DYON1ZY BALASIEW1CZ

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1963.01/03 R.31 Nr1

OGÓLNY PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA POZNANIA

(KOMENTARZ DO UCHWAŁY RADY MINISTRÓW)

UCHWAŁA Rady Ministrów nr 122 z 3 kwietnia 1962 r. w sprawie ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania zatwierdziła podstawowe elementy tego planu i kończąc okres dyskusji i konsultacji, otworzyła jednocześnie etap jego realizacji przez instytucje centralne i Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. U chwała stanowi swego rodzaju syntezę planu ogólnego, a jej omówienie można uznać za próbę wprowadzenia w problematykę ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego miasta. Plan ogólny zawiera taki podział terenów, który powinien zabezpieczać harmonijny rozwój miasta oraz drogi tego rozwoju w poszczególnych dziedzinach gospodarki miejskiej, jak: przemysł, budownictwo mieszkaniowe, komunalne, komunikacja itp. Podział terenów jest z jednej strony wynikiem oceny ich przydatności, a z drugiej strony oceny potrzeb przestrzennych poszczególnych instytucji prowadzących działalność społeczno-gospodarczą. Jest on zatem wyrazem gospodarowania zmierzającego do zabezpieczenia miastu w pełni jego funkcji.

Określenie funkcji miasta nie jest sprawą łatwą, gdyż wymaga oceny procesów rozwojowych o szczególnie bogatej treści, wynikających z przemian dokonujących się w całej naszej gospodarce. "Miasto Poznań stanowi centrum administracyjne, gospodarcze i usługowe województwa" - stwierdza uchwała i tym samym określa potrzebę racjonalnego powiązania rozwoju miasta z rozwojem województwa. Mówiąc więc o rozwoju miasta, trzeba pamiętać o funkcji miasta w zarządzaniu województwem na tle przemian strukturalnych i o rozmiarach prac wykonywanych na rzecz województwa. Chodzi o to, aby zbilansować te potrzeby w różnych dziedzinach (administracyjnej, gospodarczej, społeczno- kulturalnej, oświatowej) i ustalić wielkość zamierzeń inwestycyjnych i przestrzennych w tym zakresie. Sprawa określenia, w porozumieniu z władzami województwa, warunków rozwoju funkcji wojewódzkich naszego miasta jest stosunkowo prosta. Trudniejsze jest natomiast ustalenie funkcji ogólnokrajowych - ponadwojewódzkich zwłaszcza w takich dziedzinach, jak: nauka, kultura, targi itp. Na czym polega ta trudność? Główną jej przyczyną nie tylko u nas, ale w całym kraju, jest brak ogólnych koncepcji określających kryteria podziału

Dyonizy Balasiewicz

funkcji między poszczególnymi regionami, jako konsekwencji procesu decentralizacji i specjalizacji środowiskowej w wykonywaniu określonych zadań ogólnokrajowych. Mimo to można pokusić się o charakterystykę funkcji ogólnokrajowych miasta Poznania. W dziedzinie nauki np. polegać ona będzie na zbilansowaniu zamierzeń rozwój owych wyższych uczelni, instytutów naukowych, ośrodków doświadczalno-badawczych, ośrodków wzorcowego działania. Przystąpiliśmy już do prac zmierzających do ustalenia programu działania rozszerzającego realizację tej ftnkcji miasta. Trzeba opracować projekty budowy zakładów naukowych, domów akademickich, ośrodków badawczych itp. Trzeba przygotowywać koncepcje inwestycyjne następnych peanów pięcioletnich, gdyż ich zaniedbanie może spowodować w przyszłości znaczne trudności w zasilaniu rozwijającego się przemysłu kadrami specjalistów. W dziedzinie przemysłu Poznań może również wykonywać funkcje ponadwojewódzkie, ogólnokrajowe, r.p. jako ośrodek meblarstwa, silników okrętowych, produkcji sprzętu laboratoryjnego lub pomiarowego. N ad wykształceniem funkcji ogólnokrajowych trzeba systematycznie pracować, Poznań ma na przykład szanse wykształcenia funkcji ogólnokrajowej w zakresie gospodarki komunalnej, organizacji usług dla ludności itp. Praktycznjm przykładem podobnego rozwoju funkcji miasta są Targi Międzynarodowa i Krajowe. Po dziesięciu kolejnych Targach Krajowych można np. stwierdzić, że stanowią one prawidłowe uzupełnienie Targów Międzynarodowych w zakresie rozwoju produkcji krajowej dla potrzeb rynku krajowego i zagranicznego. Zarysowała się możliwość przekształcenia Targów Krajowych w stałą giełdę centralną, uzupełnioną branżowymi ekspozycjami. Rozwój sytuacji rynkowej i konieczność stałej aktywizacji eksportu zmuszają nas do usprawnienia informacji techniczno-ekonomicznej, do szukania nowych form i metod reklamy, do popierania rozwoju wzornictwa przemysłowego» Przygotowanie miasta do tych zadań może umocnić funkcję targową Poznania i znacznie ją poszerzyć. Nie można także pominąć ogólnokrajowej funkcji, jaką wykonuje Poznań, jako ośrodek kulturalny, chociażby na przykładzie Festiwalu Oper Polskich, nie mówiąc już o Międzynarodowych Konkursach im. H. Wieniawskiego. N atura1nym uzupełnieniem omówionych funkcji powinno być dążenie do zorganizowania wzorcowego ośrodka turystycznego, wykorzystującego np. coroczne odwiedziny gości - handlowców zagranicznych i krajowych także w celach turystycznych. Uchwała określa jedynie podstawowe funkcje miasta, do nas należy koncepcja rozwoju wszystkich funkcji miasta. Przy ich określaniu trzeba przede wszystkim pamiętać o tych funkcjach, które każde miasto wykonuje na rzecz swoich stałych mieszkańców i najbliższego regionu. Miasto - podobnie jak mieszkanie - powinno być wygodne, przyjemne, estetyczne, higieniczne, racjonalnie urządzone, z dobrą komunikacją i możliwościami nauki, ochrony zdrowia, wypoczynku, rozrywki. Pojęcie miasta nabiera szczególnego znaczenia w procesie budownictwa socjalistycznego, w dążeniu do równomiernego zaspakajania potrzeb wszystkich jego mieszkańców. Stąd też wiele usług komunalnych dawniej świadczonych jedynie warstwie uprzywilejowanej staje się dziś powszechnymi. Ich powszechność wymaga jednak z jednej strony rekonstrukcji (tzn. likwidacji wielu pozostałości poprzednich okresów), z drugiej strony - planowej budowy nowych urządzeń.

Kierunek, rozmiary i charakter rozbudowy miasta najlepiej można określić na podstawie prognozy demograficznej. Opierając się na niej, uchwała określa liczbę ludności Poznania w roku Y'80 na ok. 600C 00 mieszkańców. Trudno teraz przewidzieć, czy jest to optimum Poznania, oraz w jakim stopniu przyrost ludności przejmą pobliskie osiedla, które do tego czasu - rzecz jasna będą się rozwijać i tym samjm narastać będzie problem - strefy podmiejskiej. Rachunek urbanistyczny może się w przyszłości również zmienić, jeśli wprowadzimy np. błyskawiczną komunikację, która "zlikwiduje" pojęcie przestrzeni. Proces zagospodarowania przestrzennego Poznania pod kątem zaspokojenia przyszłych potrzeb 600 000 mieszkańców odbywa się w obecnych granicach administracyjnych miasta i to właśnie rodzi określone koncepcje w rozwiązywaniu jego układu przestrzennego Polega on na: a) ustaleniu centrum miasta, b) wyznaczeniu terenów pod budownictwo mieszkaniowe wysokie (wielorodzinne) i niskie, terenów pod budownictwo przemysłowo-składowe oraz terenów przeznaczonych na ogrody, parki i zieleńce, c) ustaleniu zasad rozwiązań ośrodków dzielnicowych i systemu komunikacyjnego (segregacja i grupowanie). Centrum miasta wykształci się z obecnego śródmieścia po ograniczeniu w nim budownictwa mieszkaniowego i rozwinięciu budowy obiektów handlowych i usł -g ogolnomiejskich (na linii ul. Marchlewskiego), a nowy ośrodek na Ratajach odciąży i uzupełni ogćlnomiejskie usługi śródmieścia. Zamierzenie to można określić jako wyjątkowo atrakcyjne powiązanie starego i nowego centrum miasta przesuwającego się na prawy brzeg Warty. Logiczną konsekwencją tak ustalonego centrum jest koncentracja na ok. 700 hektarach terenów nowego, wysokiego budownictwa mieszkaniowego (dla zrównoważenia linii zabudowy miasta), głównie na Ratajach i na Winogradach. Z uwagi na konieczność intensyfikacji budownictwa mieszkaniowego uchwała ustala priorytet dla budownictwa wysokiego na terenach uzbrojonych, ograniczając budownictwo mieszkaniowe niskie do terenów nie uzbrojonych i nie nadających się pod zabudowę wysoką, zalecając ponadto "dogęszczenie" istniejącej zabudowy niskiej zabudową wysoką. Warto dodać, że sprawą otwartą jest likwidacja istniejącej zabudowy niskiej na terenach uzbrojonych, z uwagi na to, iż w przyszłości zajdzie potrzeba wymiany istniejącego uzbrojenia (sieci wodoc'agowo-kanalizacyjnej), którego obecne przekroje uniemożliwiają koncentrację budownictwa. Budownictwo przemysłowo-składowe, zlo vaiizowane na ok. 400 hektarach we wschodniej części miasta, zmniejszy w powiązaniu z nową dzielnicą mieszkaniową przerzuty kom- nikacyjne ludzi do pracy, a w wyniku kcmpleksowej zabudowy terenów pozwo'i na uzyskanie znacznych oszczędności w oparciu o uprzemysłowione metody wykonawstwa. Wynika z tero, że prawidłowa koncepcja układu przestrzennego posiada olbrzymie znaczenie dla całego procesu irwestycyjnego w naszym mieście. Realizacja terenowych komp'ekscw zabudowy o jednorodnym przeznaczeniu umożliwia uzyskanie poważnych oszczędności zarówno w zakresie projektowania (typizacja), jak i realizacji (metodami uprzemysłowionymi). Plan ogólny zagospodsrowania przestrzennego ma w ogóle duże znaczenie dla usprawnienia gospodarki inwestycyjnej wszystkich irwestorów w mieście, gdyż wpjowadza elementy stabilizacji do poiityki lokalizacji inwestycji oraz po

Dyonizy Balasiewiczrządkuje planowanie inwestycji poszczególnych przedsiębiorstw, zakładów i instytucji. Nie jest to sprawa łatwa, gdyż wymaga ona z jednej strony opracowania planów szczegółowych zagospodarowania przestrzennego dzielnic oraz planów realizacji kompleksów terenowych, z drugiej zaś wymaga lepszego planowania rozwoju poszczególnych przedsiębiorstw, wyraźnego określenia ich zadań perspektywicznych i koniecznych dla ich zabezpieczenia inwestycji i terenów. To właśnie stać się powinno punktem wyjścia do skutecznej koordynacji zamierzeń inwestycyjnych w naszym mieście. Tereny o złych warunkach budowlanych będą wykorzystane do stworzenia systemu parków, ogrodów i zieleńców, usytuowanych głównie w dolinach Warty, Cybiny, Bogdanki, Głównej i potoku junikowskiego. System zieleni - to przede wszystkim umiejętne dzielenie stref zabudowy, to tworzenie pasów izolacyjnych, miejsc odpoczynku, zabaw dla dzieci, umiejętne zagospodarowanie każdego nieużytku. System zieleni jest czynnikiem, który w wysokim stopniu kształtuje oblicze miasta, jest też cechą charakterystyczną miasta socjalistycznego. W tej dziedzinie istnieje najwdzięczniejsze pole działania dla inicjatywy społecznej. W ukałdzie przestrzennym wprowadza się zasady segregacji Uednorodnej zabudowy), eliminując zabudowę -rozproszoną. Wprowadza się grupowanie zabudowy przez tworzenie ośrodków usługowych w dzielnicach, ośrodków wyższych zakładów naukowych (ośrodków uczelnianych i innych). W systemie komunikacji wprowadza się zasadę segregacji przez wydzielanie arterii ruchu szybkiego, arterii międzydzielnicowych, ruchu przyspieszonego, rozdzielni ruchu osobowego i towarowego w węźle kolejowym. Taka "centralizacja" zmierza do usprawnienia życia w mieście, gdyż lepiej, szybciej można załatwić sprawę w ośrodku, w którym skomasowano wszelkie rodzaje usług, niż w sieci rozproszonej itp. W imię racjonalnej organizacji życia społecznego trzeba tworzyć ośrodki uczelniane, gdyż np. wędrówki studentów na wykłady w zakładach rozlokowanych w różnych punktach miasta są żenującym przykładem marnotrawienia czasu.

Funkcje miasta, jego wielkość i układ przestrzenny, wyczerpują założenia ogólne i stanowią ramy dla rozwiązań poszczególnych zagadnień gospodarki miejskiej. Z a g a d n i e n i e m i e s z k a n i o w e sprowadza się do tego, że w roku 3980 chcemy uzyskać dla jednego mieszkańca jedną izbę (obecnie 0,69) oraz dla każdej rodziny samodzielne mieszkanie, poprawiając jednocześnie stan instalacji sanitarno-technicznych, urządzeń społeczno-usługowych, komunikacji itp. W roku 1958 zasoby mieszkaniowe wynosiły 22$ 000 izb. Trzeba zbudować do roku 1980 około 320 000 izb (uwzględniając przyrost mieszkań w pięciolatce 1961-1965). · Z a g a d n i e n i e p r z e m y s ł u skupia się wokół likwidacji skutków produkcji uciążliwych dla otoczenia i źle zlokalizowanych zakładów (poprawa technologii, pasy izolacyjne albo nawet przeniesienie zakładu). Koncentracji budownictwa przemysłowego - składowego dokona się na terenach wydzielonych, przewidując budowę co najmniej dwu dużych zakładów. Tym sposobem dążyć będziemy do dalszej rozbudowy przemysłu maszynowego, elektrotechnicznego, środków transportu, chemicznego i gumowego, przy zachowaniu dominanty przemysłu metalowego.

Z a g a d n i e n i e k o m u n i k a c j i obejmuje komunikację kolejową, masową - miejską, drogową, lotniczą i wodną. Wyższą sprawność kolejowego węzła poznańskiego chcemy uzyskać przez elektryfikację głównych linii kolejowych, budowę linii średnicowej i rozbudowę stacji rozrzędowej oraz oddzielenie dworca towarowego od osobowego (który uzupełni się dworcem wschodnim), przez budowę skrzyżowań bezkolizyjnych linii kolejowych i arterii komunikacyjnych oraz przez budowę północnej, obwodowej łącznicy kolejowej dla ruchu towarowego. System miejskiej komunikacji masowej przyspieszy i usprawni powiązanie miejsc pracy, zamieszkania, usług i odpoczynku w oparciu o linie tramwajowe, uzupełnione liniami trakcji ogumionej. Rozbudowa sieci drogowej opiera się na wydzieleniu arterii szybkiego ruchu tranzytowego, odciążających tereny śródmieścia, na utworzeniu obwodnic międzydzielnicowych i powiązań promienistych dzielnic ze śródmieściem, przy jednoczesnej rozbudowie zaplecza technicznego i parkingów dla pojazdów mechanicznych. Głównym problemem w komunikacji lotniczej jest takie rozwiązanie położenia lotniska, aby nie stwarzało ono ograniczeń dla rozbudowy miasta, a w komunikacji wodnej - zagospodarowanie rzeki Warty przez wykopanie kanału i przekopu dla usunięcia zakola Chwaliszewskiego oraz uporządkowanie nadbrzeży i bulwarów. Sprawa systemu komunikacji na tle wzrostu liczby mieszkańców i liczby pojazdów mechanicznych stanowi jeden z głównych problemów rozwoju miasta. Szczegółowe rozpracowanie układu komunikacyjnego miasta powinno znacznie wyprzedzić inne prace urbanistyczno-inwestycyjne, gdyż muszą one oprzeć się na określonym systemie dróg i węzłów komunikacyjnych. Trzeba również potwierdzić potrzebę i celowość rozpracowań konkursowych w tym zakresie, gdyż sprawny układ komunikacyjny to największa zaleta nowoczesnego miasta. Poznań posiada dużą szansę prawidłowego rozwiązania problemów komunikacyjnych. Nie rozstrzygnięte problemy komunikacyjne trzymają w rezerwie znaczne tereny, zwiększają koszty transportu i eksploatacji pojazdów mechanicznych (brak trasy Chwaliszewskiej powoduje np. wzrost kosztów o 24 min zł rocznie). Znaczny koszt inwestycji komunikacyjnej (np. trasa Chwaliszewska - 150 min zł, Hetmańska 300 min zł) jest przyczyną, że ich realizacja jest długotrwała, powolna, z wyraźną szkodą dla naszej gospodarki.

System komunikacyjny i sieć dróg wyznaczają ramy prawidłowej rozbudowy sieci wodociągowo-kanalizacyjnej, gazowej, telekomunikacyjnej itp. Prace drogowe powinny wyprzedzać budownictwo mieszkaniowe, gdyż odwrotne postępowanie di-ogo kosztuje. W Poznaniu rosnący niedobór wody wywołał konieczność budowy nowego ujęcia i systemu magistrali oraz sieci rozdzielczej. Równie pilna dla miasta jest sprawa oczyszczalni ścieków. Zaopatrzenie miasta w gaz, prąd i ciepło to dalsze zadania, wymagające prawidłowej rozbudowy sieci rozdzielczej oraz opracowania i budowy kompleksowych urządzeń, tak ważnych i ze względu na wygodę mieszkańców i ze względów ekonomicznych. Jeżeli do każdego mieszkania doprowadzimy gaz i wyposażymy je w centralne ogrzewanie zaoszczędzimy tysiące ton węgla. Trzeba jednak pamiętać, że realizacja tych zadań wymaga szczegółowego rozwiązania wielu problemów technicznych, organizacyjnych, a przede wszystkim koordynacji działania inwestorów, wykonawców i użytkowników.

Dyonizy Balasiewicz

Potrzeba koordynacji procesu przebudowy i rozbudowy miasta w interesie mieszkańców jest oczywista. Podjęcie i sprawna realizacja tych zadań zależne są od dobrego ich zaplanowania, należytego uzgodnienia i powiązania ze sobą wszystkich etapów i procesów oraz pełnego i stałego współdziałania wykonawców. W szczególności wykonanie tych zamierzeń winno łączyć S-ę ze spełnieniem następujących warunków: 1) opracowanie szczegółowych planów urbanistyczno-architektonicznych w oparciu o dobrze zorganizowaną sł żbę architektoniczno-budowlaną; 2) włączenie do prac planowania przestrzennego i inwestycyjnego wszystkich organów branżowych, inwestorów i komórek specj; listycznych (biur projektowych, pracowni geodezyjnej, instytutów), szczególnie w zakresie prac inwentaryzacyjnych (np. uzbrojenie terenów, oceny technicznej urządzeń komunalnych itp.), p-o;'ektów wstępnych - alternatywnych, techniczno-roboczych rozwiązań konstrukcyjnych zamierzeń inwestycyjnych i doprowadzenie w toku projektowania do szczegółowego ich uzgodnienia i znacznego wyprzedzenia projektowego etapu realizacji; 3) podniesienie sprawności organizacyjnej jednostki gospodarki komunalnej (wydziału, zjednoczenia i przedsiębiorstw), szczególnie w zakresie rozbudowy bazy gospodarki komunalnej, zaplecza technicznego i ich współdziałania z jednostkami niepodporządkowanymi Radzie Narodowej oraz w zakresie bieżącej kontro i realizacji zadań komunalnych; 4) ustalenie prawidłowego podziału prac inwestycyjnych w następnych planach pięcioletnich,

Dzięki nowym inwestycjom mamy zabezpieczyć mieszkańcom Poznania w roku 1980 zaspokojenie ich potrzeb w stopniu nie niższym od norm ogólnokrajowych. Odpowiednie wskaźniki powinny kształtować się jak następuje: w szkołach podstawowych - wskaźnik zmianowości 1,25 (obecnie 1,95) zagęszczenie na jedną izbę szkolną 40 uczniów (obecnie 70,5); w szpitalach 12 łóżek na 1000 mieszkańców (obecnie 10); 400 m 2 powierzchni handlowej detalicznej, 110 m 2 gastronomicznej, 300 ma przemysłowo-rzemieślniczej - na 1COO mieszkańców, nie licząc wzrostu powierzchni hal, tarogwisk i magazynów hurtowych. Na każdego mieszkańca przewiduje się 17 ma powierzchni parków i zieAńców, 5,5 m 2 terenów sportowych, 7,5 ma ogródków działkowych. Parki leśne powinny wzrosnąć do 4237 ha. Nowe zagospodarowanie terenów miejskich (w wyniku inwestycji) zmniejszy o v szar terenów użytkowanych na cele rolnicze. Tym samym poprawa zaopatrzenia w warzywa i owoce mieszkańców miasta wymaga znacznej intensyfikacji upraw. Prawidłowe przeznaczenie i wykorzystanie terenów, powinno zagwarantować terminową realizację inwestycji miejskich przy zachowaniu obowiązującego trybu wywłaszczenia lub wykupu terenów, oraz zabezpieczyć odpowiednie rezerwy dla rozbudowy miasta. Okres realizacji uchwały o planie ogólnym do roku 1980 powoduje konieczność zabezpieczenia w planach 5-letnich odpowiednich środków oraz konieczności uzgodnienia planów gospodarczych z planem ogólnym. Ustalenie zadań wyznacza proporcje rozwojowe poszczególnych jednostek na terenie miasta określa rozwój poszczególnych działów gospodarki i ramy współdziałania. Treść planu ogólnego wprowadza określone rygory dla zabezpieczenia społecznego interesu i dlatego trzeba przeciwstawiać się wszelkim próbom łamania ustalonych założeń w imię wąsko pojętego interesu jednostki lub zakładu. Wiele spraw wymaga dalszego szczegółowego badania 1 rozwiązania

IJw roku bieżącym i przyszłym, a mianowicie: opracowanie planu regionalnego miasta i województwa (między innymi dla ustalenia spraw związanych z rozwojem przemysłu), opracowanie planu miasta Poznania łącznie ze strefą podmiejską, ustalenie rozwiązania scentralizowanej gospodarki cieplnej, ustalenie stopnia szkodliwości albo uciążliwości zakładów przemysłowych na terenie m. Poznania. Można więc przewidywać, że w najbliższym okresie czasu będziemy obserwować szczególne ożywienie prac urbanistycznych, których wykonania nie można ograniczać jedynie do grona specjalistów. Plan ogólny wymaga społecznej dyskusji, wymaga społecznej aprobaty, wymaga społecznej weryfikacji i to nie tylko w założeniach ogólnych, ale i w rozwiązaniach szczegółowych. Jestem przekonany, że tylko w wyniku prawidłowej informacji społeczeństwa o pracach urbanistycznych, w wyniku sumiennej analizy wniosków i opinii zgłoszonych na spotkaniach środowiskowych można ustalić prawidłowy program działania przekształcający oblicze naszego miasta.