Seweryn Dziamski

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1961.01/03 R.29 Nr1

Czas czytania: ok. 16 min.

POLITYCZNE ORGANIZACJE AKADEMICKIE W POZNANIU W LATACH 1934-1939

W ŚWIETLE SPRAWOZDA.> SYTUACYJNYCH WOJEWODY POZNAŃSKIEGO

Część I

WŁADZE państwowe okresu międzywojennego bacznie śledziły kierunki rozwoju i tętno życia politycznego. Powołany w tym celu przy urzędach wojewódzkich szeroki aparat śledczy, kontrolny i sprawozdawczy rejestrował z benedyktyńską niemalże skrupulatnością każde zjawisko polityczne. W sprawozdaniach miesięcznych i kwartalnych wojewoda poznański dawał wierny, sporządzony z dużą znajomością rzeczy, obraz działalności politycznej różnych organizacji i stowarzyszeń. Część tych materiałów zebrana i przechowywana w Referacie Historii Partii przy Komitecie Wojewódzkim PZPR w Poznaniu jest dziś cennym dokumentem historycznym tamtych czasów. Uderza w nich przede wszystkim obszerność sprawozdań poświęconych akademickiemu ruchowi politycznemu, szczególnie za lata 1934-1939. Lata 1934-1939 to okres zaostrzającej się walki ugrupowań Stronnictwa N arodowego z sanacją, to lata rozpadu Obozu Wielkiej Polski, pierwszego i drugiego rozłamu w Legionie Młodych, wzmożonej działalności Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, organizacji TUR i krystalizowania się wśród młodzieży jednolitego frontu antyfaszystowskiego. Nic więc dziwnego, że wzmożona działalność Stronnictwa Narodowego i sanacji po roku 1933 objęła również młodzież, jej organizacje i stowarzyszenia. Główny kierunek tej działalności zmierzał do opanowania i podporządkowania sobie środowisk akademickich. Sprzyjającym elementem w rozwoju ruchu nacjonalistycznego była sama struktura społeczna studiującej młodzieży, po części także profesury, rekrutującej się w przeważającej części ze środowiska mieszczańskiego. Dla Stronnictwa Narodowego dodatkowym czynnikiem silnego parcia na teren akademicki był fakt ostrego kryzysu, jaki przeżywało ono po roku 1930 i w efekcie którego słabła jego siła organizacyjna i polityczna. Sanację zmuszał do aktywnego infiltrowania środowisk inteligenckich ujawniający się coraz ostrzej brak masowej bazy społecznej. Konkurencyjne zabiegi nad opanowaniem młodzieży akademickiej Poznania sprawiły, że w czwartym dziesięcioleciu roiło się tu od przeróżnych związków i stowarzyszeń młodzieżowych. W roku 1934 przy Uniwersytecie Poznańskim istniało ponad sto różnych organizacji i stowarzyszeń, w latach 1935 i 1936 liczba ich sięgała 86, natomiast w 1936/37 około 90 *.

l "Kronika Uniwersytetu Poznańskiego". 1936 s. 21.

Seweryn Dziamski

Do najsilniejszych organizacji o charakterze politycznym należały wówczas: 1) Młodzież Wszechpolska, Obóz Narodowo-Radykalny, Wydział Młodych Stronnictwa Narodowego oraz Związek Młodych Narodowców, które w mniejszym lub większym stopniu były ekspozyturą Stronnictwa Narodowego i zajmowały się propagowaniem idei nacjonalistycznych lub wręcz faszystowskich; 2) Legion Młodych, Myśl Mocarstwowa oraz Akademicki Związek Strzelecki. Organizacje te znajdowały się pod wpływami ugrupowań politycznych sanaCJI; 3) Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej, Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej, Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, Polska Akademicka Młodzież Ludowa oraz Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych - Oddział Akademicki. Były to organizacje młodzieżowe podległe radykalnym albo demokratycznym partiom politycznym. Od roku 1936 utworzyły one antyfaszystowski front Młodej Lewicy Akademickiej. Część pierwsza niniejszego opracowania poświęcona została omówieniu działalności politycznej endeckich organizacji, działających wśród młodzieży akademickiej Poznania.

AKADEMICKIE ORGANIZACJE ENDECKIE Na przestrzeni wielu lat podstawowym ugrupowaniem politycznym w Wielkopolsce było Stronnictwo Narodowe 2 . Nawet wojewoda poznański w swych sprawozdaniach nie uchylał się od stałego podkreślania wstecznego, a z czasem jawnie faszystowskiego charakteru tej partii. Obejmowało ono swymi wpływami gęstą sieć przeróżnych organizacji zawodowych, społecznych, politycznych i gospodarczych, które ogólnie rzecz biorąc, wyrażały idee stronnictwa, stanowiąc wokół niego mimo stałych animozji zwarty blok, który w nazewnictwie historycznym uzyskał miano "endecji". W latach 1932-1933 odsunięty od władzy obóz endecji przystąpił do walki z sanacją. Bodźcem do tego było zwycięstwo faszyzmu, naprzód we Włoszech, a potem - w roku 1933 - w Niemczech. Wielkopolska w owych latach, po rozpętaniu przez endecję istnej orgii masowych akcji propagandowych oraz walk politycznych pod hasłami nowego ładu, stała się wręcz kierowniczym ośrodkiem ogólnokrajowego ruchu endeckiego. Sprzyjała temu, zresztą już od dawna, specyfika gospodarcza i polityczna Poznańskiego. Stosunkowo liczne sfery drobnego mieszczaństwa, kupiectwa i średniozamożnej inteligencji, znaczna część podupadłego ziemiaństwa stanowiły bardzo podatny grunt dla demagogicznej ideologii endecji. Szczególnie sprzyjającym czynnikiem propagandowym dla Stronnictwa Narodowego w Poznańskiem był jego program polityki antyniemieckiej, co w przeciwieństwie do prohitlerowskiej orientacji obozu sanacji stwarzało stronnictwu znaczną popularność. Był on jednak antyniemiecki nie przeciwko idei narodowego socjalizmu, lecz tylko przeciwko hitlerowskiemu militaryzmowi, zagrażającemu północno-zachodnim ziemiom Polski.

2 Stronnictwo Narodowe utworzone zostało w 1928 roku jako ideologiczna i polityczna kontynuacja dotychczasowych organizacji ruchu narodowo-demokratycznego, który na gruncie Wielkopolski datuje się już od 1909 r. tj. od powstania Towarzystwa Narodowo-Demokratycznego. Podstawy ideologii endecji zostały wyłożone w rozprawie R. D m o w s k i e g o Myśli nowoczesnego Polaka oraz w pracy Z. B a 1 i c k i e g o zatyt. Egoizm narodowy wobec etyki.

Do młodzieży akademickiej Poznania przenikała endecja w latach 1934 .-1939 poprzez szeroką sieć różnorodnych organizacji. Jedną znajwcześniej powstałych była organizacja pod nazwą "Młodzież Wszechpolska". Działała ona w Wielkopolsce już od trzeciego dziesięciolecia i ogarniała swymi wpływami niemal wszystkie środowiska społeczne. Wśród akademików poznańskich skupiała ona przeważnie młodzież sfer intelgenckich, kupiecką, rzemieślniczą, drobnomieszczańską oraz różnorodne elementy prawicowo-nacjonalistyczne i klerykalne. Do roku 1933 Młodzież Wszechpolska była na uczelniach poznańskich bodaj jedyną masową organizacją endecką. Program jej opracowany zresztą przez znanych działaczy endeckich wysuwał jako naczelne hasło: "uzdrowienie Polski poprzez odsunięcie od władzy sanacji i zastąoienie jej endecją"3. Podobnie jak i w programie endeckim, platforma polityczna Młodzieży Wszechpolskiej wysuwała jako środek naprawy zła w Polsce wsteczne koncepcje Polski narodowej bez Żydów i innych mniejszości narodowych, "domagała" się prawno-państwowego "zagwarantowania nienaruszalności własności prywatnej" i uprzywilejowanych pozycji dla Kościoła katolickiego oraz gwałtownie zwalczała radykalny ruch robotniczy. Według planów Stronnictwa Narodowego organizacja Młodzieży Wszechpolskiej miała być młodą gwardią bojową, przygotowaną do urzeczywistniania celów stronnictwa 4 . Wymogom tym miała służyć surowa dyscyplina organizacyjna. Każdy nowo wstępujący do organizacji musiał składać przysięgę na rzecz dyscypliny i ideologii młodzieży narodowej. Wszyscy kandydaci przechodzili przeszkolenie na kursach i zdawali egzamin na członków. Odznaczano ich mieczykiem Chrobrego. Poznańskie władze okręgowe Młodzieży Wszechpolskiej posiadały rozbudowany aparat organizacyjny, którym kierowało 7 wydziałów. W roku 1936 na wyższych uczelniach Poznania organizacja ta liczyła 275 członków i kandydatów 5 . Ta aktywna grupa bojówkarska, jak informuje sprawozdanie wojewody, służyła do "organizowania endeckich wieców, demonstracji, rozbijania antyendeckich zgromadzeń, organizowania strajków politycznych oraz do szeroko zamierzonej działalności antysemickiej i antyrobotniczej na terenie miasta e . W czwartym dziesięcioleciu działalność Młodzieży Wszechpolskiej stała się dla Stronnictwa Narodowego, wobec rosnących ich zdaniem widoków na porażkę sanacji, stanowczo niewystarczająca. Decyzją władz centralnych, w celu głębszej penetracji środowisk inteligenckich, powołano przy zarządach wojewódzkich Stronnictwa Narodowego tzw. Sekcje Młodych. W Poznaniu Sekcje Młodych Stronnictwa Narodowego powstały w roku 1932 7 . Nie posiadały one własnego, odrębnego od Stronnictwa Narodowego programu

3 Artykuł programowy "Czuwamy", organ prasowy poznańskiego oddziału Młodzieży Wszechpolskiej. Poznań 1934 luty.

4 Archiwum Referatu Historii Partii, Poznań 53, II. Sprawozdanie wojewody poznańskiego z dnia 1. IV. 1933. 6 Posiadała ona ponadto własne stowarzyszenie pod nazwą Akademickie Zrzeszenie Miłośników Kultury. 6 Oddział Poznański Młodzieży Wszechpolskiej wydawał własne pisma "Czuwamy" oraz "Wielka Polska", których łączny nakład jednorazowy w roku 1934 wynosił 16 tys. egzemplarzy. 7 W latach 1931 i 1933 została rozwiązana przez władze sanacyjne przybudówka Stronnictwa Narodowego, skrajnie reakcyjna organizacja polityczna pod nazwą "Obóz Wielkiej Polski" (OWP) utworzona w roku 1926 przez R. Dmowskiego celem jednoczenia żywiołów narodowych. Zyskała ona duże wpływy wśród młodzieży akademickiej. Rozwiązanie tej organizacji wybitnie osłabiło obóz endecki.

Seweryn

Dziamski

ani statutu. Zadaniem ich było wzmocnienie ruchu endeckiego wśród młodej inteligencji poprzez propagandę idei ruchu narodowego oraz inicjowanie i tworzenie różnorodnych w formie młodzieżowych organizacji i stowarzyszeń endeckich. Już jednak w połowie 1932 roku na tle tych ostatnich przedsięwzięć podjętych przez Sekcje Młodych w Poznaniu, doszło w Stronnictwie N arodowym do poważnych rozbieżności. Tak zwani "młodzi" podjęli bowiem ostrą krytykę narzuconych im przez stronnictwo metod penetracji środowisk inteligenckich. W sporze tym, podsycanym osobistymi ambicjami poszczególnych przywódców, "młodzi" zarzucili "starym" skostnienie i konserwatyzm, oportunizm i prowadzenie walki za pomocą półśrodków. W następstwie sporów i tarć, które ciągnęły się prawie dwa lata, doszło w woj. poznańskim w roku 1934 do ostatecznego rozłamu w łonie Sekcji Młodych.

Wkrótce też pod kierownictwem co wybitniejszych działaczy byłych Sekcji Młodych wyodrębniły się następujące organizacje: l) Związek Młodych Narodowców, który dla uzyskania prawa legalizacji zmienił później swą nazwę na "Awangarda - Młody Ruch Narodowy"; 2) Stronnictwo Wielkiej Polski, które w kilka miesięcy później przeszło do organizacji p.n.: "Obóz Narodowo-Radykalny"; 3) Młodzież Narodowo-Radykalna; 4) Wydział Młodych SN, który stanowił kontynuację rozbitych Sekcji Młodych.

AWANGARDA - MŁODY RUCH NARODOWY

Jak już wspomniano, organizacja ta nosiła początkowo nazwę "Związku Młodych Narodowców" 8. Bezskuteczne zabiegi jego przywódców o legalizację organizacji przy U niwersytecie Poznańskim zmusiły ich w roku 1935 do zmiany nazwy9. W swoim programie organizacja ta podtrzymywała hasła Związku Młodych Narodowców, a między innymi głosiła, że "jest propagatorem nowoczesnej idei narodowej".

[...] "Zdecydowanie przeciwstawia się prądom indywidualistycznym, liberalnym, walkom partyjnym i klasowym, komunizmowi oraz masonerii i innym tajnym organizacjom międzynarodowym'" . .]" , " [ . . . ] wartości religijne są najpierwszymi wartościami człowieka [. . .]" , ,,[...] życie narodu jest nieustanną walką i pracą, musi być ono na wzór armii zhierarchizowanej [. . .] " , " [...] celem polityki narodowej jest usunięcie żydostwa przez umnIejszenie jego siły liczebnej, przy równoczesnym wyobcowaniu żydostwa ze społeczeństwa polk . [ ] "'" s lego .. . .

Był to więc program jawnie faszystowski. "Awangarda" pozostała jednak organizacją niewielką liczebnie. Nigdy nie miała więcej niż 50 członków. W późniejszym okresie, zwalczana przez konkurującą Młodzież Wszechpolską, nie odegrała w akademickim ruchu endeckim prawie żadnej roli.

8 Na wyższych uczelniach poznańskich Związek Młodych Narodowców działał od 28. I. 1934 roku legalnie jedynie na Wyższej Szkole Handlowej. Była to szczupła grupa, ustawicznie zwalczana przez konkurujący Obóz Narodowo-Radykalny (ONR). 9 Archiwum Referatu Historii Partii (ARHP) Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. 1. IV. 1935. 10 Deklaracja ideowa zamieszczona w organie prasowym Awangardy. Poznań 1935 listopad.

MŁODZIEŻ NARODOWO-RADYKALNA Była to organizacja znajdująca się pod wpływami skrajnie faszystowskiego ugrupowania, które nosiło nazwę Obozu Narcdowo-Radykalnego (ONR), powstałego z rozłamu w Stronnictwie Narodowym (14. IV. 1934) w następstwie poważnych rozbieżności w poglądach na taktykę działania wobec sanacji. Organizacja ta o charakterze nacjonalistyczno-klerykalnym głosiła najbardziej skrajne, wsteczne poglądy. Wszystkie jej ataki wymierzone były przeciw ruchowi komunistycznemu, Żydom i obozowi sanacji, opanowanemu - ich zdaniem - przez masonerię. ONR zakładał w programie faszystowski ustrój narodowy, "państwa, opartego na hierarchii ofiarności dla narodu", domagał się usunięcia sanacyjnego systemu gospodarczego i wprowadzenia ustroju narodowego, odebrania Żydom obywatelstwa polskiego oraz uznania religii i wiary katolickiej za jedyne narzędzie wychowania obywatelskiego i moralnego Polaka. W lipcu 1934 roku władze sanacyjne rozproszyły ONR. Działalność ONR-u nie skończyła się jednak wraz z jej formalnym zakazem. Niemal w tym samym czasie, jak podaje sprawozdawca wojewody poznańskiego, kiedy zapadła decyzja władz o rozwiązaniu obozu, rozpoczął się dla ONR okres gorączkowej pTacy konspiracyjnej, zwłaszcza na terenie miasta Poznania i U niwersytetu Poznańskiego 11. Cała organizacja została zhierarchizowana na wzór faszystowski i podzielona na trójki i piątki operacyjne, tzw. bojówki. Zadaniem ich było przeprowadzenie przede wszystkim kampanii antysemickiej, a następnie, w latach 1936-1938, dojście do władzy za pomocą zamachu i rewolucji narodowej.

ONR w krótkim czasie zdążył opanować większość proendeckiej młodzieży wyższych uczelni poznańskich. Trudności ONR z zalegalizowaniem owej organizacji pod nazwą "Młodzież Narodowo-Radykalna" zostały przezwyciężone pod koniec roku 1936. W ten sposób ONR zyskał dla swej działalności w poznańskim środowisku legalną platformę. Organizacja ta nie ograniczała zresztą działalności do terenu akademickiego, ale czyniła wysiłki w celu opanowania środowisk robotniczych i chłopskich, natrafiając jednak na poważne trud, . 18 noscl . Domeną wpływów ONR w Poznaniu była początkowo Wyższa Szkoła Handlowa, a później Uniwersytet Poznański. W wyborach do Bratniej Pomocy na WSH w roku 1935 na 22 mandaty ONR zdobył 16. Liczba członków ONR na uczelniach poznańskich w latach 1936-1937 wahała się w granicach do 80 osób. Była to więc organizacja kadrowa. Wpływy jej jednak rozszerzały się na wiele innych organizacji endeckich, na młodzież zrzeszoną w różnych korporacjach oraz odbijały się również w środowiskach studenckiej młodzieży nie zrzeszonej. Od roku 1935 ONR posiadał w Poznaniu tajną drukarnię, w której w tysięcznych nakładach odbijano ulotki IS. Akcje polityczne ONR przebiegały pod znakiem terroru, czemu sprzyjała bezsilność władz sanacyjnych. Działacze ONR organizowali w Poznaniu dzikie nagonki antysemickie, dokonywali napadów na zebrania członków demokratycznych stowarzyszeń,

11 ABHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. l, I. 1935.

12 Próbą wyjścia ONR poza ramy pracy konspiracyjnej było opanowanie przez działaczy tej organizacji pism młodzieżowych "Orlęta" oraz "Tęcza". Efektem tych wysiłków było również powołanie przez ONR w lutym 1935 roku przy Towarzystwie Czytelni Ludowych tzw. "Koła Młodych" oraz "Związku Błękitnych" przy Związku Hallerczyków. Akcje te nie dały jednak większych rezultatów.

13 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LX. 1935.

Seweryn Dziamski

demolowali ich lokale, rozpętali nieokiełznaną akcję propagandy antykomunistycznej. Fakty te zmusiły w końcu sanacyjne władze do przeprowadzenia aresztowań wśród wybitniejszych działaczy tej faszystowskiej organizacji. Wśród aresztowanych znalazło się pięciu studentów Uniwersytetu Poznańskiego. Przewód sądowy, jak podaje sprawozdanie wojewody, wykazał dość znaczne wpływy ONR wśród młodzieży Ostrowa, Leszna, Wrześni, Inowrocławia i Chodzieży, ścisłe kontakty z innymi ośrodkami Polski, głównie zaś z Politechniką Gdańską i gdańskim kupiectwem 14.

WYDZIAŁ MŁODYCH STRONNICTWA NARODOWEGO Po rozłamie w Sekcjach Młodych S. N. w roku 1934 Wydział Młodych Stronnictwa Narodowego stał się - jak pisze wojewoda poznański - młodzieżowym centrum dyspozycyjnym wobec nacjonalistycznego ruchu akademickiego. Skupiał en wyłącznie członków Stronnictwa Narodowego stanowiąc kadrę instruktorską, przeznaczoną do pracy z młodzieżą studenck ą 15. Prowadzili oni działalność zmierzającą do stopniowego opanowania władz poszczególnych skłóconych programowo organizacji endeckich i młodzieżowych stowarzyszeń akademickich. W latach 1935-1937 Wydział Młodych w Poznaniu skupiał około 100 członków, głównie studentów Uniwersytetu Poznańskiego. Pomimo usilnych starań nie udało mu się nigdy opanować skrajnie zresztą reakcyjnych i nacjonalistycznych władz organizacji Młodzieży Wszechpolskiej oraz Poznańskiecg Koła Międzykorporacyjnego.

Ogólny zarys endeckich organizacji młodzieżowych byłby niepełny, gdyby nie ukazać w całej rozciągłości ich wstecznej roli, jaką odegrały one w poznańskim środowisku studenckim lat 1935-1939. Działalność ich sprowadzała się bowiem do wzmocnienia pozycji i rozszerzenia wpływów ruchu endeckiego, który w owym czasie opowiadał się otwarcie po stronie faszyzmu, jako "jedynej drogi wyjścia z krytycznej sytuacji gospodarczej i politycznej Polski." Rozpoczęta w tym kierunku z inicjatywy Stronnictwa Narodowego działalność poprzez młodzież studencką doprowadziła atmosferę polityczną Poznania do niebywałego napięcia. Już w roku 1934 kilka młodzieżowych organizacji endeckich, w tym ONR, Młodzież Wszechpolska i Wydział Młodych, utworzyły wspólny bkk prcfaszystowski, zmierzający do opanowania całości ruchu akademickiego swym pseudoradykalnym i pseudorewolucyjnym programem. Organizowano wspólne wiece i demonstracje nacjonalistyczne, napady bojówek prowadzących krwawe rozprawy ze studentami pochodzenia żydowskiego oraz burdy uliczne, w trakcie których demolowano sklepy i stragany żydowskie. Na początku marca 1935 roku - jak podaje sprawozdawca wojewody - następuje pierwsze wstępne porozumienie poznańskiego środowiska akademickiego ze środowiskiem lwowskim, warszawskim, wileńskim i krakow

14 Spośród 12 aresztowanych 4 osoby skazano na karę od 4 do 8 mIeSIęcy aresztu z zawieszeniem na 5 lat. 15 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LIX. 1935.

skim w celu przeprowadzenia "wspólnych akcji propagandowych ideii narodowej"16. Realizowano ten program na Uniwersytecie Poznańskim w najfcrutalniejszy sposób, mianOWICIe za pomocą gumowych i drewnianych pałek wyposażonych w żyletki i inne ostre narzędzia. Bijatyki z bojówkami sanacyjnych organizacji, bojkoty profesorów przejawiających sympatie ćemckratyczne, pikietowanie przed uczelniami i wejściami do sal wykładowych, zmierzające do całkowitego odizolowania studentów pcchcdzenia żydowskiego, przybrały pod koniec 1935 roku nie spotykane dotąd rozmiary. Wobec takich poczynań władze uniwersyteckie zmuszone były do podjęcia energicznych kroków, m. in. za niepodporządkowanie się decyzjom dyrektora Wyższej Szkoły Handlowej, nawołującego do zachowania spokoju i umiaru w gmachu, rozwiązany został związek Młodzieży Wszechpolskiej na tejże uczelni. Fakt ten rozpętał silną kontrakcję propagandową przeciwko senatowi uniwersytetu i władzom Wyższej Szkoły Handlowej, wobec czego trzeba było nawet uciekać się do pomocy policyjnej". Przybierająca na sile walka endecji z sanacją spowodowała, że Młodzież Wszechpolska z coraz większą agresywnością prowadziła demonstracyjny bojkot świąt i uroczystości państwowych l8 , a na drzwiach do stołówki Domu Akademickiego wywieszono napis: Żydom wstąp wzbroniony. Na Uniwersytecie Poznańskim szczególnie wściekłe ataki wywołała wolnomyślicielska działalność prof. H. Ułaszyna 19. Zapowiedziany przez niego na Uniwersytecie Poznańskim jeden z odczytów spowodował prawdziwą burzę. Zgromadzone bojówki endeckie okupowały salę, grożąc pobiciem słuchaczy. Kilka dni później Młodzież Wszechpolska wspólnie z przedstawicielami ONR i Wydziału Młodych SN wysłały delegację do władz uniwersyteckich z kategorycznym żądaniem zabronienia działalności odczytowej prowadzonej przez prof. Ułaszyna. Postulaty delegacji zostały przez rektora odrzucone 2o . Brutalne i niczym nie hamowane wystąpienia ugrupowań endeckich nie zadowalały jednak przywódców ruchu narodowego. Na inauguracyjnym zebraniu w dniu 11. XI. H35 r. w lokalu Młodzieży Wszechpolskiej przy ul. Sw. Marcina prezes okręgu poznańskiego podkreślał niewielką skuteczność stosowanych dotąd metod walki ideowej i politycznej. Po burzliwej dyskusji postanowiono "naśladować Hitlera i wprowadzić w swoje szeregi bezwzględną karność i posłuszeństwo"21. W związku z tym od końca 1935 roku Młodzież Wszechpolska podejmuje zadanie "bojowego przeszkolenia członków, aby na wypadek rewolucji mieć przygotowaną wojskowo kadrę" **. "Przeszkolenie" to stanowiły organizowane bojkoty Żydów oraz walka "z wszystkim i wszystkimi, którzy mają coś wspólnego z sanacją" 23. Powołano specjalne grupy ochotników (bojówek), którym według ustalonego roz

16 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LI. 1935.

17 Podjęciem podobnej decyzji zagroził również senat Uniwersytetu Poznańskie o (ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LI. 1935). 8 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LXII. 1935.

,9 Henryk U ł a s z y n (1874-1956) polonista, językoznawca, slawista, profesor Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1921-1939. N apisał wiele prac z zakresu słowotwórstwa oraz kilka o laickości szkoły. Wybitny działacza poznańskiego oddziału Związku Wolnej Myśli. m ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LI. 1935. 21 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LXII. 1935.

22 T .

amze. 23 T .

amze.

Seweryn

Dziamski

dzielnika przydzielono ulice i place w celu stałej kontroli nad sklepami i straganami żydowskimi. Tych natomiast, którzy ośmielili się kupować u kupców pochodzenia żydowskiego, szykanowano, a zdarzały się też wypadki, że fotografowano i wywieszano w odpowiednich gablotach z podpisem: Ci poszli na lep żydokomuny. W roku 1936 następuje dalsza konsolidacja organizacji endeckich. W owym czasie głośnym echem odbijają się w całym kraju rasistowskie wystąpienia studentów uniwersytetów warszawskiego i lwowskiego, których władze zmuszone zostały do wydania zakazu działalności organizacjom Młodzieży Wszechpolskiej. W tym samym mniej więcej okresie na Uniwersytecie Poznańskim organizacje endeckie tworzą blok wspólnych akcji pod nazwą "Komitet Narodowy" 2\ który swoją działalność rozpoczął od interwencji u rektora i dziekanów w sprawie wprowadzenia numerus clausus 2I> w stosunku do studentów pochodzenia żydowskiego. Okresami szczególnie sprzyjającymi walkom politycznym akademickich organizacji endeckich były miesiące październik i listopad - czas werbunku nowych członków oraz wybory do Bratnich Pomocy. Nie unikano wówczas najbardziej brutalnych środków, począwszy od wzajemnych potyczek między bojówkami, a skończywszy na bezkarnym rozrzucaniu paszkwili w ilościach sięgających niekiedy dziesiątków tysięcy egzemplarzy 2(i. Młodzieży prorządowej na Uniwersytecie Poznańskim nigdy nie udało się w wyborach do "Bratniaka" zdobyć większości mandatów. Od 1930 roku "Bratniak" znajdował się pod wyłączną kuratelą polityczną Młodzieży Wszechpolskiej, z roku na rok coraz bardziej podporządkowanej Stronnictwu Narodowemu. Rok 1937, czego nie ukrywał sprawozdawca wojewody poznańskiego, w młodzieżowym ruchu akademickim rozpoczął się dominującą przewagą Młodzieży Wszechpolskiej i nielegalnie działającego ONR. Organizacje te utworzyły wspólny front działalności politycznej i ideologicznej z innymi ośrodkami akademickimi. Coraz też częstsze były wzajemne konsultacje, wymiany prelegentów, spotkania przywódców ONR i Młodzieży Wszechpolskiej środowisk: lwowskiego, lubelskiego, wileńskiego, krakowskiego, warszawskiego z poznańskim 27. Zjednoczenie to było zresztą od dawna główną troską przywódców obozu endecji. Wymownym tego przykładem była dwukrotna blokada Domu Akademickiego i tzw. strajk okupacyjny Uniwersytetu Poznańskiego, w którym wzięło udział ponad tysiąc studentów 28 . Chodziło bowiem o solidarność z zajściami na Uniwersytecie Warszawskim i Wileńskim w sprawie ghetta. Całość zajść nosiła charakter przygotowamej prowokacji. Próbowano po prostu zmusić policję do czynnej interwencji, co dać miało

24 Komitet powołano na wiecu popartym jednodniowym strajkiem studenckim, zorganizowanym przez Młodzież Wszechpolską w dniu 9. V. 1936. W wiecu udział wzięła delegacja młodzieży narodowej z wyższych uczelni Lwowa. 25 Numerus clausus (łac.) - termin, jakim posługiwano się na wyższych uczelniach w celu niedopuszczenia do studiów kandydatów pochodzenia żydowskiego i in. mniejszości narodowych. 26 W okresie wakacyjnym młodzież endecka była wykorzystywana przez Stronnictwo Narodowe do tzw. pracy terenowej. W tym celu każdy z wyjeżdżających członków Młodzieży Wszechpolskiej otrzymywał komplet broszur i pism propagandowych wraz z instrukcją zalecającą organizowanie w terenie Wydziałów Młodych Stronnictwa Narodowego. (ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn.

z dn. 1. IX. 1935). 27 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LIV. 1937.

28 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. 31. III. 1937.

w założeniach endeków powód do dalszych rozgrywek z obozem sanacji. Na aktywizację endecji w tym czasie miała również niemały wpływ wojna domowa w Hiszpanii. ,,[...]wzbudza ona we wszystkich ugrupowaniach politycznych wielkie zainteresowanie. Na ogół pracownicy dają wyraz swej sympatii do rządu madryckiego, zwąc go rządem ludowym, wyrażając nadzieję, że on zwycięży [...], pragnąc, aby faszyzm czy hitleryzm nie zapanował jeszcze w jednym kraju" - pisał wojewoda poznański w sprawozdaniu z lipca 1938 roku. Odpowiedzią młodzieżowych organizacji endeckich na radykalne, sympatyzujące z ludowym rządem madryckim nastroje - było hasło walki z tzw. pseudonacjonalizrnem. W tym celu Młodzież Wszechpolska i b. ONR powołały specjalne komórki kontrwywiadu do zwalczania osób podejrzanych o komunizm oraz do bezwzględnej rozprawy z socjalizmem. Poszerzył się też zakres metod walki, zwłaszcza zaś jeśli chodzi o represje w stosunku do Żydów. Wykupywano miejsca na placach targowych, systematycznie pikietowano sklepy żydowskie, wybijano szyby, malowano napisy "Wielkopolska bez Żydów" itp. Pod hasłami walki z komunizmem i masonerią urządzano otwarte pochody przez miasto, wiece, a nawet uciekano się do wygłaszania prelekcji i odczytów antykomunistycznych w kawiarniach i cyrkach. Równocześnie organizowano nagonkę na działaczy ruchu robotniczego. Z okazji l Maja 1937 roku młodzież ONR i Młodzież Wszechpolska pod egidą Stronnictwa Narodowego organizowała bojówki celem rozbicia pochodu pierwszomajoweg0 29 . W sukurs antykomunistycznej nagonce ruchu młodo endeckiego przychodziły akademickie oddziały stowarzyszeń katolickich 30. Nie obyło się też bez najść na zebrania sanacyjnych organizacji, m. in. OZON -u. W dniu 11. XI. 1937 r. akademickie bojówki Młodzieży Wszechpolskiej i ONR obrzuciły błotem, petardami maszerujących w defiladzie żołnierzy i cywilów. "... Nie pozostają w tyle w tej akcji - pisze wojewoda poznański - również organizacje niemieckie Deutsche Vereinigung i Jung Deutsche Partei (hitlerowskie organizacje skupiające mniej zamożnych Niemców), które na swych zebraniach poruszają ten temat, wskazując na wspólnego wroga, jakim jest dla Polski jak i dla Niemiec - komunizm" 31. Duży wpływ na systematyczny wzrost bezkarnego warcholstwa ugrupowań endeckich miały poczynione w organizacjach młodzieżowych pod koniec 1937 roku zmiany wewnętrznostrukturalne. Reorganizacji na wzór faszystowskich bojówek uległy przede wszystkim dawniejsze tzw. Ochotnicze Straże Młodzieży Wszechpolskiej i b. ONR-u. Każde koło powołało w myśl ogólnych instrukcji drużyny Straży Porządkowej, w skład których wchodziło 12 osób podzielonych na cztery sekcje: a) walki z żywiołem żydowskim, b) walki z ko

_9 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LVII. 1937.

* Działalność stowarzyszeń katolickich na wyższych uczelniach cechował skrajny fanatyzm religijny, połączony z nacjonalistyczną ideologią endecji. Histeryczny ton, jaki przybierały wówczas te organizacje, ilustruje najlepiej rezolucja podjęta na jednym z zebrań Akademickiej Sodalicji Mariańskiej, skierowana przeciwko radykalnemu ruchowi robotniczemu: "... oznajmiamy, że każde ich zakusy gotowiśmy odeprzeć jako przystało na rycerzy Chrystusa. Wara Żydom, masonom i bezbożnikom od naszego Kościoła i jego pasterzy, przy których zawsze wiernie stać będziemy. Dla Ciebie, Boże, i dla wiary świętej z otwartą staniemy przyłbicą i serce Ci niesiemy i krew, my Polska, my naród, lud Twój". (ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LVI. 1937). 31 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. 1. IV. 1937.

Seweryn Dziamskimunlzmem, c) walki z sanacją, d) walki z pseudonacjonalizmem tzw. komórki kontrwywiadu. Cały natomiast kraj został podzielony na okręgi; te z kolei na grupy obejmujące od dwóch do trzech powiatów, grupy zaś na oddziały, w skład których wchodziły po trzy drużyny. Komendanci drużyn, oddziałów, grup i okręgów byli mianowani przez władze centralne Straży Porządkowej. Całość posiadała strukturę wojskową. W Wielkopolsce komendantem okręgu był Antoni Wolniewicz. Nowym bodźcem dla wzmożonej działalności antykomunistycznej stało się w 1938 roku zabójstwo księdza Streicha w Luboniu pod Poznaniem **. Fakt ten wykorzystała endecja dla rozpętania niebywałej dotąd hecy propagandowej. Chodziło o wpojenie w społeczeństwo przekonania, że tylko endecja jest zdolna uchronić Polskę przed niebezpieczeństwem, jakie miał rzekomo nieść Polsce komunizm. N a Uniwersytecie Poznańskim rasistowskie i faszystowskie poczynania nacjonalistów przybrały dotąd nie znane rozmiary. Bojówki kontrolowały wykłady i ćwiczenia, aby przypadkiem nie znalazł się tam student pochodzenia żydowskiego, wyrzucały z sal wykładowych studentów, którzy nie dość jasno wyrażali swą solidarność ze sprowokowaną hecą. Niemal codziennie organizowane przez akademickie bojówki ONR, ZMN, Wydziału Młodych SN, a przede wszystkim Młodzieży Wszechpolskiej demonstracje tłumnie przemierzały ulice miasta, demolując sklepy żydowskie i napadając na przechodniów pochodzenia semickiego. Organizowały wiece antykomunistyczne, a nawet masowe samosądy nad studentami podejrzanymi O działalność komunistyczną.

Stopniowo jednak narastała izolacja tych organizacji i ich działalności wśród młodzieży akademickiej. Rodził się sprzeciw młodzieży demokratycznej i postępowej na wyższych uczelniach, wzrastał również w siłę proletariat poznański, przed którym w roku 1937 musiały skapitulować bojówki endeckie, usiłujące nie dopuścić robotników z Lubonia do Poznania na manifestację 1 Maja 3\ Coraz bardziej ujawniały się w społeczeństwie poznańskim sympatie do radykalnego ruchu robotniczego. Widocznym przykładem spadku wpływów Młodzieży Wszechpolskiej i młodzieży ONR w roku 1938 było odsunięcie się kół naukowych przy uczelniach od udziału w działalności politycznej tych organizacji. Od roku 1938 cała działalność endecji, przebiegająca w atmosferze stałych burd i ekscesów politycznych, spotkała się "z ostrą reakcją zdrowej opinii publicznej"M. Wyrażano ją na zgromadzeniach publicznych i w masowych protestach robotniczych. Na wyższych uczelniach Poznania podjęto nawet obronę praw honorowych młodzieży studiującej przed rozwydrzeniem młodoendeków. Znaczenie tej opinii wobec endecji, zwłaszcza w obliczu niebezpieczeństwa agresji hitlerowskiej, odegrało dużą rolę w jej osłabieniu ideologicznym i politycznym wyobcowaniu w społeczeństwie wielkopolskim.

32 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. 31. III. 1937. Problem zabójstwa ks. Streicha omówił szeroko J. Dembski w artykule pt. Sprawa zabójstwa ks. Streicha w Lubaniu k/Poznania. "Tygodnik Zachodni", Poznań, 27. II. 60 r.

33 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. LVII. 1937.

34 ARHP, Poznań, 53, II. Sprawozdanie wojewody pozn. z dn. 31. III. 1938.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1961.01/03 R.29 Nr1 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry