OT

Kronika Miasta Poznania 1957.01/06 R.25 Nr1/2

B&hdan Grucliman i Bogumił Ziółek

Przeciętny roczny wzrost cen artykułów pierwszych trzech grup, kształtuje się powyżej przeciętnego wzrostu części pozażywnościowej wskaźnika kosztów utrzymania, wynoszącego 8,7% rocznie, a wzrost kosztów alkoholu 1 tytoniu jest tak samo duży jak żywności, wynosi bowiem 19,0%. Rozpatrując zagadnienie kształtowania się wskaźnika kosztów utrzymania z punktu widzenia potrzeb jednostki, należy stwierdzić, iż główny ciężar wzrostu kosztów utrzymania w okresie od roku 1949-1955, obejmował takie pozycje w budżecie rodziny, które dotyczyły podstawowych artykułów. Dotyczy to przede wszystkim żywności. W celu zaspokojenia minimalnych potrzeb wydatki musiały wzrastać w tej grupie rocznie przeciętnie o 19% - w całym 6-1eciu. Dalszą grupę artykułów stanowi opał i światło - gdzie wydatki wzrastały o 18% rocznie, oraz odzież i obuwie o przeciętnym wzroście 14,6% rocznie. Wzrost cen artykułów objętych tymi właśnie grupami, posiadał niewątpliwie swe ekonomiczne uzasadnienie w ogólnej sytuacji kraju w zakresie niezbędnej do obrotu masy towarowej; niemniej jednak silny wzrost cen artykułów stanowiących w kosztach utrzymania grupę bardzo poważną ilościowo i ważną z punktu widzenia konsumenta, spowodował to, że wzrost kosztów utrzymania był szczególnie silnie odczuwany. Wzrost kosztów utrzymania był tym bardziej dotkliwy, im uboższa była rodzina, czy jednostka, której ten wzrost dotyczył. Bowiem w miarę przechodzenia do coraz niższych grup zamożności, spotykamy się z ograniczaniem spożycia do artykułów i usług najniezbędniejszych, najważniejszych w budżecie rodzi ny 4. Niewątpliwie pełne udokumentowanie tej tezy na podstawie obecnie dostępnych materiałów nie jest możliwe. W tym bowiem celu trzeba dysponować materiałami z badań budżetów rodzinnych obejmujących poszczególne warstwy społeczeństwa w podziale na grupy zamożności. Grupy te należałoby poddać obserwacji budżetowej, przez cały okres 6-1ecia, co pozwoliłoby na skonstruowanie grupowych wskaźników kosztów utrzymania ze zmienną strukturą spożycia. Na tej podstawie możnaby dopiero w sposób ścisły określić, jak jest odczuwany ruch cen przez poszczególne grupy ludności. Pewne wnioski odnośnie powyższego zagadnienia można sformułować na podstawie materiałów z ankietowych badań budżetów rodzinnych przeprowadzonych w Poznaniu w r. 1955 5 . Mianowicie, jeżeli za normy spożycia do wskaźnika kosztów żywności, przyjmie się wielkości uzyskane w badaniach przeprowadzonych w r. 1955, dla grupy ludności robotniczej o wydatkach wynoszących mieś. na jednostkę konsumpcyjną (mężczyzna w wieku 18 i więcej lat) 200-299 zł oraz 600-699 zł, to skonstruowane na tej podstawie wskaźniki kosztów żywności wykażą pewne różnice. Odnośne liczby przedstawiają się następująco:

4 Proces przesuwania się głównego Clęzaru spożycia na grupy artykułów, zaspokajające coraz to węższy wachlarz potrzeb w miarę zmniejszania się zamożności, został wnikliwie zbadany i naukowo uzasadniony w XIX wieku, przez statystyka niemieckiego, E. Engla. 5 Badania te przeprowadzał jeden z magistrantów Katedry Statystyki WSE w Poznaniu.

Indeks kosztów żywności w latach 1949-1955 w jg norm spożycia rodzin o wydatkach wynoszących 200-299 i 600-699 zł miesięcznie na jednostkę konsumpcyjną ( 1949 = 100) T a b L l 6

Treść 1950 1951 1952 1953 1954 1955 rodziny o wydatkach 200-299 zl mieś. na jednostkę konsumpcyjną 112,6 129,4 150,5 281,8 2,83,2 278,5 rodźmy o \ *ydatkach 600 - 699 zł mieś. na jednostkę konsumpcyjną 114,9 127,1, 147,1 282, l 278,6 276,9

Występujące różnice w kształtowaniu się wskaźników kosztów żywności dla obu tych grup zamożności, pozwalają na stwierdzenie, iż rodziny o stosunkowo niższym poziomie zamożności (niższe przeciętne miesięczne wydatki na jednostkę konsumpcyjną w zł) bardziej odczuwały wzrost kosztów żywności, ponieważ typowa dla nich struktura spożycia obejmowała artykuły charakteryzujące się większą dynamiką cen. N ato miast wydaje się, iż z punktu widzenia racjonalnej polityki gospodarczej, powinno mieć miejsce zjawisko odwrotne. W konsekwencji wzrost cen nie byłby tak silnie odczuwany przez te warstwy ludności, które i tak z powodu niskich zarobków znajdują się w najtrudniejszej sytuacji materialnej. Różnice między lepiej i gorzej sytuowanymi grupami ludności wzmaga jeszcze niekorzystny dla tych ostatnich, z punktu widzenia dynamiki cen, stosunek wydatków żywnościowych do pozażywnościowych w budżecie rodzinnym. I tak np. dla grup zamożności przytoczonych uprzednio stosunek ten wynosi:

Stosunek wydatków żywnościowych do pozażywnościowych w budżetach rodzin o wydatkach wynoszących 200-299 i 600-699 zł mieś. na jednostkę konsumpcyjną TaBi. 17 Wydatki poJ\ażyw - nOSClowe

Wydatki ogółem

Wydatki żY'Y noś - Clowe

Rodziny o wydatkach 20C-299 zł mieś.

na jednostkę konsumpcyjną 100,0 81,0 19,0 Rodziny o wydatkach 60C-699 zł mieś.

na jednostkę konsumpcyjną 100,0 62,0 38,0 Powyższe liczby stanowią dodatkowe potwierdzenie sformułowanej uprzednio tezy o społecznym znaczeniu dynamiki cen poszczególnych grup artykułów i wskazują na nieprawidłowy - z punktu widzenia spożycia - ruch cen.

J ak wynika z dotychczasowych rozważań kształtowanie się wskaźnika kosztów utrzymania, zależy przede wszystkim od struktury budżetu przyjętego do wskaźnika. Z tego też względu celowym jest porównanie struktury budżetu przyjętego do konstrukcji wskaźnika kosztów utrzymania dla Poznania, ze strukturą budżetu rodzinnego uzyskaną w wspomnianych badaniach przeprowadzonych w Poznaniu.

Bohdan Gruchman i Bcgumił Ziółek

Procentowa struktura wskaźnika kosztów utrzymania dla Poznania wg cen przeciętnych z r. 1955 przedstawia się następująco:

Wydatki ogółem żywnościowe pozażywnościowe z tego: alkohol i tytoń odzież i obuwie mieszkaniowe » pozostałe

-

100,0 62,4 37,6 3,1 18, l 9,6 6,8

N atomiast badania przeprowadzone w r. 1955 w Poznaniu oraz wyniki ankiety opracowanej przez WKPG w sierpniu 1955 r. w niektórych miastach Wielkopolski ujawniły poniższą strukturę budżetów zbadanych rodzin:

Struktura wydatków rodzin objętych badaniem w roku 1955

Tabi. 13

Badanie w Poznaniu Badanie WKPG w nieJ luty 1955 r. których miastach Wlkp.

sierpień 1955 r. Grupy wydatków rodziny rodziny rodziny rodziny pracown. robotnicze pracown. robotników umysłowych umysłowycii kolejowych (administr. ) Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 żywnościowe 64,6 62,3 72.7 72,2 pozażywnościowe 35.4 37,7 27,3 27,8 alkohol i tytoń 2,2 5,5 3,8 5,2 odzież i obuwie 16,4 17,6 14,2 7.5 mieszkaniowe 11,5 8,8 2,5 4,8 pozostałe 5,3 5,8 6,8 10,3

J ak wynika z powyższych liczb, w zasadzie nIe ma rażących roznlC między strukturą budżetu typowego przyjętego do wskaźnika kosztów utrzymania dla Poznania, a strukturą budżetów rzeczywistych z roku 1955. Występujące różnice są niewątpliwie częściowo spowodowane różnicami w układzie cen przeciętnych dla całego roku, a cenami występującymi konkretnie w miesiącu lutym czy sierpniu, oraz sezonowością zakupu towarów i usług w danym miesiącu. Z tego też względu wydaje się, iż oparcie wskaźnika kosztów utrzymania na strukturze budżetu teoretycznego, nie powinno w decydujący sposób zniekształcić osiągniętych wyników. Przedstawiona w tej części dynamika cen w Poznaniu wydaje się być w dużej mierze zbliżona do rzeczywistości. Porównanie indeksu kosztów utrzymania w Poznaniu z indeksem cen towarów i usług opracowanym przez G US dla całego kraju 6 jest ze względu na odmienny sposób opracowania niemożliwe. Jednakże w oparciu o to, co dotąd zostało powiedziane, można stwierdzić, że koszty utrzymania w Poznaniu w latach 1949-1955 w porównaniu z przeciętnymi kosztami w kraju były wyższe.

* Por. Rocznik Statystyczny 1956 r., str. 244.

III.

Zagadnienia, przedstawione w części I i II, można ująć w sposób syntetyczny za pomocą indeksu płac realnych. Indeks ten, jak już wspomniano, wyraża wzajemny stosunek płac i cen towarów i usług, nabywanych przez ludność - w określonym czasie. Jest on zatem uwarunkowany bardzo różnorodnym poziomem i dynamiką płac nominalnych z jednej strony, oraz specyficznym spożyciem towarów i usług każdego pracownika i jego rodziny, z drugiej strony. Wynika z tego, że właściwie należałoby opracować indeksy płac realnych dla każdego pracującego z osobna. Praktycznie jest to niemożliwe. Jednakże nawet gdyby takie obliczenie było wykonalne, konieczne byłoby obok tego opracowanie wskaźników przeciętnych dla określonych grup pracujących, dobranych wg kryterium przynależności społeczno-zawodowej, bądź też terytorialnej. Obliczenie to zilustrowałoby ogólny kierunek rozwoju płac realnych danej grupy. Opracowanie takiego syntetycznego indeksu płac realnych dla Poznania wymaga ustalenia, jak kształtowała się płaca nominalna ogółu zatrudnionych w tym mieście. Ponieważ nie prowadzono w latach 1949-1955 odpowiedniej sprawozdawczości, która by umożliwiała takie opracowanie; a dane omówione w części I-szej obejmują tylko przemysł kluczowy - konieczne było przyjęcie, zwłaszcza dla zatrudnionych poza przemysłem kluczowym, średnich płac nominalnych dotyczących całego województwa poznańskiego, jako podstawy opracowania ogólnego indeksu płac nominalnych dla Poznania. Z uwagi na poważny udział zatrudnionych w Poznaniu w takich dziedzinach gospodarki województwa, jak przemysły handel, gospodarka komunalna lub zdrowie - średnie płace dla całego województwa nie powinny zbytnio odbiegać od poziomu w Poznaniu. Dowodzi tego chociażby porównanie średniej płacy robotników przemysłu kluczowego w Poznaniu, wynoszącej w 1955 r. 1089 zł, z przeciętną płacą miesięczną w przemyśle całego województwa, wynoszącą w tym samym czasie ok. 1040 zł. Po przyjęciu jako wagi do obliczenia średniej płacy wszystkich zawodowo czynnych w Poznaniu, rzeczywistej struktury zatrudnienia w latach 1950-1955, otrzymujemy wskaźnik wzrostu wszystkich średnich płac nominalnych w Poznaniu w wysokości 189% w stosunku do 1950 r. Byłby to indeks płac nominalnych brutto, tzn. bez potrącenia podatku od wynagrodzeń. Ten sam wskaźnik w stosunku do płac nominalnych netto wynosi 186%. Podzielenie tego indeksu przez indeks cen towarów i usług dla tego samego okresu (por. tabela Nr 10) daje w rezultacie indeks płacy realnej w wysokości 92% poziomu z 1950 r. Oznaczałoby to, że płaca realna mieszkańców Poznania uległa w latach 1950-1955 pewnemu spadkowi. GTc1yby przyjąć, że indeks kosztów utrzymania, obliczony w części II -giej, odpowiada strukturze wydatków rodziny robotniczej, wówczas porównanie tego indeksu z indeksem płac nominalnych robotników (por. tabela Nr 1) pozwoliłoby na ustalenie płacy realnej tej kategorii pracowników na poziomie o 3% niższym w stosunku do 1949 r. Jednakże spadek ten dla szeregu przemysłów byłby większy.

Bohdan Gruchman i Ecgumił Ziółek

Traktowanie powyższych obliczeń jako ostatecznych może budzić następujące zastrzeżenia: 1) Płacę nominalną dla pracujących poza przemysłem kluczowym w Poznaniu obliczono na podstawie średnich płac dla całego województwa. Odchylenia od rzeczywistego poziomu Poznania mogą mieć wpływ na ostateczny wynik. 2) Schemat indeksu kosztów utrzymania oparto o wyniki przedwojennych badań budżetów rodzinnych. Struktura spożycia po wojnie uległa zapewne zmianie, co nie pozostało bez wpływu na ogólny indeks cen. 3) W niniejszych rozważaniach nie uwzględniono tempa przyrostu zatrudnienia w Poznaniu z jednej strony, oraz tempa przyrostu naturalnego z drugiej. Stosunek dynamiki tych zajwisk do siebie oraz do płacy realnej pozwoliłby na pełniejsze przedstawienie sytuacji materialnej mieszkańców miasta. 4) Indeks kosztów utrzymania nie uwzględnia zmian w jakości towarów, które dokonały się na przestrzeni analizowanego okresu. Pogorszenie się jakości, zwłaszcza artykułów przemysłowych, niewątpliwie dodatkowo obciążyło budżet każdego pracującego. 5) Nie uwzględniono także innych czynników, jakie wpływają na ogólne położenie materialne mieszkańców. Wśród nich na pierwsze miejsce należałoby wysunąć bezpłatne wzgl. ulgowe świadczenia socjalne oraz budownictwo mieszkaniowe, realizowane na koszt Państwa.

U stale nie wszystkich tych momentów, wpłynęłoby w części na poprawienie uzyskanego obrazu, a w części na jego pogorszenie. Można przyjąć, że działanie niektórych z nich wzajemnie się znosiło, a zatem tendencja ustalona wskaźnikiem płac realnych byłaby zbliżona do rzeczywistości. Pozwala to na wyciągnięcie ostatecznego wniosku, że przeciętna płaca realna w Poznaniu w latach 1949-1955 nie uległa w zasadzie podwyżce. W tym czasie nastąpił raczej jej spadek, tym dotkliwiej odczuwalny, że poziom stopy życiowej w Poznaniu był przed wojną, a także bezpośrednio po wojnie dość wysoki. W zakończeniu należy stwierdzić, że przedstawiona tu sytuacja w okresie 1949-1955 uległa w 1956 r. zmianie. Płace części pracujących zostały podniesione, a ceny towarów i usług zachowały względnie wyrównany poziom. Stąd też płaca realna w tym czasie, a zwłaszcza w drugiej połowie 1956 r. uległa podwyżce.

Załącznik nr l

Przeciętne ceny miesięczne wybranych artykułów i ushig w 1949 i 1955 r. w Poznaniu

Jedn. Cena w złotych Wzrost w % % Artykuły 1 usługi miary 1949 1955 (1949 = 100) Chleb żytni kg 0,99 3,00 303,0 Chleb pszenny kg 2,40 5,55 231,3 Mąka pszenna kg 1,99 5,00 251,3 Kasza jęczmienna kg 1,44 3 50 243, l Groch kg 2,47 12.00 485,8 Fasola tg 2.11 14,00 663,5 Ziemniaki kg 0,36 1,60 444,4 Kapusta kwaszona kg 1,25 4,50 1 360,0 Mleko l 1,09 2,41 221, l Masło kg 19,00 54, 17 285, l Ser biały kg 4,70 16,00 340,4 Jaja szt. 0,69 1,62 234,8 Mięso wołowe kg 5,70 18,00 315,8 Mięso wieprzowe kg 9,20 22,00 239, l Kiełbasa wieprzowa kg 10,95 26,00 237,4 Słonina kg 10,50 34,33 327,0 Smalec wieprzowy kg 12.95 39,33 304,9 Cukier k* 5,25 12,00 228,6 Kawa zbożowa kg 3,16 4,53 143,6 Śliwki suszone kg 10,66 23,33 218,9 Sól kg 0,60 1,20 200,0 Spirytus 95% l 60,00 151,00 252,0 Tytoń śr. jakości kg 36,00 155,00 430,6 Węgiel kg 0,12 0,32 266,7 Drzewo kg 0.11 0,15 136,4 Nafta l 1,50 4,00 266,7 Zapałki pud. 0,15 0,25 166,7 Sze*iot m 1191,88 550,00 286,6 Kreton m A_A48__ 18,10 242,0 Kamasze męskie para 237,11 412,50 173,9 Żelowanie butów para 44,82 ,61,75 137.8 Mydło do prania kg 13,05 16,00 122,6 Strzyżenie włosów l raz 1,50 3,00 . 200,0 Garnek emal. I-litrowy szt. 4,68 11,00 235,0 Szklanka szt. 0,83 1,10 132,5 Ręcznik bawełniany szt. 12,30 11,45 93,1 Krzesło gięte szt. 48,00 68,80 143,3 Zeszyt szkolny szt. 0,29 0,30 103,5 Gazeta szt. 0,15 0,20 133,3 Bilet*do teatru szt. 9,50 10,00 105,3 Bilet do kina szt. 2,55 4,50 176,5

Bohdan Gruchman i Ecgumił Ziółek

Załącznik nr 2 Roczne normy spożycia na jednjstkę konsumpcyjną według schematu budżetu rodziny pracowniczej dla miasta Warszawy, Łodzi i Foznania

Roczne normy spożycia Artykuły Jedn. na jednostkę konsumpcyjną dla: miary Warszawy Łodzi Poznania Chleb żytni kg 150, O 150, O 150, O Chleb p sztnny kg 13,0 13,0 13,0 Mąka pszenna kg 22,0 22,0 22,0 Kasta jęczmienna kg 13,0 8,8 8,8 Groch kg 4,5 2,07 2,7 Fasola kg 2,0 2,0 2,0 Ziemniaki kg 190,0 190, O 190,0 Kapusia kwaszona kg 20,0 20,0 20,0 Mleko l 50,0 67,0 67,0 Masło kg 1,8 1,8 1,8 Ser kg 3,0 3,0 3,0 Jaja szt. 89,0 89,0 89,0 Mięso wolowe kg 10,5 11,0 11,0 Mięso wieprzowe kg 7,6 8,6 8,6 Kiełbasa wieprzowa - kg 3,4 3,4 3,4 Słonina kg 6,0 7,0 7,0 Smalec wieprzowy kg 2,5 2,5 2,5 Cukier kg 21,0 21,0 21,0 Kawa zbożowa kg 0,6 .0,6 0,6 Śliw ki suszone kg 1,7 1,7 U Siół kg 5,5 5,5 5,5 Spirytus 95% l 0,62 0,62 0,62 Tytoń średn. jakości kg 0,24 0.24 0,24 Węgiel kg 293,2 293,0 293,0 Drzewo k A 51,0 51,0 51,0 Nafta l 14,0 2,8 2,8 Elektryczność ópl. «tata - 3,048 oplata m es, zmienna Elektryczność - zużycie wł. kWh 30,46 30,46 Zapałki pud. 24 24 24 Szewiot m 1,07 0,86 0,86 Kreton m 3,2 3,2 3,2 Madapolam m 4,5 4,5 4,5 Kamasze męskie para 0,45 0,45 0,45 Żelowanie butów męskich para 2,0 1,0 1,0 11ydło do prania kg 3,4 3,4 3,4 Strzyżenie włosów razy 5,0 5,0 5,0 Komorne za l izbę Dnnoz. 3,81 3,81 3,81 (»piata) Dodatek do komornego ophta mieś - - 10,0 staia

Ciąg dalszy ze strony 28

Roczne normy spożycia J edn, na jednostkę konsumpcyjną dla : Artykuły mIary Warszawy Łodzi Poznania Garnek emaliowany szt. 3,55 3,55 Szklanka sit. 12,0 12,0 Ręcznik bawełniany szt. 3,0 3,0 Krzesło gięte szt. 0,96 0,96 Opłata szkolna opłata mieś. 0.675 0,675 Zeszyt szkolny szt. 36,0 36,0 36.0 Gazeta egzempl. 15,0 15,0 84,0 Bilet do teatru szt. 0,33 0.33 2,4 Bilet do kina szt. 1,3 1,3 10,56 Tramwaj bilet 25,0 Varia rob.

miesięczna Autobus bilet 15.0

(Źródło: Schemat dla Warszawy i Łcdzi - patrz: "Wiadomości Statystyczne" GUS. zeszył specjalny III, sierpień 1947 r. Schemat dla Poznania: Akta Samodzielnego Oddziału Statystyki Prez. MRN w Poznaniu).