LUCJAN MAJEWSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1962.04/06 R.30 Nr2

PRZYCZYNEK DO ANALIZY ŚRODKÓW TRWAŁYCH W JEDNOSTKACH GOSPODARCZYCH PODPORZĄDKOWANYCH RADZIE NARODOWEJ M. POZNANIA

JYllNĘŁ Y trzy lata od podjęcia przez Radę Ministrów uchwały Z dnia 5 stycznia 1959 roku w sprawie przeprowadzenia powszechnej inwentaryzacji środków trwałych znajdujących się w posiadaniu przedsiębiorstw państwowych działających według zasad rozrachunku gospodarczego i zobowiązanych do dokonywania odpisów amortyzacyjnych oraz przedsiębiorstw spółdzielczych. Akcja miała ,na celu uporządkowanie gospodarki środkami trwałymi oraz stworzenie warunków do prawidłowej ich reprodukcji i przebiegała dwoma etapami. W pierwszym etapie, zakończonym w II półroczu 1960 roku, przeprowadzono inwentaryzację środków trwałych według stanu na dzień 31 grudnia 1959 roku i cen aktualnych w dniu 1 stycznia 1956 roku. Polegało to na dokonaniu spisu środków trwałych z natury i zakwalifikowaniu każdego obiektu do właściwej pozycji jednolitej klasyfikacji rodzajowej środków trwałych, na określeniu stopnia zużycia po uprzednim ustaleniu i oszacowaniu pozostałego' okresu użytkowania każdego obiektu oraz na określeniu wartości odtworzenia i wartości zużycia poszczególnych środków trwałych jako podstawy do skorygowania księgowej wartości środków trwałych. W drugim etapie, zakończonym w II półroczu 1961 roku, dokonano przeceny wyników powszechnej inwentaryzacji z poziomu cen obowiązujących w dniu 1 stycznia 1956 roku na ceny obowiązujące w dniu 1 lipca 1960 roku. Przeceny dokonano według stanu organizacyjnego w dniu 1 stycznia 1961 roku i itym samym uwzględniono jednocześnie zmiany, jakie zaszły w stanie środków trwałych w ciągu 1960 roku. Informacje uzyskane na podstawie powszechnej inwentaryzacji i przeceny środków trwałych dały niezwykle interesujący materiał do analizy stanu majątku trwałego w poszczególnych przedsiębiorstwach podporządkowanych Radzie Narodowej i w ich jednostkach nadrzędnych (wydziałach, zjednoczeniach). Uzyskano jednolite, a zarazem aktualne dane o stanie środków trwałych. Dane te umożliwiły nie . tylko korektę liczb figurujących w księgach i uporządkowanie ewidencji, lecz jednocześnie stworzyły podstawę i warunki do oceny wielu zjawisk gospodarczych związanych z gospodarką środkami trwałymi. U stalenie wartości środków trwałych na jednolitym poziomie cen i uzyskanie jednolitych podstaw w zakresie obliczania odpisów amortyzacyjnych w oparciu o nowe stawki winny przyczynić się do umocnienia rozrachunku

Łucjan

Majewski

gospodarczego w przedsiębiorstwach, a jednocześnie do usprawnienia 1 pogłębienia planowania inwestycji oraz ulepszania gospodarki środkami trwałymi. Jest to istotny problem, jeśli wziąć pod uwagę, że zharmonizowanie potrzeb z możliwościami inwestycyjnymi, zarówno w zakresie wymiany funkcjonujących środków trwałych, jak i zwiększenia zasobu majątku trwałego, jest jedną z podstawowych trudności planowania wieloletniego i perspektywicznego. Dokładne rozpoznanie i obiektywna ocena stanu posiadania majątku trwałego stały się więc nieodzownym warunkiem i podstawą wyjściową do usprawnienia planowania rozwoju gospodarczego, zarówno w zakresie mikrojak i makroekonomicznym.

Pierwszą ipróbę analizy techniczno-ekonomicznej środków trwałych w przekroju organizacyjnym oraz w ujęciu zbiorczym podjęto pod koniec 1961 roku w oparciu o zarządzenie prezesa Rady Ministrów z dnia 22 sierpnia 1961 roku w sprawie wykorzystania wyników powszechnej inwentaryzacji i przeceny środków trwałych. Trzeba podkreślić, że w pracy tej napotkano wiele trudności, wynikających z braku doświadczenia, ujednoliconych metod analiz i wypracowanych wskaźników, często różnie interpretowanych w literaturze ekonomicznej. Z drugiej strony dane liczbowe decydowały o statycznym ujęciu problemu, a różnorodność branżowa przedsiębiorstw przy braku odpowiednich materiałów porównywalnych ograniczała zakres analizy. W sumie utrudniało to niewątpliwie ipełną ocenę zanotowanych zjawisk. Pierwsza analiza techniczno-ekonomiczna środków trwaiych nie mogła więc odpowiedzieć w całości na pytanie: Jak gospodarujemy środkami trwałymi? Niemniej jednak władze miejskie uzyskały wstępny pogląd na aktualny stan majątku trwałego, na jego wartość, strukturę i stopień zużycia w podstawowych ogniwach gospodarki miejskiej, jak również w ujęciu zbiorczym. Przedmiot analizy stanowiły środki trwałe objęte powszechną inwentaryzacją i przeceną, pozostające w posiadaniu jednostek działających według zasad rozrachunku gospodarczego i podporządkowanych Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, w następującym układzie organizacyjnym według stanu w dniu l stycznia 1961 roku.

Liczba przedsiębiorstwl. Poznańskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Państwowego Przemysłu Terenowego 12 2. Poznańskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Handlowych 26 3. Wydział Budownictwa 2 4. Wydział Gospodarki Komunalnej 1 Mieszkaniowej 17 5. Wydział Komunikacji l 6. Wydział Kultury 5 7. Wydział Zdrowia l 8. Poznańska Gra Liczbowa "Koziołki" l Razem: 65

Zbiorczo ujęto więc środki trwałe skupione w 65 przedsiębiorstwach oraz własne środki trwałe obu zjednoczeń w następującym podziale grupowym: Grupa l

Grupa 2

Grupa 3

Grupa 4

Grupa 5

Grupa 6

Grupa 7

Grupa 8

Grupa 9

PrzYczynek do analizy środków trwałych

· - Zasadzenia wieloletnie - Budynki (przemysłowe, transportu, handlowe i usługowe, magazynowe, biurowe, socjalne, mieszkalne, szkolne, kultury, gospodarcze i inne). - Budowle (przemysłowe naziemne i podziemne, rurociągi i przewody, budowle komunikacyjne, inżynieryjne wodne, linie i sieci energetyczne, telekomunikacyjne, sportowe i inne). - Maszyny energetyczne i kotły (maszyny napędowe, elektryczne, turbozespoły, kotły grzejne wodne i parowe). - Maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania (obrabiarki do metali, maszyny do obróbki plastycznej metali, pompy, wentylatory, aparaty do wymiany ciepła, urządzenia chłodnicze i inne). - Maszyny, urządzenia i aparaty specjalne branżowe (obejmuje m. in.

maszyny przemysłu chemicznego, mineralnego, do wyrobu galanterii metalowej, do obróbki drewna, maszyny papiernicze, poligraficzne, włókiennicze, przemysłu spożywczego, maszyny do robót drogowych, ziemnych i budowlanych). Urządzenia techniczne (zbiorniki naziemne, urządzenia rozdzielcze, aparatura energii elektrycznej, urządzenia tele- i radiotechniczne, elektroenergetyczne, dźwigi, transportery itp.). - Środki transportowe (tabor kolejowy, tramwajowy, pojazdy mechaniczne, tabor konny, tabor pływający i inny różny tabor bezszynowy). - Narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenia (obejmuje m. in.

maszyny biurowe, przybory miernicze, laboratoryjne, meble, różny sprzęt gospodarczy itp.), - Inwentarz żywy.

Podstawowym źródłem analizy były materiały sprawozdawcze z wyników przeceny środków trwałych z poziomu cen obowiązujących w dniu l stycznia 1956 roku na ceny obowiązujące w dniu l lipca 1960 roku, w rezultacie której dla środków trwałych w grupach od 1-7 ustalono nową wartość odtworzenia według cen aktualnych w dniu l lipca 1960 roku, natomiast środki trwałe w grupach O, 8 i 9, jako nie podlegające przecenie, ujęto według wartości ewidencyjnej. Zgodnie z uchwałą Rady Ministrów z dnia 10 stycznia 1961 roku w sprawie zasad zaliczania środków pracy i innych przedmiotów i urządzeń długotrwałego użytkowania do środków trwałych, środki trwałe zaliczone do grup 1-7 stanowią środki .pracy oraz inne przedmioty i urządzenia długotrwałego użytkowania o cenie zakupu lub wartości wytworzenia ponad 3000 zł i okresie użytkowania ponad jeden rok.

II

W rezultacie przeceny i aktualizacji wyników powszechnej inwentaryzacji ustalono, że jednostki gospodarcze podległe Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, działające według zasad rozrachunku gospodarczego posiadały w dniu l stycznia 1961 roku ogółem ponad 38 000 sztuk środków trwałych o łącznej wartości przekraczającej 5 700 000 000 zł. W podziale własnościowym wielkości te przedstawia tabela nr l. Struktura procentowa danych liczbowych i wartościowych wskazuje, że decydujący udział mają środki trwałe własne, stanowiące prawie 99"/0 wartości badanego majątku trwałego. Odsetek pozostałych tytułów własności jest nieznaczny, niemniej uregulowanie formy prawnej tej grupy środków trwa

3 Kronika Miasta Poznania 2

Łucjan Majewski

T a b e l a nr 1 STRUKTURA ŚRODKÓW TRWAŁYCH WEDŁtJO TYTUŁU WŁASNOŚCI

Liczba Wartość Wyszczególnienie środków trwałych środków trwałych w odsetkach , 99,06 98,95 Srodki trwałe własne , 0,85 1,00 Srodki trwałe dzierżawione , Srodki trwałe o nie ustalonym tytule własności 0,06 0,01 , Srodki trwałe otrzymane w tzw.

zarząd i trwałe użytkowanie 0,03 0,04 Razem: 100,00 100,00łych jest zagadnieniem aktualnym. Zgodnie z zarządzeniem ministra finansów w sprawie zasad wprowadzenia do ksiąg przecenionej wartości środków trwałych, środki o nie ustalonym tytule własności winny być włączone do majątku własnego przedsiębiorstw. Z tych względów z uwagi na zakres opracowania materiałów sprawozdawczych z wyników przeceny środki trwałe własne stanowią w zasadzie podstawę ustaleń analitycznych. Tabela nr 2 przedstawia środki trwałe własne w podziale grupowym.

Struktura grupowa wskazuje, że większość majątku trwałego koncentruje się w budynkach, których wartość stanowi 67%> wartości własnych środków trwałych, oraz w budowlach skupiających 21,8% wartości. Wszelkiego typu maszyny, aparaty i urządzenia techniczne łącznie w grupach 3-6 skupiają 5,r/o, środki transportowe - 4,9%) a grupa 8 - skupia 1,1% wartości środków trwałych. Charakterystyczny dla grupy 8 (różne narzędzia, przyrządy, T a b e l a nr 2

STRUKTURA ŚRODKÓW TRWAŁYCH WEDŁUG GRUP

Symbol 1 nazwa grupy

Liczba Wartość środków trwałych środków trwałych w odsetkacho Zasadzenia wieloletnie * o, l 1 Budynki 8,3 67,0 2 Budowle 14,2 21,8 3 Maszyny energetyczne i kotły 1,6 0,4 4 Maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania 6,5 2,0 5 Maszyny, urządzenia i aparaty specjalne branżowe 8,7 1,6 6 U rządzenia techniczne 4,9 1,1 , 7 Srodki transportowe 5,9 4,9 8 Narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenia 49,9 l)); 9 Inwentarz żywy * 0,0 Razem: 100, O 100,0ruchomości i wyposażenia) 'jest fakt, że przy tak niskiej wartości obejmuje jednocześnie prawie 50% ogólnej ilości środków trwałych. Należy dodać, że równocześnie wysoki udział budynków w wartości środków trwałych przedsiębiorstw planu terenowego wynika z faktu, iż w tej grupie przedsiębiorstw występują zarządy budynków mieszkalnych, podległe Wydziałowi Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Rady Narodowej.

W grupie budynków na budynki mieszkalne przypada 1785 obiektów o wartości ponad 2,9 mld. zł, tj. 78,8%, ogólnej wartości budynków. Budynki mieszkalne typu wielkomiejskiego i miejskiego, osiedlowego, willowego, małomiejskiego, podmiejskiego oraz w gospodarstwach rolnych obejmują 1352 obiekty o wartości pomad 2,8 mld. zł. Pozostałe obiekty, stanowiące 4, 1% wartości budynków mieszkalnych, to budynki hoteli miejskich, burs, internatów, hoteli robotniczych, schronisk turystycznych oraz budynków mieszkalnych tymczasowych, baraków itp. W grupie budowli zasadnicze pozycje stanowią następujące środki trwałe (w udziale procentowym w stosunku do wartości całej grupy): przewody wodociągowe przesyłowe sieci wodociągowe rozdzielcze przewody kanalizacyjne budowle oczyszczalni wód i ścieków drogi tramwajowe sieć elektrotrakcji tramwajowej i trolejbusowej

9,8% 19,3%) 35,9% 8,3% '10,9% 3,3%)

W sumie ten rodzaj środków trwałych przedstawia wartość ok. 1,1 mld. zł, co stanowi 87,5% ogółu wartości środków trwałych w grupie budowli. Z pozostałych grup poważniejszy udział w ogólnej wartości środków trwałych wykazuje jedynie grupa środków transportowych, na której wartość składają się przede wszystkim następujące rodzaje środków trwałych (w udziale procentowym w stosunku do wartości całej grupyf tramwajowy tabor szynowy samochody osobowe samochody ciężarowe samochody specjalne autobusy trolejbusy i samochody ciężarowe o napędzie elektrycznym

36,4% 10,7% 22,0% 7,5% 13,3%

2,9%

Wymienione rodzaje środków trwałych łącznie posiadają wartość ponad 250 min. zł, tj. 92,8%, wartości ogółu środków transportowych.

Dalsze kolejne zestawienie (tabela nr 3) przedstawia podział własnych środków trwałych według przynależności organizacyjnej. Struktura środków trwałych w tym układzie wskazuje, że decydująca część, ba 88,6% majątku trwałego jednostek działających według zasad rozrachunku gospodarczego, należy do pionu komunalnego' i mieszkaniowego. Wartość środków trwałych przedsiębiorstw pionu mieszkaniowego wynosi ogółem ponad 3,3 mld. zł, czyli 66,5% wartości majątku trwałego obu pionów, przy czym S'8,3°jo wartości majątku trwałego pionu mieszkaniowego skupione jest w grupie l (budynki), przede wszystkim w budownictwie mieszkaniowym.

Istniejący podział majątku trwałego według przynależności organizacyjnej, ogólnie biorąc, ma swoje uzasadnienie i wynika niewątpliwie z funkcji gospodarczej i usługowej, jaką spełniają w mieście poszczególne jednostki organizacyjne podporządkowane Prezydium Rady Narodowej m. Poznaniaa>

Łucjan Majewski

Tabela nr 3 STRUKTURA ŚRODKÓW TRWAŁYCH WEDŁUG PRZYNALEŻNOŚCI ORGANIZACYJNEJ

Liczba Wartość N azwa jednostki środków trwałych środków trwałych w odsetkach Poznańakie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Państwowego Przemysłu Terenowego 13,3 2,7 Poznańskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Handlowych 34,2 3,7 Wydział Budownictwa 6, l 3,6 Wydział Gospodarki Komunalnej 1 Mieszkaniowej 38,1 88,6 Wydział Komunikacji o, l 0,0 - Wydział Kultury 5,7 1,3 Wydział Zdrowia 2,4 O, l Poznańska Gra Liczbowa "Koziołki" O, l 0,0 Kazein: 100, O 100,0

III Jednym z istotnych mierników oceny stanu majątku trwałego i jego potencjalnej efektywności jest ustalenie stopnia zużycia oraz zbadanie struktury wieku środków trwałych. Z uchwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów w sprawie programu badań statystycznych w zakresie środków trwałych instrukcji Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że zagadnienie to będzie przedmiotem odrębnych szczegółowych opracowań. W rezultacie w toku analizy skoncentrowano się przede wszystkim na ocenie stopnia zużycia środków trwałych w przekroju grupowym oraz według przynależności organizacyjnej, natomiast ustalenie struktury wieku ograniczono do ważniejszych rodzajów środków trwałych. Tabela nr 4 ilustruje wartość zużycia oraz stopień zużycia własnych środków trwałych w przekroju grupowym. Wskaźnik stopnia zużycia jest procentowym stosunkiem wartości zużycia do wartości odtworzenia środków trwałych w grupach od 1-7. Dla grup O, 8, 9 nie ustalano wartości zużycia. Podobnie przy powszechnej inwentaryzacji i przecenie nie ustalono zużycia niektórych rodzajów środków trwałych w grupach 2, 4 i 6. Są to w grupie 2 · - drogi kolejowe, tramwajowe, kołowe, ulice i place, budowle inżynieryjne dróg, ulic i placów, sieci elektrotrakcji tramwajowej i trolejbusowej, elektroenergetyczne linie przesyłowe i sieci wewnątrzzakładowe, linie telekomunikacyjne drutowe i kaib10we, tory sportowe i pływalnie, o łącznej wartości 237,7 min. zł; w grupie 4 - urządzenia chłodnicze nieprzenośne o wartości 2,1 min. zł i w grupie 6 - urządzenia alarmowe sygnalizacyjne, urządzenia wentylacyjne i klimatyzacyjne o łącznej wartości ok. 5,6 ,mln. zł. W sumie wartość środków trwałych w grupach 1-7, które nie podlegały ustaleniu zużycia, wynosi ok. 245,4 min. zł. Przy obliczaniu stopnia zużycia wartość

Tabela nr STRUKTURA WARTOŚCI ZUŻYCIA I STOPIES* ZUŻYCIA ŚRODKÓW TRWAŁYCH WEDŁUGGRU3.>

Symbol 1 nazwa grupy

Wartość zużycia S topień zużycia środków trwałych środków trwałych w odsetkachl Budynki 68,3 30,2 2 Budowle 18,2 30,9 3 Maszyny energetyczne i kotły 0,6 45,8 4 Maszyny urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania 3,9 58,7 5 Maszyny, urządzenia i aparaty specjalne branżowe 2,3 43,5 6 U rządzenia techniczne 1,3 39,8 7 Środki transportowe 5,4 33,0 Razem: 100,0 31,5

środków trwałych własnych pOmnIejSZOno w poszczególnych grupach o wartość środków trwałych niewymiernych w zużyciu w celu uzyskania właściwego obrazu zużycia, zwłaszcza w grupie budowli, w której odchylenia pod tym względem są największe. W proporcji do wartości największy stopień zużycia wykazują środki trwałe w grupie 4 · - 58,7% (maszyny, urządzenia ogólnego zastosowania), następnie w grupie 3 - 45,8°/» (maszyny energetyczne i kotły), w grupie 5 - 43,5 (maszyny i urządzenia specjalne branżowe), otraz w grupie 6 - 39,8% (urządzenia techniczne). W pozostałych grupach wskaźnik zużycia waha się w granicach zbliżonych do przeciętnego zużycia ogółu środków trwałych (31,5%). W niektórych ważniejszych rodzajach środków trwałych stopień zużycia jest znacznie większy od przeciętnego w grupach i kształtuje się następująco: W grupie 4 : prasy do metali i tworzyw sztucznych pompy wirowe piece do wypalania W grupie 3 : kotły parowe W grupie 5 : maszyny i urządzenia do produkcji ceramiki budowlanej maszyny i urządzenia przemysłu piekarniczego maszyny do robót ziemnych i fundamentowych W grupie 6 : zbiorniki naziemne stalowe przesuwnice, obrotnice i wywrotnice urządzenia techniczne i teatralne

72,cF/o 61,4% 77,8%

65,7%

57, l Oj» 64,2% 48,9%

58,0% 75,2% 50,9%

W sumie w grupach 3---6 skupiających wszelkiego rodzaju maszyny, aparaty i urządzenia techniczne 33,9% wartości środków trwałych jeSt zużyte w stopniu od 50-80%. Stopień zużycia pozostałych środków trwałych w tych grupach zbliżony jest do zużycia przeciętnego dla danej grupy lub niższy od przeciętnego.

Łucjan

Majewski

W grupach o przeciętnym zużyciu od 30-33"/« (budynki, budowle i środki transportowe) największe zużycie wykazują m. in. następujące rodzaje ważniejszych obiektów:

W grupie l : budynki produkcyjne wielokondygnacyjne 47,8% hale produkcyjne 50,4% budynki magazynów specjalnych zabezpieczonych 55,2% budynki magazynów handlowych 47,7% budynki przedszkoli 50,0%> Budynki mieszkalne wszelkich typów zużyte są przeciętnie w 26,7%, przy czym ważniejsze pod względem ilości i wartości rodzaje budynków wykazują następujący stopień zużycia: budynki typu wielkomiejskiego i miejskiego budynki typu osiedlowego budynki typu willowego budynki typu małomiejskiego budynki hoteli miejskich budynki mieszkalne (tymczasowe, baraki itp.)

30,3% 9,8',/» 28,6% 52,r/o 39,3°'0 40,8%

Przeciętny stopień zużycia budynków mieszkalnych jest wypadkową zużycia przede wszystkim dwóch pierwszych rodzajów, tj. budynków typu wielkomiejskiego i miejskiego, których wartość stanowi 59,2% ogółu wartości budynków mieszkalnych oraz budynków typu osiedlowego, partycypujących analogicznie w wysokości 25,6%. Stopień zużycia badanych budynków mieszkalnych, pozostających prawie w całości w zarządzie miejskiej gospodarki mieszkaniowej (Dzielnicowych Zarządów Budynków Mieszkalnych) jest o wiele niższy i korzystniejszy niż w skali ogólnomiejskiej . N ależy bowiem mieć na uwadze, że w pionie tym jest znaczna większość nowego budownictwa mieszkaniowego, zwłaszcza typu osiedlowego, który skupiając 1/4 wartości, wykazuje niewielki stopień zużycia w porównaniu z innymi rodzajami budynków. To uzasadnia przypuszczenie, że w przypadku objęcia inwentaryzacją całej substancji mieszkaniowej miasta, stopień jej zużycia byłby niewspółmiernie wyższy. W grupie 2 (budowle) w zasadniczych rodzajach środków trwałych ustalono następujący stopień zużycia: przewody wodociągowe przesyłowe (magistrale) 33,3% sieci wodociągowe rozdzielcze 48,6"/0 przewody kanalizacyjne 22,8 e '0 budowle oczyszczalni wód i ścieków 21,9% ujęcia i zrzuty wody 21,8% Na uwagę zasługuje stan sieci wodociągowej rozdzielczej ze względu nia rolę, jaką spełnia w organizmie miejskim. Przy przeciętnym zużyciu 48,6%, przeszło 1/3 wartości stanowi sieć stara, o zużyciu ponad 70"/«. Ma 'to swoje ujemne skutki, szczególnie w kosztach eksploatacji oraz w zaopatrzeniu miasta w wodę, ponieważ przewody te nie wytrzymują wymaganego obecnie wzrostu ciśnienia. Przywrócenie pełnej zdolności produkcyjnej tych urządzeń oraz ich modernizacja ze względu na nie wystarczające przekroje wymagają nowych nakładów inwestycyjnych. Różny stopień zużycia wykazuje również w zasadniczych rodzajach grupa 7 - środki transportowe. Na przykład:tramwajowy tabor szynowy samochody osobowe samochody ciężarowe samochody specjalne autobusy trolejbusy i samochody ciężarowe o napędzie elektrycznym

42,5% 28,8"10 26,4°10 15,0°10 30,0%> 18,0%

W tej grupie podkreślenia wymaga z kolei stan taboru tramwajowego, jeśli wziąć pod uwagę, że podany stopień zużycia jest wskaźnikiem przeciętnym dla danego rodzaju. W toku prac inwentaryzacyjnych ustalono, że 35% wartości taboru tramwajowego wykazuje ponad 70°10 zużycia. Świadczy to o dużym zróżnicowaniu jakości taboru, ia jednocześnie wskazuje na fakt, że możliwości eksploatacyjne tej części taboru są ipoważnie ograniczone. Jest to niewątpliwie (pomijając problem układu sieci, ilości taboru i zaplecza technicznego) jedna z istotnych przyczyn trudności w dziedzinie podstawowej obecnie trakcji komunikacyjnej miasta. W uzupełnieniu danych o zużyciu środków trwałych w przekroju grupowym i rodzajowym tabela nr 5 .przedstawia strukturę wartości zużycia i stopień zużycia własnych środków trwałych w grupie 1-7 według przynależności organizacyjnej.

T a b e l a nr 5 STRUKTURA WARTOŚCI ZUŻYCIA I STOPIEŃ ZUŻYCIA ŚRODKÓW TRWAŁYCH WEDŁUG PRZYNALEŻNOŚCI ORGANIZACYJNEJ

N azwa jednostki

Wartość zużycia Stopień zużycia środków trwałych środków trwałych w odsetkach

Poznańskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Państwowego Przemysłu Terenowego 3,6 41,7 Poznańskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Handlowych 2,4 - 25,0 Wydział Budownictwa 5,6 52,3 Wydział Gospodarki Komunalnej 1 Mieszkaniowej 86,8 30,5 Wydział Komunikacji* - - Wydział Kultury 1,6 38,6 Wydział Zdrowia 0,0 5,9 Poznańska Ora Liczbowa "Koziołki" 0,0 48,5 Razem: 100,0 31,5

* Podległe Wydziałowi Komunikacji Miejskie Przedsiębiorstwo U sług Samochodowych powstało w 1960 r.

Przeciętny stopień zużycia środków trwałych w poszczególnych pionach organizacyjnych oraz uwidocznione w tym zakresie proporcje wynikają ze stanu i stopnia zużycia określonych grup i rodzajów środków trwałych typowych dla danego rodzaju działalności gospodarczej.W pionie przedsiębiorstw przemysłowych podległych Poznańskiemu Zjednoczeniu Przedsiębiorstw Państwowego Przemysłu Terenowego oraz w Miejskich Zakładach Terenowego Przemysłu Materiałów Budowlanych podległych

Łucjan Majewski

Wydziałowi Budownictwa przewazaJą środki trwałe skupione w grupach 1, 3-5 i 6, a więc budynki i hale produkcyjne oraz maszyny, aparaty i urządzenia techniczne, zużyte - jak wykazują zestawienia w przekroju grupowym i rodzajowym - w stosunkowo najwyższym stopniu. Trzeba dodać, że niewspółmiernie wysoki stopień zużycia środków trwałych w terenowym przemyśle materiałów budowlanych określony jest w dużej mierze stanem pieców do wypalania. Piece te, stanowiące prawie 1/4 wartości środków trwałych w pionie Wydziału Budownictwa, zużyte są bowiem w 77,8%. Przedsiębiorstwa podległe Poznańskiemu Zjednoczeniu Przedsiębiorstw Handlowych posiadi&ją niższy od przeciętnego stopień zużycia środków trwałych. I tutaj jednak uwagę należy zwrócić na niektóre rodzaje środków trwałych, szczególnie w przemyśle piekarniczym. Budynki produkcyjne np. zużyte są w 52,9°/», a maszyny, urządzenia i aparaty przemysłu piekiarniczego w 64,2%. Jeśli dodać, że maszyny i urządzenia te są częsta przestarzałe, dochodzimy do istotnych przyczyn trudności w wydajności produkcyjnej poznańskiego piekarnictwa. Można przypuszczać, że podobne czynniki, choć w różnym stopniu, oddziaływają na efektywność produkcyjną w przemyśle materiałów budowlanych oraz w przemyśle nadzorowanym przez Komitet Drobnej Wytwórczości.

W pionie przedsiębiorstw gospodarki komunalnej i mieszkaniowej średni stopień zużycia kształtuje w zasadzie stan środków trwałych pionu mieszkaniowego, skupiającego 66,5% wartości, z czego decydująca większość przypada na budynki mieszkalne. Wskazują na to dane o zużyciu środków trwałych w przekroju grupowym. Z danych tych wynika również, że niewspółmiernie wyższy od średniego jest stopień zużycia iw podstawowych rodzajach środków trwałych w pionie komunalnym, zwłaszcza w grupie 2 - budowli (sieć wodociągowa rozdzielcza), w grupie 4 - maszyn i urządzeń ogólnego zastosowania (pompy wirowe) oraz w grupie 6 - środków transportowych (tramwajowy tabor szynowy).

Wyższy niż średni stopień zużycia w jednostkach podległych Wydziałowi Kultury wykazują urządzenia techniczne teatralne (50,9%), stanowiąc 10°/» ogółu wartości środków trwałych w tym pionie. Budynki teatralne natomiast, przedstawiające 83,Wo wartości, zużyte są w 37,3%. W wielu przypadkach analizie poddano również dane o strukturze wieku podstawowych maszyn i urządzeń technicznych w przemyśle nadzorowanym przez Komitet Drobnej Wytwórczości, w handlu detalicznym i przemyśle nadzorowanym przez Ministerstwo Handlu Wewnętrznego. Podkreślenia wymaga fakt, że w państwowym przemyśle terenowym (pion Komitetu Drobnej Wytwórczości) 378 obiektów, tj. 31',/0 ogólnej liczby podstawowych maszyn i urządzeń, znajduje się w wieku ponad 20 lat, z czego 37 obiektów pracuje produkcyjnie ponad 40 lat. O wiele wyraźniejsze dysproporcje w strukturze wieku występują w przemyśle piekarniczym (pion Ministerstwa Handlu Wewnętrznego), gdzie 315 środków trwałych, tj. gJ,2°/» maszyn, urządzeń i aparatów specjalnych branżowych, jest w użyciu ponad 20 lat. Z tej liczby 121 maszyn i urządzeń jest w wieku 21-30 lat, 165 w wieku 31-40 lat i 29 w wieku ponad 50 lat. Potwierdza to wnioski wynikające z analizy stopnia zużycia środków trwałych w przemyśle piekarniczym. Również w terenowym przemyśle materiałów budowlanych przekrój wieku środków trwałych wskazuje, że znaczna część parku maszynowego jest typu przestarzałego i wymaga niezwłocznej modernizacji. Data produkcji niektórych

maszyn SIęga pięćdziesięciu i więcej lat (np. koparka parowa typu "Chambrock" ma rok budowy 1910, koparka parowa wielonaczyniowa typu "Sch1ichteisen" - rok budowy 1912, ceglarki typu "Grocke", "Sch1ichteisen", "Raupach" i wiele innych maszyn - lata budowy 1885-1920).

Analiza wieku i stopnia zużycia podstawowych maszyn i urządzeń technicznych również w pionie gospodarki komunalnej prowadzi do wniosku, że wskaźnik zużycia jest w zasadzie syntetycznym wykładnikiem struktury wieku środków trwałych w tych grupach.

IV W wyniku prac inwentaryzacyjnych ustalono, że objęte badaniem jednostki gospodarcze dysponują budynkami o ogólnej powierzchni użytkowej 1480 tys. mE, w tym w budynkach własnych 1444 tys. nr, dzierżawionych 26 tys. m 2 oriaz w budynkach o nie ustalonym tytule własności 10 tys. m 2 .

Wykorzystanie ogólnej powierzchni użytkowej według przeznaczenia w budynkach własnych ilustruje tabela nr 6.

Tabela nr 6 POWIERZCHNIA UŻYTKOWA WEDŁUG PRZEZNACZENIA BUDYNKÓW

Symbol Powierzchnia Udział Budynki według podgrup użytkowa bud.

podgrupy w tys. m 2 0/ ,0 10 Budynki przemysłowe 107 7,4 11 Budynki transportu 25 1,7 12 Budynki handlowe i usługowe 30 2)]; 13 Budynki składowo-magazynowe 56 3,9 14 Budynki biurowe 28 1,9 15 Budynki służby zdrowia i socjalne 3 0,3 16 Budynki mieszkalne 1 066 73,8 17 Budynki szkolne i kultury 17 1,2 18 B ud ynki gospodarcze 81 5,6 19 Inne budynki 31 2, l Razem: 1 444 100,0

Jeśli wyłączyć powierz,- _aię użytkową budynków mieszkalnych, pozostaje 378 tys. m 2 powierzchni, z czego na cele przemysłowe - produkcyjne przypada 28,4%, na budynki transportu - 6,6°(, na cele handlowe i usługowe - 7/J/», składowo-magazynowe - 14,8°/», biurowe - 7,4°/», na cele kulturalne - 4,5*/», służby zdrowia i socjalne - 0,8°/», różne gospodarcze - 21,4°/» oraz inne - 8,2%. Istniejąca powierzchnia użytkowa nie zaspokaja występujących w tej dziedzinie potrzeb, przy czym szczególne trudności występują w budynkach przemysłowych, transportu, magazynowych, jak również w zapleczu budynków teatralnych. Z posiadanych materiałów liczbowych wynika, że budynki użytkowane przez przemysł terenowy są małe, a średnia wielkość ich powierzchni użytkowej wynosi około 250 m 2 . Poza nielicznymi budynkami, np. Poznańskiej Wytwórni Produktów Spożywczych oraz budynku Poznańskiej Wytwórni Win, wybudowanych z przeznaczeniem do produkcji na sfoa1ę przemysłową, reszta pomieszczeń to lokale nie nadające się dla zakła

Łucjan Majewskidów przemysłowych z uwagi na stan techniczny, małe zaplecze lub jego brak czy też ze względu na niewłaściwą lokalizację (uciążliwość dla otoczenia). Z tych głównie .przyczyn przewiduje się, że do roku 1970 z użytkowanej przez przedsiębiorstwa państwowego przemysłu terenowego powierzchni 48 300 mii ulegnie likwidacji 15 390 m 2 , tj. 32% ogólnej powierzchni. Rozmieszczenie zakładów produkcyjnych jednego przedsiębiorstwa w wielu punktach miasta, jak również nie dostateczna powierzchnia użytkowa pomieszczeń produkcyjnych, które pod względem konstrukcyjnym nie zawsze nadają się do prawidłowej instalacji maszyn j urządzeń, jest powodem trudności w usprawnianiu toku produkcji i nowych metod wytwarzania. Należy dodać, że część trudności lokalowych przemysłu terenowego będzie usunięta w latach 1961-1965 w wyniku realizacji zaplanowanych inwestycji. Przytoczone tu uwagi dla iprzedstawiienia sytuacji w zakresie pomieszczeń produkcyjnych odnoszą się także do pomieszczeń magazynowych. Np. żadne z 12 przedsiębiorstw państwowego przemysłu terenowego nie posiada magazynu o odpowiedniej powierzchni, co szczególnie utrudnia działalność przedsiębiorstw w wypadku nierytmicznego napływu surowców i materiałów zaopatrzeniowych. Tworzą się wówczas spiętrzenia i przeładowania magazynów. Na te same trudności napotyka się w magazynach wyrobów gotowych. W okresach natężonych przewozów kolejowych (płody rolne, węgiel i inne) przedsiębiorstwa zmuszone są często do przejściowego magazynowania wyrobów gotowych również w pomieszczeniach produkcyjnych, do chwili otrzymania wagonów kolejowych. Brak odpowiedniej ilości powierzchni użytkowej w budynkach transportu występuje przede wszystkim w przedsiębiorstwach komunalnych (Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne i Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania) oraz w transporcie handlu. W Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym brak jest np. powierzchni garażowej oraz zajezdni dla 121 autobusów oraz dla taksówek, które parkują na wolnym powietrzu. Również pomieszczenia warsztatowe dla trzech trakcji ze względu na ograniczenie powierzchni i stopień zużycia nie odpowiadają stawianym w tej dziedzinie wymogom. W Miejskim Przedsiębiorstwie Oczyszczania pomieszczenia garażowe o powierzchni 1275 m 2 wystarczają zaledwie dla 30 samochodów specjalnych, a pozostałe 54 parkują pod gołym niebem. W podobnej sytuacji znajdują się środki transportowe Poznańskiego Przedsiębiorstwa Transportu Handlu. W tym przypadku jednakże w planie 1961-1965 przewidziano budowę nowej zajezdni samochodowej. Biorąc również pod uwagę wykorzystanie powierzchni użytkowej w jednostkach pozostałych pionów organizacyjnych, dochodzi się do wniosku, że przedsiębiorstwa nie dysponują w zasadzie rezerwą powierzchni użytkowej, a w wielu przypadkach ze względu na niedostateczną powierzchnię występują w tej dziedzinie poważne braki. Uzyskane dane liczbowe o stopniu wykorzystania powierzchni użytkowej w budynkach o różnym przeznaczeniu potwierdzają tezę, że w poszczególnych branżach przemysłu terenowego, jak również w innych dziedzinach gospodarki, działają różne czynniki określające wzajemny stosunek powierzchni produkcyjnej (usługowej) do ogólnej powierzchni użytkowej oraz efektywność wykorzystania powierzchni produkcyjnej (usługowej). Należy zaznaczyć, że dla oceny prawidłowości stopnia wykorzystania powierzchni, ogólnej i produkcyjnej (usługowej), konieczne byłoby zapewnienie jednorodności porównywanych jednostek pod względem rodzaju działalności,pod względem branżowym, asortymentowym, jak również badanie określonego zjawiska w ujęciu dynamicznym. Ze względu na brak tych danych współczynniki wykorzystania powierzchni użytkowej -mają ograniczoną porównywalność. W celu ustalenia ogólnej efektywności środków trwałych w podstawowych dziedzinach działalności gospodarczej dokonano porównania wielkości rocznej produkcji z wartością środków trwałych i ustalono na tej podstawie współczynnik charakteryzujący stosunek pomiędzy wartością produkcji a wartością środków trwałych i określający wartość produkcji, jaka przypada na 1000 zł wartości środków trwałych. Taką interpretację współczynnika nasycenia przyjęto dla zachowania jednolitości metody obliczeń, wynikającej z wytycznych resortowych. W tym przypadku współczynnik nasycenia jest w zasadzie miernikiem efektywności środków trwałych, zwłaszcza w działalności produkcyjnej. Wydaje się, że problem nasycenia można by również rozważać w odwrotnej relacji obu wielkości w celu ustalenia wartości środków trwałych niezbędnej do uzyskania określonej jednostki wartości produkcji. Współczynnik uzbrojenia jako miernik stopnia wyposażenia technicznego określono na podstawie porównania ogólnego stanu zatrudnienia z wartością środków trwałych. Współczynnik ten, charakteryzujący stosunek pomiędzy stanem zatrudnienia a wartością środków trwałych, wskazuje wartość środków trwałych w złotych, jaka przypada na jednego zatrudnionego. Wstępne ustalenia w zakresie obu współczynników w niektórych dziedzinach gospodarki miejskiej ilustruje ogólnie poniższe zestawienie:

Wspótczynnik Współczynnik nasycenia uzbrojenia 1. Przemysł terenowy (pion Komitetu 2451 47 868 Drobnej Wytwórczości) 2. Przemysł materiałów budowlanych 307 246 054 3. Przemysł piekarniczy 3320 101242 4. Budownictwo komunalne (przedsiębiorstwa remontowo-budowlane) 2382 44 000

Bardziej szczegółowe ustalenia analityczne wykazują np., że w przemyśle terenowym w przekroju branżowym występują znaczne rozpiętości między poszczególnymi branżami, sięgające ponad 5000 zł we współczynniku nasycenia i ponad 70 000 zł we współczynniku uzbrojenia. Stwierdzono również, że istotnym czynnikiem wpływającym na wielkość określonych współczynników jest m. in. wartość przetwarzanych surowców i materiałów oraz przestrzenność produkcji i wielkość wytwarzanych wyrobów, które mają wpływ na rodzaj i wielkość wyposażenia technicznego. Z tych i innych powodów, podkreślanych JUZ przy omawianiu stopnia wykorzystania powierzchni użytkowej, ustalone współczynniki nasycenia i uzbrojenia w przekroju różnorodnej działalności gospodarczej są w zasadzie nieporównywalne. Bliższą ocenę efektywności środków trwałych oraz stanu wyposażenia technicznego, np. w przemyśle terenowym nadzorowanym przez Komitet Drobnej Wytwórczości, w przemyśle piekarniczym i innych dziedzinach gospodarki, można będzie dać w oparciu O' analogiczne współczynniki tych samych dziedzin działalności gospodarczej innych miast wydzielonych.

Łucjan Majewski

Uzyskanie porównywalnych materiałów w zakresie jednorodnych przedsiębiorstw innych miast wydzielonych jak również danych z analizy środków trwałych w przedsiębiorstwach objętych planowaniem centralnym winny bowiem przy zapewnieniu jednolitej metody obliczeń i interpretacji określonych współczynników - dać szersze możliwości i podstawy do pełnej oceny zjawisk zanotowanych przy analizie techniczno-ekonomicznej środków trwałych.

VI Przedstawiona w zarysie analiza stanu środków trwałych absolutnie nie wyczerpuje zagadnienia zarówno ipod względem szczegółowym, jak również w zakresie badanych elementów. W tym kierunku będą zmierzały prace analityczne po uzyskaniu jednorodnych materiałów porównywalnych. Należy dodać, że równocześnie z badaniem struktury środków trwałych, ich zużycia i wieku oraz stopnia wykorzystania powierzchni użytkowej w budynkach głównie przemysłowych, aktualnym, kierunkiem analizy staje się efektywność inwestycyjna. Porównanie wielkości nakładów inwestycyjnych z rzeczywistym przyrostem majątku trwałego może dać bardzo ciekawy materiał do oceny efektów działalności inwestycyjnej. Oddzielny problem stanowi ocena ilości i wartości obiektów nie czynnych i zapasowych w stosunku do ogólnej ilości i wartości środków trwałych oraz ocena możliwości zagospodarowania nie użytkowanych środków trwałych. Zapoczątkowane prace w tym kierunku dają już spodziewane rezultaty.

*

Materiały sprawozdawcze z wyników powszechnej inwentaryzacji i przeceny środków trwałych oraz wstępna .analiza środków trwałych przeprowadzona w oparciu o te materiały umożliwiły poszczególnym jednostkom organizacyjnym Rady Narodowej zapoznać się bliżej ze stanem majątku trwałego, >a jednocześnie dały podstawę do badań nad efektywnością środków trwałych, zwłaszcza w działalności produkcyjnej. Wydaje się, że dla umożliwienia pełnej oceny występujących zjawisk w tej dziedzinie, celowe byłoby opracowanie na szczeblu centralnym wyników z przeceny i analizy techniczno-ekonomicznej środków trwałych w przekroju wojewódzkim (w tym również miast wydzielonych), w ujęciu kompleksowym majątku trwałego gospodarki planowanej centralnie i terenowo. Materiały te byłyby bardzo przydatne w pracach planistycznych, zwłaszcza przy opracowywaniu perspektywicznych planów regionalnych, iprzy ocenie efektywnego wykorzystania środków trwałych w gospodarce objętej planowaniem zarówno centralnym jak i terenowym oraz dla ustalenia i zapewnienia prawidłowych proporcji w gospodarce inwestycyjnej miasta.