, nie było powodu, by tej decyzji się nie poddać i nie było trudności w rozwoju produkcji towarów "modnych ładnych, poszukiwanych". Przełemanie jednak dawnych nawyków przemysłu było sprawą bardzo trudną. Z tych też względów wprowadzanie zmian musiało, niestety, następować drogą wydawania wielu zarządzeń regulujących sprawy jakości produkcji i poziomu technicznego wykonania. Sięgnięto także do konkursów połączonych z nagrodami dla kierownictw i załóg zakładów produkcyjnych. Do takich należały przede wszystkim konkursy pod takimi nazwami, jak: "Dobre, ładne, poszukiwane", "Więcej artykułów na rynek", "Handel proponuje do produkcji", "Modne, powszechne" itp. O wzroście popularności tych konkursów wśród producentów może świadczyć fakt, że o ile na II Targach Krajowych w konkursie "Dobre, ładne, poszukiwane" uczestniczyło 103 producentów zgłaszających 400 artykułów, to w X Targach Krajowych uczestniczyło w nim już 234 producentów, którzy zgłosili 1492 eksponatów. W konkursach tych, podobnie jak w pierwszej fazie walki o ilość, brali udział głównie przedstawiciele przemysłu drobnego i spółdzielczego. Akcja podnoszenia jakości towarów rynkowych poprzez Targi Krajowe odniosła w konsekwencji duże sukcesy. Okazało się bowiem, że targi szczególnie nadają się dla inicjowania nowej produkcji oraz rewidowania prowadzonej działalności gospodarczej. Stwarzają bowiem zakładom możliwość przeprowadzenia bezpośrednich porównań z jakością i asortymentem towarów p'""odukowanych przez wielu różnych wytwórców z terenu całego kraju, a co więcej, da'ą również możliwość wymiany doświadczeń w zakresie technologii produkcji, jej organizacji, metod zwiększania wydajności i poprawy wskaźników eko A omiczno-technicznych. W akcji podnoszenia jakości i estetyki produkcji poważny bodziec stanowiło zorganizowanie Wystawy Wzornictwa Przemysłowego, któAa po raz pie- wszy odbyła się wiosną 1961 roku w Warszawie, a w okAes:e IX Targów Krajowych została przeniesiona do Poznania. Powiązanie tych dwu imprez było niewątpliwie jedną z najbardziej udanych i słusznych decyzji organizatorów. W pertraktacjach handlowych, w dyskusjach o jakości towaru i w sporach, jakie często mają miejsce między produkcją a handlem, każdej chwili można było sięgnąć do przekonywującego dowodu, jaki stanowi wzór proponowany do produkcji na Wystawie Wzornictwa.

2. Wpływ na handel wewnętrzny Wpływ, jaki wywarły targi na zwiększenie ilości i poprawę jakości masy towarowej, dał w efekcie zasadniczą korzyść, a była nią poprawa zaopatrzenia ludności. Błędem byłoby bowiem, rozpatrując problem zarówno ilościowej jak i jakościowej poprawy asortymentu produkcji, patrzeć na niego tylko z punktu widzenia interesów przemysłu. Nie zawsze też ten interes musi być zgodny z interesami ogółu i często zamiary przemysłu mogą być sprzeczne z tendencjami i potrzebami rynku. Interes konsumenta wobec produkcji reprezentuje handel. Jak to już zaznaczyłem na wstępie, myśl powołania Targów Krajowych powstała na tle podjętych decyzji wzmożenia produkcji towarów rynkowych, co zbiegło się w czasie z decyzjami o decentralizacji metod zarządzania. "Odbiurokratyzowany" handel, opierający swoją dotychczasową działalność na prostym przenoszeniu przydzielanej mu masy towarowej do konsumentów, ostro krytykowany za

Henryk Wojciechowski

nieporadność i nieuwzględnianie aktualnych potrzeb rynku i głosów konsumentów, stanął przed zadaniami przeobrażenia zarówno swej struktury organizacyjnej, jak i metod swej pracy. Przeprowadzenie tych zmian miały ułatwić Targi Krajowe, poprzez które kierownictwo resortu handlu wewnętrznego przewidywało zrealizowanie trzech zasadniczych celów: a) przejmowanie bez zakłóceń zwiększającej się rynkowej masy towarowej, b) wyemancypowanie się handlu spod presji produkcji i narzucenie jej asortymentu i jakości towarów, c) unowocześnienie i usprawnienie metod handlu. Ogćł tych zadań sprowadzić można do jednego podstawowego celu, jakim była poprawa zaopatrzenia ludności zarówno pod względem asortymentu towarowego, jak i poziomu świadczonych usług handlowych. Targi Krajowe w tym procesie poprawy odegrać miały rolę decydującą. Pierwsze zadanie polegało na sprawnym przejmowaniu zwiększającej się rynkowej masy towarowej. Praktykowany dotąd centralistyczny system rozdzielnictwa polegał na proporcjonalnym rozdziale masy towarowej na poszczególne województwa, bez względu na to, czy artykuł odpowiada charakterowi popytu na rynku lokalnym czy nie. System ten uległ zasadniczej zmianie przez umożliwienie handlowi bezpośrednich kontaktów z przemysłem i umożliwienie mu wyboru takich artykułów, które według jego opinii są najbardziej potrzebne i poszukiwane w jego rejonie działania. Nie obyło się przy tym naturalnie bez wielu omyłek. Handel musiał dopiero uczyć się handlować i wsłuchiwać w głosy konsumentów. Podjęta została analiza potrzeb rynku drogą ankietyzacji, analizy obrotów oraz badanie gustów konsumentów. Niewiele na temat faktycznych potrzeb rynku mógł powiedzieć hurt, stanowiący ogniwo pośrednie między produkcją a handlem detalicznym. Dlatego też wszędzie tam, gdzie to było możliwe, dopuszczano do omijania tego ogniwa, zezwalając, a co więcej nagradzając, bezpośrednie kontakty między produkcją a handlem detalicznym. Obserwując udział handlu detalicznego w pierwszych imprezach targowych, stwierdzić można, że miał on dwojaki charakter: handel występował jako doradca hurtu oraz w roli samodzielnego kontrahenta. W miarę spadku obrotów targowych towarami deficytowymi (prowadzonych głównie poprzez hurt), funkcja detalu jako samodzielnego kontrahenta wzrastała. O ile na pierwszych imprezach Targów Krajowych obroty między przemysłem a handlem detalicznym nie przekraczały 3-6% całości obrotów targowych, to w latach 1961-1962 wzrosły one do 12-15%, a w niektórych branżach, przede wszystkim w tych, które szczególnie podlegały modzie sezonowej, wartość transakcji zawartych przez handel detaliczny przekraczała 50-60"/0 ogólnych obrotów targowych. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że masa towarowa zakupywana przez handel detaliczny z reguły była bardziej interesująca i atrakcyjna. Charakterystyczne jest również, że przedsiębiorstwa handlu detalicznego wykazują na targach większą operatywność i żywiej reagują na nowości oferowane przez przemysł. Z drugiej strony jednak producenci, mając do wyboru handel detaliczny albo handel hurtowy, wolą handel hurtowy. Wynika to z tego, że hurt jest mniej wymagający w poszukiwaniu nowości oraz bardziej niedbały w kontroli jakości towarów. Fakt żywego zainteresowania handlu detalicznego możliwościami Targów Krajowych potwierdzony został również w badaniach ankietowych, jakie przeprowadzone zostały w czasie IX Targów Krajowych. Analizując strukturęzwiedzających, stwierdzono wówczas, że wśród przebywających na targach aż i2,6°jo wszystkich zwiedzających stanowili przedstawiciele handlu detalicznego, a Wo> przedstawiciele handlu hurtowego. Zainteresowanie korzyściami wynikającymi z udziału w Targach Krajowych, ogólnie biorąc, dało s.ę łatwiej wzDudzić wśród sfer handlowych niż wśród przedstawicieli przemysłu, do czego przyczyniły się: a) trudności w nabywaniu towarów inną drogą, · b) stosunkowo niskie koszty korzystania z Imprezy, sprowadzające SIę do kosztów wyjazdu służbowego, c) organizowane konferencje i spotkania branżowe. Zasada całkowitej swobody wyboru dostawcy i zawierania umów na dowolne ilości i asortymenty dotyczyć miała wszystkich bez wyjątku branż i towarów produkowanych i oferowanych na Targach Krajowych. Dzięki temu targi stać się miały rynkiem popytu, a więc imprezą, na której decydującą rolę miał odgrywać odbiorca i z którego zdaniem wystawca-producent musi się liczyć. Ta decydująca pozycja handlu wynikała również z tego, że jest on gospodarzem targów (organizację powierzono ministrowi handlu wewnętrznego), on zaprasza do udziału wystawców i inicjuje różne formy nawiązywania kontaktów. Konsekwencja tej decyzji jest bardzo ważna: przełamano hegemonię produkcji, która usiłowała dotąd narzucać swoją wolę i decydować o gustach i upodobaniach konsumentów. Sytuację można było zmienić dopiero wówczas, gdy przy pełnym włączeniu do produkcji Tynkowej przemysłu drobnego i spółdzielczego i stopniowym nasyceniu rynku towarami pierwszej potrzeby wzrosło zainteresowanie jakością towarów konsumpcyjnych. Również i sam konsument nie zachował się biernie. Kampania prasowa i możność konfrontowania przez konsumentów jakości i wyglądu towarów produkcji krajowej z importowanymi, których modele do produkcji proponował handel przemysłowi, skutecznie poparły emancypacyjne dążenia handlu. Handel nie był również bez winy. Najczęściej popełnianym błędem była niesłuszna ocena atrakcyjności oferowanych artykułów. W konsekwencji zakupy w niewielkich ilościach powodowały błyskawiczne znikanie towarów z rynku i rozgoryczenie wśród konsumentów, podczas gdy przemysł mógł produkować je w wystarczających ilościach. Zazwyczaj po niewczasie trudno już było o naprawę błędów, ponieważ korekty planu produkcji w ciągu roku nie zawsze były możliwe. Natomiast zakupy w zbyt dużych ilościach powodowały powstawanie nadmiernych zapasów w magazynach, co z kolei wiązało środki obrotowe przedsiębiorstw handlowych i uniemożliwiało dokonywanie zakupów towarów atrakcyjnych. Przygotowanie przedsiębiorstw handlowych do wychwytywania nOWOSCl produkcyjnych oferowanych na Targach Krajowych jest bardzo różne, np. na X Targach zakupy dokonane przez przedstawicieli handlu z Katowic wynosiły 382,- zł na głowę ludności woj. katowickiego, z Poznania 376,- zł, z Warszawy 369,- zł, podczas gdy z Białegostoku zaledwie 200,- zł. Ilościowe zwiększenie masy towarowej oraz jej wzrost asortymentowy i jakościowy nie byłyby przez konsumenta odczute bez równoczesnego unowocześnienia i usprawnienia metod pracy handlu. Handel nie był po prostu przygotowany do wprowadzanych zmian. Równolegle więc z akcją rozwoju produkcji towarów rynkowych musiała być podjęta akcja modernizacji metod handlu. I w tym zakresie Targi Krajowe odegrały ważną rolę. W przygotowaniu kadr np. zastosowano wiele bodźców psychologicznych oraz szkolenie zawodowe. Do momentów psychologicznych należy zaliczyć upoważnienie pracowników handlu

Henryk Wojciechowskido przeprowadzania decydujących pertraktacji z producentami, przekazanie w ich race decyzji o wyborze towaru dla zaopatrzenia obsługiwanego rejonu, uznanie zasady pełnej odpowiedzialności finansowej za dokonane na targach zamówienia. Podnoszenie kultury handlu i obsługi następowało poprzez przedstawianie na targach wzorowych urządzeń sklepowych, pokazy sprzedaży w sklepach o różnych typach obsługi, organizowanie zjazdów i narad branżowych oraz działalność odczjtowo-instruktażową Instytutu Handlu Wewnętrznego. Wszystkie te formy unowocześniania metod handlu, wprowadzane stopniowo, zbiegły się z oddziaływaniem Targów Krajowych na poprawę jakości produkcji. Dlatego możemy przyjąć, że na przełomie lat 1960-1961 nastąpiła zasadnicza zmiana w foimach pracy imprezy targowej. Ogólnie biorąc, można ją scharakteryzować jako przejście z etapu foimowania rynku towarów codziennego użytku na etap podnoszenia jakości form zaspakajania potrzeb tego rynku. Ten drugi etap nie został do chwili obecnej zakończony i zakończenia tego nie należy wcale oczekiwać. Zaspakajanie potrzeb rynku pociąga za sobą stały ich wzrost. Wzrost zaś wymagań rynku jest objawem twórczym. Często spotkać się można ze zdaniem, że mimo ukazywania na targach ciekawych nowości nie ma ich później na rynku. Zaprzeczają temu dane statystyczne, które stwierdzają, że kontrakty zawarte przez handel na Targach Krajowych bywają przez przemysł realizowane średnio w 80-85°10. W tym stanie rzeczy pada pytanie" co się dzieje z zakupioną masą towarową? Należy uświadomić sobie, że transakcje targowe stanowią około 10%) całorocznych obrotów handlu detalicznego w kraju. Przyjmując, że połowa tych transakcji obejmuje nowości produkcyjne (handel, bojąc się ryzyka, z reguły zamawia nowości w drobniejszych partiach), można wyliczyć, że zakupione na Targach Krajowych nowości stanowią zaledwie jJfo> wszystkich towarów oferowanych w sklepach. Proces odnowy przebiega jednak szybciej niż to wynika z obliczeń dokonywanych na podstawie obserwacji z Targów Krajowych. Targi są bowiem tylko jednym z czynników ułatwiania tego postępu, przy czym działanie poprzez targi polega na uwidacznianiu określonych punktów newralgicznych, które szczególnie szybko wymagają odnowy. Przykładem może być przemysł obuwniczy, który podniósł jakość i estetykę swojej produkcji oraz przeobrażenia, jakich dokonał i nadal dokonuje przemysł meblowy.

3. Wpływ na handel zagranIczny Krajową imprezą targową zaczął się również interesować handel zagraniczny. Pierwsze próby wykorzystania Targów Krajowych dla zwiększenia masy towarowej na eksport miały miejsce w roku 1961. Polegały one na dokonaniu przeglądu ekspozycji przez specjalistów handlu zagranicznego i wstępnej kwalifikacji wybranych przez nich towarów jako mogących wzbudzić zainteresowanie rynku zagranicznego. Szczególnie ożj wioną działalność wykazało przedsiębiorstwo "Coopexim", specjalizujące się w eksporcie wyrobów produkcji przemysłu spółdzielczego. Na X Targach Krajowych handel zagraniczny wystąpił już w formie zorganizowanej, pod kierownictwem powołanego przez Polską Izbę Handlu Zagranicznego Biura Targowego Handlu Zagranicznego. Reprezentowane były niemal wszystkie przedsiębiorstwa handlu zagranicznego zajmujące się eksportem towarów pierwszej potrzeby. Wyniki ich pracy uznać należy jakobardzo poważne. I tak np. "Coopexim" wyselekcjonował ponad 130 różnych eksponatów, "Cetebe" - 505, a "Skorimpex" - 76 samych wzorów obuwia ltd. Penetracja Targów Krajowych przez handel zagraniczny jest rzeczą nową, dopiero się rozwijającą, jednak już dzisiaj wywołuje ożywioną dyskusję. Jedna strona stoi na stanowisku, że zaopatrzenie rynku wewnętrznego jest w chwili obecnej jeszcze dalekie od doskonałości i dlatego Targi Krajowe, koncentrując na tym zagadnieniu cały swój wysiłek, powinny oddać swe cenne usługi rynkowi krajowemu. Zwolennicy penetracji natomiast próbują przyrównać Targi Krajowe w Poznaniu do słynnych w świecie targów szwajcarskich w Lozannie i Bazylei, gdzie wystawcami są wyłącznie producenci szwajcarscy, natomiast w charakterze kupców występują także kupcy zagraniczni. Stosunek wystawców targowych do zagadnień eksportu jest także różny.

Jedna grupa - to wystawcy, którzy mają zapewniony zbyt na rynku wewnętrznym. Wobec trudności, jakie wiążą się z produkcją eksportową (trudności w uzyskaniu odpowiednich surowców, konieczność podniesienia poziomu wykonania, trudności techniczne) producenci ci niechętnie odnoszą się do propozycji handlu zagranicznego. Druga grupa - to producenci mający trudności w zbycie. Dla nich udział w targach posiada szczególne znaczenie, zarówno pod względem możliwości uzyskania zamówień od odbiorcy krajowego jak i często - od handlu zagranicznego. Nie zawsze bowiem tylko towar, o najwyższej jakości jest przedmiotem zainteresowania rynku zagranicznego. Upodobania w tym względzie mogą być bardzo różne, przy czym często cena towaru może zasadniczo wpływać na jego pokupność. Dla przedsiębiorstw handlu zagranicznego Targi Krajowe są niewątpliwie wygodnym miejscem dokonania odpowiedniego wyboru. Na targach znaleźć można często towary od dawna poszukiwane na światowym rynku i na które handel zagraniczny miał nie zrealizowane dotychczas zamówienia Dla samego producenta zainteresowanie jego ekspozycją ze strony przedstawicieli handlu zagranicznego posiada poważne znaczenie reklamowe. Umieszczenie przy towarze wywieszki informującej, że przedsiębiorstwo handlu zagranicznego interesuje się nim, pociąga wzrost zainteresowania również u przedstawicieli handlu wewnętrznego. Taki towar w ich oczach jest bardziej atrakcyjny i szybciej znajduje nabywcę. Niewątpliwie handel zagraniczny powinien zapoznawać się z ekspozycją na Targach Krajowych. Ponieważ impreza coraz bardziej staje się "targami nowości", aktualny przegląd możliwości produkcyjnych w grupie towarów codziennego użytku dla przedstawicieli handlu zagranicznego jest bardzo pouczający, natomiast dopuszczenie do udziału w Targach Krajowych przedstawicieli handlu zagranicznego nie może być próbą przeistoczenia ich w imprezę handlu międzynarodowego.

Problematyka przystosowywania Targów Krajowych do potrzeb rynku jest związana z całym procesem kształtowania socjalistycznego rynku. Dotychczasowa działalność Targów Krajowych wykazała, że wiele z tych problemów może być rozwiązanych. Dowodem tego jest m. in. stały wzrost obrotów targowych stanowiących dzisiaj około 10 0 jo całorocznych obrotów handlu detalicznego. O ile jednak współpraca między produkcją a handlem na targach układa się coraz lepiej, o tyle zbyt mało jeszcze do współpracy wciągany jest sam konsument. Badania ankietowe przeprowadzone w czasie IX Targów

3 Kronika Miasta Poznania l

Henryk

Wojciechowski

Krajowych wykazały, że nie są one imprezą skupiającą tylko producentów i handlowców, a zwiedzający targi nie są tylko biernymi widzami. Ich stosunek do eksponatów jest emocjonalny. Już sam fakt, że każde targi zwiedza średnio 100 000 osób przybyłych z różnych okolic kraju i reprezentujących różne warstwy społeczne, winien stanowić decydujący moment w opracowywaniu zarówno przez przemysł, jak i przez handel planów udziału w Targach Krajowych. Kontakt z klientem na targach nie powinien sprowadzać się do obserwowania reakcji na proponowane dla rynku wzory. Zwiedzający winien być poddany aktywnemu działaniu reklamy, winien być współtwórcą nowych modeli i wzorów oraz decydować o tym, co ma znaleźć się w sklepach. Najważniejsze jednak, że Targi Krajowe podążając za przeobrażeniami i zmianami, jakie występują w życiu gospodarczym kraju, potrafią się do tych zmian przystosowywać i często je inspirują. To jest najlepszym zapewnieniem ich dalszego, pomyślnego rozwoju.

ANEKS I

Tabela l

TARGT KRAJOWE W LATACH 1958 - 1962

Powierzchnia Liczba Obroty Liczba Liczba Impreza 2 wystawców w min zł transakcji zwiedzaj ących wrn I 11000 416 935 2 600 70 000 II 18 000 l 770 4500 15 000 146 500 III 26 000 2153 6817 18 800 116 500 IV 34 000 2798 12 135 23 600 120 000 V 40 000 2 795 9 362 21 000 88 989 VI 47 500 3 932 13 473 27 026 105 900 VII 42 000 4000 12 354 28 649 90 021 VIII 55 000 6000 16 847 32 933 99 823 IX 48 221 6014 20 887 38 806 113 000 x 70 370 6 500 24 594 43 000 116 901

Tabela 2 -

NOWE TOWARY WPROWADZONE NA TARGACH KRAJOWYCH W LATACH 1958 - 1962 Impreza Ilość wniosków Uwagi I 200 II 236 III 736 IV 579 V 730 VI 675 VI I 815 VIII 964 IX l 102 W tym na artykuły przemysłowe 1241 X l 281 i na artykuły spożywcze 40 ANEKS 2 Nr l TERMINARZ POZNAŃSKICH TARGÓW KRAJOWYCH 1958-1962 I Wiosna 1958 9 19 III 1958 II Jesień 1958 14 - 24 IX 1958 III Wiosna 1959 8 - 18 III 1959 IV Jesień 1959 6 - 16 IX 1959 V Wiosna 1960 13 20 III i960 VI Jesień 1960 11 18 IX 1960 VII Wiosna 1961 19 26 III 1961 VIII Jesień 1961 17 24 IX 1961 IX Wiosna 1962 18 25 III 1962 X Jesień 1962 16 23 IX 1962

Nr 2

UCHWAŁA NR 483/57 RADY MINISTRÓW Z dnia 3 grudnia 1957 r.

w sprawie krajowych targów artykułów konsumpcyjnych

Rada Ministrów uchwala, co następuj e: l Minister Handlu Wewnętrznego przy współudziale zainteresowanych ministrów (kierowników urzędów centralnych) zorganizuje krajowe targi artykułów konsumpcyjnych. Targi te powinny odbywać się dwa razy w roku na terenach MTP w Poznaniu. Czasokres trwania targów oraz ich szczegółowe terminy ustala każdorazowo minister handlu wewnętrznego.

Targi mają na celu: - przedstawienie aktualnych możliwości produkcyjnych przemysłu państwowego i spółdzielczego oraz prywatnej wytwórczości w zakresie dóbr konsumpcyjnych, - nawiązanie ściślejszych kontaktów handlowych pomiędzy producentami, aparatem handlowym oraz stworzenie praktycznych możliwości do zawierania transakcji oraz umów handlowych na podstawie obejrzanych i sprawdzonych na miejscu towarów, -' ożywienie współzawodnictwa pomiędzy producentami w zakresie asortymentu, jakości i ilości, aktywizację zaniedbanych lub niedocenionych dziedzin wytwórczości artykułów konsumpcyjnych. 3 l. Wystawcami na targach są przedsiębiorstwa gospodarki uspołecznionej i prywatnej wytwórczości zajmujące się produkcją dóbr konsumpcyjnych, organizacje skupu oraz organizacje dysponujące nadwyżkami towarowymi. 2. Udział wystawców jest dobrowolny.

l. W celu zapewnienia pełnej realizacji zadań gospodarczych, jakie mają do spełnienia targi minister handlu wewnętrznego w porozumieniu z zainteresowanymi resortami gospodarczymi oraz organizacjami prywatnego przemysłu, rzemiosła i handlu, ustala każdorazowo tematykę targów.

3*

Henryk

Wojciechowski

2. Wykonanie całości spraw organizacyjno-technicznych związanych z urządzeniem targów powinno być powierzone zarządowi MTP w Poznaniu. l. W celu realizacji prac przygotowawczych i wykonawczych związanych z targami zainteresowani ministrowie (kierownicy urzędów centralnych) nadzorujący przemysł artykułów konsumpcyjnych wydadzą zalecenia podległym jednostkom organizacyjnym w sprawie udziału w targach i zabezpieczą niezbędną im w tym względzie pomoc organizacyjną. 2. Minister handlu wewnętrznego zorganizuje sprzedaż eksponatów.

l. Koszty organizacji targów i wszelkich prac związanych z ich realizacją są pokrywane: l) z opłat pobieranych od wystawców za zajmowane stoisko na terenie MTP, 2) z wpływów ze sprzedaży kart wstępu.

2. Wystawcy pokryją koszty udziału w targach w ramach swych planów gospodarczo - finansowych. U chwała wchodzi w życie z dniem powzięcia.

Prezes Rady Ministrów (-) Józef Cyrankiewicz

Nr 3

SCHEMAT ORGANIZACYJNY BIURA HANDLOWEGO T4RGÓW KRAJOWYCH W POZNANIU

Dyrektor Biura

Dział Obrotu Towarowego

Z-ca dyrektora

Dział Ewidencji 1 Analizy Ekonom.

Dział Recepcji i Łączności

Komisja Cen

Zespół pełnomocników Zarządów Handlu do spraw TK

Sekretariat

Biuro Prasowe i Radiowęzeł