MARIA MALINOWSKA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1958.01/03 R.26 Nr1

Czas czytania: ok. 8 min.

POCZĄTKI POZNANIA W ŚWIETLE WYKOPALISK

Zagadnienie genezy miasta Poznania dawno już interesowało zarówno archeologów jak i historyków. Niestety ubóstwo dokumentów pisanych w niewielkim tylko stopniu mogło rozjaśnić to ciekawe zagadnienie. W pełni dokonać tego można jedynie przy pomocy badań archeologicznych. Zagadnienie początków Poznania może być uważane za jeden z kluczowych problemów naszej historii, ponieważ między innymi z powstaniem ośrodka grodowego w Poznaniu wiąże się ściśle powstanie państwa pierwszych Piastów. Kiedy wkrótce po zakończeniu wojny, w roku 1946, doktor Witold Hensel, ówczesny adiunkt Instytutu Prehistorycznego Uniwersytetu Poznańskiego zasygnalizował potrzebę rozpoczęcia systematycznych badań wykopaliskowych pod kątem sumiennego przygotowania się do uroczystości 1000-lecia istnienia Państwa Polskiego, miał on na myśli nie sam moment pojawienia się Polski na arenie dziejowej. Samo tysiąclecie jest jedynie punktem kulminacyjnym długiego procesu, który w ostatecznym efekcie doprowadził do powstania aparatu państwowego na naszych ziemiach. Prześledzenie i odtworzenie tegoż procesu oraz jego konsekwencji to wielkie zadanie, jakie stanęło przed polską archeologią. Pod tym też kątem rozpoczęła swą pracę utworzona w połowie 1949 roku z inicjatywy prof. dra Hensla, nowa placówka badawcza - Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego przy Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Badania archeologiczne prowadzone przez tę placówkę w Poznaniu stanowiły kontynuację wcześniej już rozpoczętych tu prac wykopaliskowych. Systematyczne prace wykopaliskowe na terenie prawobrzeżnego Poznania sięgają lat przed drugą wojną światową. W latach 1938 i 1939 prowadzono badania pod kierunkiem prof. dra Józefa Kostrzewskiego na placu Katedralnym, trawniku na południe od kościółka Panny Marii przy ul. Lubrańskiego oraz w ogrodzie Seminarium Duchownego przy ui. Wieżowej. Po przerwie spowodowanej wojną rozpoczęto dalsze badania w roku 1946. Rozkopano podówczas, pod tym samym kierownictwem, teren przylegający od północy do kościółka Panny Marii (posesja przy ul. Ostrów Tumski 10) a w 1948 roku część ogrodu posesji przy ul. Ostrów Tumski 11. Od roku 1950 prace wykopaliskowe prowadziło Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego pod kierunkiem prof. dra Witolda Hensla. W latach 1950 do 1953 przeprowadzono prace wykopaliskowe na terenie posesji Ostrów Tumski 13 oraz w ogrodzie Seminarium Duchownego przy ul. Wieżowej 2-4, a w roku 1953 i 1954 na posesji Ostrów Tumski 17. W latach 1951-1955 prowadzono także badania na terenie katedry, pod kierunkiem prof. dra Z Kępińskiego i mgr K. J ózefowiczówny.

Dotychczasowe prace wykopaliskowe prowadzone na terenie Poznania przyniosły bezsprzecznie wiele ciekawych materiałów. Były one ciągle jednak jeszcze zbyt wycinkowe, ażeby mogły przynieść pełne rozwiązanie interesujących nas problemów. Dostarczyły już jednak niezbitych dowodów, że tu właśnie, w wyniku przemian socjalnych i ustrojowych, dokonywujących się na terenie Wielkopolski, powstała w połowie X wieku kolebka wieloplemiennego Państwa Polskiego. A oto co mówią nam konkretne dane uzyskane w trakcie wykopalisk. W wyniku prowadzonych badań uzyskano znaczne ilości materiału dotyczącego głównie elementów obronnych tego ośrodka oraz, w mniejszym stopniu, jego zabudowy. Dostarczyły one także danych o zajęciach zamieszkującej tu ludności, jej kulturze materialnej - wprowadziły nas w pewnym stopniu w jej strukturę gospodarczą, społeczną i polityczną. Z pierwszymi śladami osadnictwa na terenie Ostrowa Tumskiego liczyć się można dopiero na przestrzeni IX wieku. Teren ten stanowił w owym czasie wyspę oblaną wodami Warty i jej odnóg, wyspę podmokłą i bagnistą. Z tego nieprzydatnego, w szerszym zakresie, dla rozwoju osadnictwa terenu wyłaniały się piaszczyste łachy, z których największa znajdowała się w miejscu dzisiejszego kościoła Panny Marii i placu Katedralnego, druga - mniejsza - w południowej partii ogrodu Seminarium Duchownego. Z uwagi na naturalne walory obronne oraz na korzystne położenie w miejscu na szlaku jedynego w tej okolicy przejścia przez rozlewiska Warty, łachy te zostały wykorzystane dla osadnictwa. Działo się to na przestrzeni IX wieku, w okresie kształtowania się stosunków feudalnych na terenie Wielkopolski. Z tego okresu pochodzą odkryte w północno zachodniej części Ostrowa Tumskiego fragmenty wału niewielkiego gródka, którego punkt centralny znajdował się przypuszczalnie w miejscu dzisiejszego kościółka Panny Marii. Wał został pobudowany w konstrukcji drewniano-ziemnej. O zabudowie wewnętrznej grodu brak do tej pory jakichkolwiek danych, można więc jedynie przypuszczać, że gródek ten miał charakter militarny i że był on siedzibą księcia państewka Polan "poznańskich". Współcześnie, j.ak świadczą wykopaliska w różnych punktach Ostrowa, występowało osadnictwo otwarte w miejscu placu Katedralnego oraz słabe jego ślady na terenie piaszczystej łachy w ogrodzie Seminarium Duchownego. Istnienie w omawianym okresie grodu na terenie Ostrowa Tumskiego jest świadectwem narastania silnych elementów ustroju feudalnego już przed połową X wieku. Gródek ten-został spalony w połowie X wieku. Z następnym etapem rozwoju osadnictwa spotykamy się na Ostrowie Tumskim w drugiej połowie X wieku. Są to czasy panowania Mieszka I i jego dziełem były, odkryte w północno zachodniej części Ostrowa, partie potężnego wału grodu. Wał pobudowany był w konstrukcji rusztowej i wzmocniony z zewnątrz ławą k,amienną. O tym jak potężną była ta budowla świadczyć może fakt, że szerokość wału wynosiła ponad 13 m, a wysokość około 6 m. Odnośnie do zabudowy grodu można jedynie przypuszczać, że znajdowało się tam pallatium, kapliczka oraz zabudowania związane z otoczeniem księcia. Gród Mieszkowy został pobudowany w miejscu zniszczonego gródka wczesnofeudalnego. Otoczenie grodu potężnym wałem obronnym jest dowodem nie tyle może znaczenia tego ośrodka i potęgi jego władcy, ile podyktowane istnieniem niebezpieczeństwa w związku z kryzysem wywołanym przyjęciem chrześcijaństwa. Z tego

Maria Malinowska

też przypuszczalnie powodu pierwsze biskupstwo zostało założone nie w Gnieźnie, miejscu dawnego kultu pogańskiego, lecz w Poznaniu, któr.y ze względu na swe obronne położenie i zachodnią politykę Mieszka był dogodnym miejscem także jako centrum polityczne i administracyjne nowo powstałego, wieloplemiennego państwa Polan. Do grodu przylegało podgrodzie otoczone wałem o podobnej, konstrukcji co wał grodu. Zamieszkałe ono było przez ludność rzemieślniczą i kupiecką. Skąpe dane wykopaliskowe niewiele nam mówią o jego rozplanowaniu, wiadomo jednak, że ludność zamieszkiwała domostwa drewniane, o silnej nieraz konstrukcji zrębowej. W obrębie podgrodzia znajdowała się pobudowana w drugiej połowie X wieku kamienna świątynia wczesnoromańska. W oparciu o dość bogaty materiał zabytkowy wyróżnić można także rzemiosła, jak garncarstwo, kowalstwo, hutnictwo, bednarstwo, tokarstwo, szewstwo oraz ciesielstwo - istnienie tak wielorakich gałęzi rzemiosła wskazuje na znaczną specjalizację w ramach produkcji rzemieślniczej. Znajdowanie dodatkowo przedmiotów oraz monet obcego pochodzenia jest dowodem handlu nie tylko wewnętrznego ale także rozwiniętej gospodarki towarowo-pieniężnej z innymi krajami. Brak śladów zajęć rolniczych i hodowlanych na szerszą skałę, skłania do przypuszczenia, że korzystano podówczas z zaplecza gospodarczego jakie stanowiły rozsiane wokół osady typu wiejskiego jak np. Główna, Komandoria, Szeląg i inne. W miejscu dzisiejszej południowej partii ogrodu Seminarium Duchownego odkryto ślady osady, być może o charakterze usługowym(?). Pochodzące z tego okresu skarby znaj dowane w najbliższej okolicy Poznania są jednym z dowodów rozkwitu gospodarczego młodego państwa. Nie można tu pominąć także roli jaką odegrało przyjęcie chrześcijaństwa i związane z tym założenie w Poznaniu biskupstwa oraz pobudowanie katedry. Przyczyniło się to do rozwinięcia kontaktów handlowych z zachodem poprzez kupców oraz do rozwoju kulturalnego tego pierwotnego środowiska przy pomocy wykształconego kleru. O postępującym ciągle rozwoju może też świadczyć fakt, że tereny peryferyjne, nie przydatne dla osadnictwa ze względu na podmokły charakter, są poddawane intensywnym zabiegom osuszającym w celu osiągnięcia większego areału osadniczego. Kres temu pomyślnemu okresowi przynosi najazd Brzetysława, który w 1039 roku niszczy i pali gród i kształtujące się na podgrodziu miasto. Przez kilka dziesiątków lat obserwujemy regres gospodarczy i dopiero w końcu XI wieku można na omawianym terenie uchwycić pewne ożywienie. Pobudowanie tu w końcu XI wieku lub w początkach XII wieku nowego grodu, otwiera nowy pomyślny etap w historii naszego miasta. Zasięg grodu, jak wskazują dane uzyskane podczas wykopalisk, był w tym czasie znacznie większy, mieszcząc w swym obrębie także odbudowaną już katedrę romańską. Wał grodu zbudowany był w konstrukcji rusztowej i zaopatrzony z zewnątrz w ławę kamienną. Kwestia zabudowy grodu należy i w tym wypadku do zagadnień najsłabiej poznanych. Można jedynie przypuszczać, że oprócz katedry znajdowało się tu pallatium i kaplica zamkowa, a także wiele innych budowli związanych z dworem książęcym. Zasięg podgrodzia także nie jest bliżej znany. Wiadomo jednak, że było ono otoczone wałem o podobnej konstrukcji co wały grodowe. Podgrodzie to zamieszkałe było głównie przez ludność rzemieślniczą i kupiecką. W pochodzącym stąd ma

teriale zabytkowym można zauważyć dalsze postępujące zróżnicowanie rzemiosł. Pojawia się dodatkowo złotnictwo, brązownictwo i kamieniarstwo. Osadnictwo mieszkalne obejmuje nie zamieszkałe dotąd partie terenu. Także osada w ogrodzie Seminarium Duchownego przeżywa teraz szczytowy punkt swego rozwoju. Pochodzące stąd znaleziska świadczą o handlowym jej charakterze. Są to między innymi szczątki kostne śledzi, wskazujące na dalekie kontakty z Bałtykiem. O bogactwie świadczą też solidne konstrukcje domostw oraz znaleziony fragment wagi do ważenia srebra. Jak wiadomo ze źródeł pisanych, w połowie XII wieku został tu pobudowany kościół św. Mikołaja, co łącznie z powyższymi wywodami oraz uwzględniając dogodne położenie obiektu przy szlaku handlowym północ - południe, wskazuje niezbicie na targowy charakter tego miejsca. Nie sprawdzone jeszcze dostatecznie dane wykopaliskowe pozwalają na wysunięcie sugestii, że osada ta w omawianym okresie otoczona była wałem o drewniano-ziemnej konstrukcji. Koniec tak pomyślnemu rozwojowi ośrodka miejskiego na prawym brzegu Warty przynosi znana ze źródeł pisanych straszliwa powódź w roku 1253. Znajduje ona odbicie i w danych wykopaliskowych, w postaci doszczętnego niemal zniszczenia urządzeń obronnych i prawdopodobnie mieszkalnych. Są to czasy Przemyśla I. Nie znajdując tu dla siebie oparcia, książę przenosi się do lokowanego ,w tym czasie miasta na lewym brzegu Warty, dokąd przenosi się też całokształt życia gospodarczego i politycznego J ak wynika z powyższych danych, prace wykopaliskowe na terenie Poznania przyniosły bezsprzecznie wiele ciekawych materiałów. Są to jednak ciągle jeszcze dane niepełne, nie mogące w pełni rozwiązać szeregu zagadnień. Do tej pory posiadamy jedynie skąpe dane dotyczące budownictwa sakralnego i mieszkalnego. Przyszłe badania powinny wyjaśnić kwestię kapliczki i pallatium w grodzie Mieszka I oraz znanego ze źródeł pisanych kościółka św. Mikołaja, nie mówiąc już o tak ważnym punkcie jakim jest katedra. Jako następną kwestię należałoby wysunąć sprawę osadnictwa mieszkalnego grodów i podgrodzi oraz osady przy ulicy Wieżowej. Kwestia ta ma podwójne znaczenie. Z jednej strony dostarczyłaby danych o zabudowie i rozplanowaniu domostw na omawianym terytorium, ponadto otrzymalibyśmy szersze materiały do rekonstrukcji stosunków społecznych i gospodarczych w poszczególnych okresach rozwojowych Poznania prawobrzeżnego. Należałoby także wyjaśnić ostatecznie kwestię zasięgów grodów i podgrodzi. Nie można też pominąć bardzo istotnych zagadnień politycznych i ustrojowych związanych z Ostrowem Tumskim. Mam tu na myśli problem, jaki charakter miały występujące tu grody - w jakim stopniu militarny, gospodarczy itp., a w szczególności jaki był charakter grodu Mieszkowego. Materiał wykopaliskowy wskazuje niezbicie, że ośrodek na Ostrowie Tumskim już od czasu Mieszka I rozwijał się w jednostkę o charakterze miejskim. Od tego więc czasu musimy się liczyć z istnieniem zaplecza gospodarczego tego ośrodka. Z drugiej strony wiadomo nam o istnieniu już w VIII wieku na terenie dzisiejszego wielkiego Poznania osad otwartych o charakterze wiejskim. Zadaniem przyszłych wykopalisk musi więc być także zbadanie charakteru tych tak mało znanych jednostek gospodarczych oraz ich wzajemnych powiązań z prawobrzeżnym, a od połowy XIII wieku lewobrzeżnym miastem. Widzimy więc, że tylko wszechstronne zbadanie całego tego kompleksu pozwoli na ostateczne i pełne odtworzenie początków na

4 Kronika Miasta Poznania

, Maria Malinowskaszej państwowości oraz na właściwe postawienie udziału elementów rodzimych, w tym poznańskich, oraz obcych środowisk cywilizacyjnych w tworzeniu się jej bazy gospodarczej a także kulturalnej. Władze państwowe, oraz Prezydium Rady Narodowej miasta Poznania doceniając w pełni ogólnopolskie znaczenie odkryć dokonywanych przez archeologów w Poznaniu, zapewniły poparcie przyszłych prac badawczych na tym terenie. Zostaną one wznowione w początkach lata bieżącego roku (1958). Pragnęlibyśmy dlatego aby poruszone przez nas zagadnienie spotkało się z zainteresowaniem całego społeczeństwa, a w szczególności społeczeństwa poznańskiego. Pozwoliłoby to na wytworzenie się klimatu sprzyjającego pełnej realizacji zadań stojących przed archeologami w przygotowaniu Wielkiej Rocznicy tysiącleciu państwowości polskiej. *

* Podsumowanie dotychczasowych wyników badań na terenie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu znajdzie czytelnik w obszernym artykule W. H e n s l a : Poznań w starożytności i we wczesnym średniowieczu. "Przegląd Zachodni", r. IX - 1953, z. 6-8, str. 77 i nast; a odnośnie do katedry także w artykule Z. Kęp i ń s k i e g o i K. J ó z ef o w i c z ó w n y: Grobowiec Mieszka I i najstarsze budowle poznańskiego grodu. "Przegląd Zachodni", r. VIII - 1952, z. 5-6, str. 370 i nast. Z późniejszych badań na terenie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu ukazały się dotąd jedynie następujące sprawozdania: A. Dymaczewskiego i L. Leciejewicza: Osadnictwo wczesnośredniowieczne w południowej części Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. "Przegląd Zachodni", r. XI - 1955, z. 1-2, str. 337 i nast.; M. K o n i e c z n ej: Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Poznaniu ul. Ostrów Tumski 17, prowadzonych w latach 1953 i 1954. "Sprawozdania Archeologiczne", tom I, Wrocław 1955, str. 63 i nast.; oraz K. J ó z e f o w i c z ó w n y : Sprawozdanie z prac naukowobadawczych prowadzonych w katedrze poznańskiej w 1954 r. "Sprawozdania Archeologiczne", tom II, Wrocław 1956, str. 150 i nast.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1958.01/03 R.26 Nr1 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry