HANNA ZIÓŁKOWSKA

Kronika Miasta Poznania 1951/1956 R.24

SEKCJA HISTORII MIASTA POZNANIA POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO

Historyczna ranga Poznania jest rangą pierwszego rzędu; tego nie neguje nikt.

Baza strategiczna, klucz i stolica pierwszej monarchii piastowskiej, pierwsza siedziba samodzielnej organizacji kościelnej Polski, miejsce spoczynku pierwszych władców, pierwsza stolica odradzającego się w końcu XIII stulecia królestwa - każdy z tych tytułów starczyć by mógł, aby uczynić miasto Mekką narodu. A jednak "świętym miastem" jest tradycyjnie Kraków, dziś już może i Warszawa - w żadnym razie Poznań. Jako jedyne z wielkich miast polskich, rozwijające się niemal do końca wieków średnich na fali rozwoju rynku wewnętrznego 1 , miasto o bardzo wcześnie osiągniętej równowadze, a następnie przewadze polskości w klasach posiadających mieszczaństwa średniowiecznego, największa na lądzie metropolia handlowa Rzeczypospolitej u progu doby nowożytnej (Poznań rozmachem handlowym bije wówczas Wrocllaw i Toruń, Kraków i Lwów), miasto nowatorskie w szeregu dziedzin gospodarki - zwracać winien Poznań szczególną uwagę historyków gospodarczych i znaleźć czołowe miejsce w syntezie dziejów miast i mieszczaństwa polskiego. A jednak jedyna, do dziś niezastąpiona, syntetyzująca historia miast Ptaśnika obraca się uparcie pomiędzy Krakowem i Lwowem, problematykę wielkopolską uwzględniając w wąskim bardzo zakresie. Historia walk wyzwoleńczych narodowych i społecznych b. zaboru pruskiego, historia krwawych i bezkrwawych zmagań społeczeństwa o utrzymanie narodowości w warunkach bezwzględnego ucisku narodowego, tym trudniejszego do odparcia, iż stosowanego przez państwo o dużej przewadze cywilizacyjnej, ogromna rola Poznania jako ogniska rewolucyjnej myśli społecznej w latach 1830-1848, ogromny a jakże niedoceniany wkład miasta w walkę o polskość Śląska i Pomorza - to wielki, o najistotniej - szym znaczeniu rozdział dziejów narodu pod zaborami. A jednak poznańska Kuźnica lat trzydziestych i czterdziestych ubiegłego stulecia i powstanie wielkopolskie 1848 roku, do ostatnich niemal czasów ginęły w olbrzymiej większości podręczników, przytłoczone dziejami 1830 i 1863 roku. Powstanie Wielkopolskie 1918/19 r. - jedno z naj donioślejszych w skutkach powstań narodu - podobnie. Przykłady takie można mnożyć. Zdaje się nie ulegać kwestii, że Poznań i Wielkopolska stoją na bocznym torze "oficjalnej" historii narodowej. Znalazły się na nim - oczywiście - nie przypadkiem. Poznań, do początku XX wieku pozbawiony szkoły wyższej, uniwersyteckiej, nie mógł stworzyć dostatecznie silnego ośrodka naukowego, zwłaszcza w decydującym dla rozwoju historiografii okresie przełomu XIX i XX wieku, gdy wszystkie siły społeczeństwa zaangażowane były w walce o byt narodowy. Rozwijające w tym okresie szeroką działalność dwa główne ośrodki historiograficzne, krakowski i lwowski, z natury rzeczy zainteresowane były głównie centralnymi i wschodnimi ziemiami dawnej Rzeczypospolitej; stąd problematykę wielkopolską jak w ogóle problematykę ziem zachodnich traktowano w ówczesnych syntezach historii Polski marginesowo'), a stanowisko to zaciążyło na dalszym rozwoju historiografii XX wieku i do dziś nie zostało w pełni przezwyciężone. Dopiero powstały w 1919 roku uniwersytet poznański zdołał wytworzyć silny ośrodek historyczny, skierowany głównie kii problematyce zachodniej. Ale zadania, które

i) Zob. tu J. Deresiewiez, Sekcja Historii Poznania, Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. rH. str. 342.

Hanna Ziółkowskastanęły przed historykami poznańskimi zbyt były rozległe, aby pozwolić im skupić się szczególnie na dziejach Wielkopolski, czy wręcz Poznania; w ówczesnych warunkach prowadzić by to musiało do zawężenia horyzontów naukowych ośrodka. Badania nad historią ściślejszego regionu, prowadzone równolegle do prac z zakresu historii ogólnonarodowej i powszechnej, dały szereg cennych rozpraw szczegółowych, stworzyły bibliografię regionalną, naświetliły szereg problemów historii miasta, lecz nie mogły się kusić o ogarnięcie całości jego dziejów. Sytuacja podobna w większym bodaj nasileniu powtórzyła się po wojnie 1939-45 roku. Czyniąc zadość palącym potrzebom Ziem Odzyskanych, wierny tu zresztą tradycji, ośrodek poznański skierował główny wysiłek badawczy na ziemie zachodnie *). Problematyka wielkopolska - za wyjątkiem zagadnień XIX wieku - występowała w jego pracach nurtem bocznym i nienajżywszym. "Antyregionalizm" najwyższych kierujących nauką czynników, który znalazł wyraz m. in. w likwidacji Kroniki miasta Poznania, pogłębiał ten stan rzeczy.

Równolegle jednak drążyć poczęły w środowisku tendencje do ożywienia badań nad historią lokalną, zwłaszcza iż narastająca kadra historyków pozwalała rozszerzać kierunki badań bez uszczerbku dla tradycyjnej problematyki ośrodka. Silnym bodźcem w tym kierunku stały się uroczystości obchodu X wieków Poznania, święcone w r. 1953 z okazji siedemsetnej rocznicy przyznania Poznaniowi praw miejskich, oraz otwarcie w rok później, jako oddziału Muzeum Narodowego, Muzeum Miasta Poznania w Starym Ratuszu. Przygotowywane w związku z tymi wydarzeniami publikacje i scenariusze wystaw dały asumpt do generalnego przeglądu literatury naukowej, zorientowały w stanie badań, oświetliły bezlitośnie wszystkie luki i pustki i unaoczniły konieczność rozwinięcia systematycznej, zespołowej akcji badawczej nad dziejami miasta, ujętej w ściślejsze ramy organizacyjne. Zbieżne inicjatywy uniwersyteckich i muzealnych kół historycznych doprowadziły w roku 1955 do utworzenia Sekcji Historii Miasta Poznania, związanej organizacyjnie z Oddziałem Poznańskim Polskiego Towarzystwa Historycznego, którego jest komórką, a "terytorialnie" z Muzeum Miasta - Starym Ratuszem, który jest siedzibą Sekcji 3 ).

Sekcja postawiła sobie za zadanie koordynację, planowanie i organizowanie badań, które umożliwiły by w przyszłości opracowanie pełnej syntezy historii miasta, a równocześnie spowodowały pełne włączenie problematyki Poznania (i Wielkopolski) w syntezę dziejów narodowych. Sekcja skupia pracowników naukowych a także samodzielnych badaczy niezwiązanych oficjalnie z instytucjami naukowymi 4 ), opracowujących konkretne zagadnienia historii miasta na przestrzeni tysiąclecia, w ramach szeroko pojętych nauk historycznych (historia gospodarcza i społeczna, polityczna, demografia, historia prawa, historia sztuki itp.). Przewodniczącym Sekcji jest prof. U. A. M. dr Janusz Deresiewicz, sekretarzem di Hanna Ziółkowska, kustosz Muzeum Miasta Poznania.

Uwzględniając z jednej strony najbardziej palące potrzeby, z drugiej strony aktualne możliwości badawcze środowiska, Sekcja wyłoniła 'dla pierwszego etapu swych prac trzy komórki robocze: bibliograficzną, wydawnictw źródłowych, oraz urbanistycznoarchitektoniczną. Pierwsze dwa zespoły przygotować mają solidny warsztat naukowy dla dalszych prac Sekcji. Komórka bibliograficzna, 5) najmniej liczna a najbardziej zaawansowana w swych pracach, opracowuje pod kierunkiem mgr Marii Szymańskiej, kustosza Biblioteki Uniwersyteckiej, nową pełną bibliografię miasta, która zostanie oddana do druku

2) Obok licznych prac o tej tematyce powstałych w obrębie katedr uniwersyteckich, działalność Instytutu Zachodniego i Instytutu Historii Pomorza HAN. 3) Inicjatorami byli w pierwszym rzędzie: prcf. prof. J. Deresiewicz, W. Jakóbczyk, Z. Kaczmarczyk ze strony uniwersytetu, dr K. Malinowski i H. Ziółkowska ze strony Muzeum Narodowego. 4) Członkowie Sekcji, nie będący członkami P. T. H. wchodzą do sekcji na prawach gości.

5) Szymańska - Dąbrowska - Warkoczewska.

w czerwcu 1957 roku. (Projekt początkowy - ograniczenia się do kontynuacji bibliogiafii Wojtkowskiego, upadł w toku dyskusji jako wybitnie niecelowy. Konieczność posługiwania się dwiema bibliografiami, opracowanymi według różnych metod, utrudniałaby w dużej mierze korzystanie z nich, zwłaszcza wobec dużej nieprzejrzystości bibliografii przedwojennej). Równocześnie komórka bibliograficzna opracowuje - i opracowywać będzie stale - bieżącą bibliografię miasta w Kronice miasta Poznania. Komórka wydawnictw źródłowych, którą kieruje prof. Deresiewicz, skupia głó-wnie historyków Uniwersytetu i Wojewódzkiego Archiwum Państw-owego. Sekcja przywiązuje szczególną wagę do lego odcinka prac. Zdajemy sobie w pełni sprawę z tego, iż stan publikacji źródłowych określa w sposób decydujący tempo i zakres badań historycznych; ilustruje to dobitnie paradoksalny fakt, iż dużo więcej powiedzieć dziś umiemy o mieście średniowiecznymi dla którego przekazów źródłowych mamy mało, lecz opublikowanych, niż o mieście nowożytnym, z całym jego przebogatym lecz niepublikowanym materiałem archiwalnym, który odstraszał ' naogół tak wydawcę, jak badacza. Systematyczna, przemyślana akcja publikacji z zasobów Aichiwum Miejskiego jest conditio sine qua non postępu prac nad dziejami Poznania. Wydawnictwa źródłowe dotyczące przeszłości miasta projektujemy jako wydawnictwo ciągłe, rozbite na szereg serii; pod wspólnym tytułem F o n t e s re r u m p o s n a n i e A i g i u m . Przystąpiono już do prac wstępnych nad przewidzianą serią D i p 10m a t a, która objąć ma w zasadzie okres do 1793 roku 6), oraz do prac nad Inwentarzami mieszczańskimi XVI-XVII wieku") oraz Opisami i Lustracjami miasta S).

N iestety możliwości publikacji źródeł, stanowiących z reguły pozycje deficytowe, a więc i postęp prac nad nimi, hamuje w wysokim stopniu ciężka sytuacja na krajowym rynku wydawniczym. Podobnie jak inne wydawnictwa Sekcji, wydawnictwa źródłowe ukazywać się będą w ramach wydawnictw Poznańskiego Oddziału P. T. H. r jako Serie Sekcji Historii Miasta Poznania 9 ).

Trzecia z kolei komórka Sekcji, urbanistyczno-architektoniczna, skupia głównie historyków sztuki i architektów; dokumentację historyczną opracowuje kustosz W. A. P. P., mgr M. Mika. Prace koordynuje H. Ziółkowska. Komórka przygotowuje serię monografii zabytków architektury poznańskiej. Szereg prac znajduje się już na warsztacie. Na druk czekają A. Rogalanki ,.Zabudowa bloku śródrynkowego w Poznaniu" i Z. Kębłowskiej "Pałac Działyńskich". W przygotowaniu wielka monografia Z. Białowicz-Krygierowej i I. Jasieckiej "Kamienica staromiejska", która, podobnie jak praca A. Rogalanki stanowić będzie nieledwie unikat w naszej literaturze historyczno-urbanistycznej: druk jej przewidujemy na rok 1958. W tymże roku najpóźniej ukazać się powinna monografia Starego Ratusza, pióra A. Rogalanki. Zaaw.ansowane są prace nad monografią Zamku Przemysła, którą poprzedziły zespołowe badania szeregu badaczy, a której ostateczne opracowanie przygotowuje E. Linette. Dalszy plan publikacji obejmuje długi szereg monografii zabytkowych kościołów i klasztorów poznańskich, z Katedrą i zespołem gmachów Jezuickich na czele, monografię poświęconą pałacowi Górków (T. J akimowiczówna), szpitalom staromiejskim (A. Rogalanka) , architekturze teatralnej (E. Kręglewska) , architekturze XIX-wiecznego Poznania; zespół pracowników Muzeum Miasta Poznania projektuje albumowe wydawnictwo "Ikonografia i plany Poznania" .

») J. Matuszewski - H. Ziółkowska.

') 3. Deresiewicz - Cz. Łuczak - J. Wislocki.

») K. Chojnacka - J. Deresiewicz - M. Mika.

») Komitet redakcyjny w składzie: .1. Burszta, J. Deresiewicz, Z. Kaczmarczyk, G. Labuda, J. Matuszewski, M. Sczaniecki, H. Ziółkowska.

Prace te ukażą się nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego (Oddział Poznański) w przyszłych latach.

16 Kronika MiasTa Poznania

Hanna Ziółkowska

Seria monografii architektonicznych, zaplanowana na szereg lat, wypełni dotkliwą lukę historiografii i przypomni -. być może - tak fachowcom, jak szerokim rzeszom społeczeństwa polskiego, że zabytkowa architektura Poznania nie kończy się na StarymRatuszu i Farze pojezuickiej.

Obok trzech omówionych wyżej komórek roboczych zarysowuje się obecnie możliwość zorganizowania nowej komórki, poświęconej Poznaniowi XIX-wiecznemu, którego bogata problematyka, częściowo przemilczana a nawet fałszowana w ostatnim niesławnym okresie komenderowania nauką, domaga się dogłębnego opracowania. Niezależnie od owych zorganizowanych, kompleksowych akcji badawczo-publikacyjnych, Sekcja stara się utrzymać kontakt z badaczami opracowującymi w pojedynkę zagadnienia historii Poznania, propaguje szersze uwzględnianie problematyki miasta w planach katedr uniwersyteckich oraz zapewnia możność druku mniejszych rozpraw w wydawanych pod red. Z. Kaczmarczyka "Studiach i materiałach do dziejów Wielkopolski i Pomorza" (obecnie organie oddziału poznańskiego P. T. H.).