MGR WANDA WYRWICKA POZNAŃSKIE MUZEUM PRZYRODNICZE PO WOJNIE

Kronika Stoł. M. Poznania: czasopismo poświęcone sprawom kulturalnym stołecznego miasta Poznania: organ Tow. Miłośników Stoł. Miasta Poznania 1946 marzec R.19 Nr1

Czas czytania: ok. 13 min.

Wojna była okresem znacznych zmian, jakim uległo Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu, stanowiące w latach 1923-39 Dział Przyrodniczy Muzeum Wielkopolskiego. Już w październiku 1939 r. Niemcy przenoszą Muzeum do prywatnego budynku przy Al. Marcinkowskiego 7, który staje się właściwie magazynem zbiorów. Mały jedynie dział flory i fauny regionalnej zostaje utworzony przy Muzeum Wielkopolskim. Charakterystycznym dla stosunku Niemców do nauki polskiej jest fakt, że kości kopalne z Rzucewa nad Bałtykiem oraz z wykopalisk biskupińskich, które takie zainteresowanie wzbudziły w świecie - a świadczyły o wczesnej kulturze słowiańskiej na tych ziemiach - zostały skrzętnie spakowane do skrzyń i głęboko schowane w magazynie. Przyznać jednak trzeba, że zbiory muzealne zostały przez Niemców dokładnie skatalogowane, że urządzili oni nowoczesną pracownię pfeparatorską w dawnym lokalu Towarzystwa Przyjaciół Nauk przy ul. Seweryna Mielżyńskiego oraz, że do zbiorów dodali piękne okazy rogów jeleniowatych i zbiory muchówek bałtyckich. N atomiast część zbiorów wywieźli, m. in. cenne kopalne czaszki tura i nosorożców oraz prawie kompletny szkielet łosia kopalnego z Wielkopolski. Okazy te, wywiezione do Międzyrzecza, zaginęły. Również bogate zielniki flory wielkopolskiej i krajowej wywieziono do Gostynia, do klasztoru O O. Filipinów (odnalazły się obecnie i zostały przez Muzeum przejęte). Taki stan rzeczy zastał obecny dyrektor Muzeum Przyrodniczego, dawniejszy jego długoletni kustosz, dr Wiesław Rakowski, pojawiwszy się w Poznaniu po przeszło 5-letnim wygnaniu już w dniu 10 lutego 1945.

Ponieważ magazyn przy Al. Marcinkowskiego 7, pozbawiony szyb, narażał zbiory na zniszczenie, należało je natychmiast zabezpieczyć. Dr Rakowski postanawia przenieść zbiory Muzeum do dawnego pomieszczenia w przednim Ogrodzie Zoologicznym przy ul. Gajowej 5. Niestety, budynek ten uległ poważnemu uszkodzeniu w czasie działań wojennych. Brak było przede wszystkim połowy dachu. Dzięki niebywałej energii i oddaniu sprawie Muzeum dr. Rakowskiego oraz dzięki zrozumieniu i pomocy ze strony samorządu miejskiego i wojewódzkiego - tu specjalnie wymienić należy ob. nacz. Radzickiego dach i główna sala budynku na koszt Magistratu m. Poznania a reszta lokalu oraz zakup niezbędnych dla Muzeum szyb - na koszt Urzędu Wojewódzkiego.

Po przeniesieniu zbiorów do świeżo wyremontowanego budynku, oczyszczeniu ich i uporządkowaniu, które wymagało olbrzymiego nakładu uciążliwej, żmudnej pracy, Muzeum Przyrodnicze, występujące od tej chwili jako instytucja samodzielna, zostaje otwarte dla zwiedzających i dla ludzi nauki w dniu 25 października 1945 r. Zaznaczyć trze ba, że część zbiorów, j ak również znaczna część biblioteki Muzeum nie posiadają odpowiedniego pomieszczenia i są chwilowo zmagazynowane w budynkach Ogrodu Zoologicznego, który - wobec braku miejsca w Muzeum (nawet na magazyn) - udzielił tymczasowej gościny szafom z okazami mineralogicznymi i paleontologicznymi oraz skrzyniom z książkami. Zielniki, przywiezione z Gostynia, znajdują się dla tej samej przyczyny - braku miejsca - w lokalu preparatorni przy ul. Sew. Mielżyńskiego 26/27.

Charakter obecny Muzeum i sposób wystawienia zbiorów Przed wojną Muzeum gromadziło wszelkie okazy flory i fauny, jakie najczęściej zostawały zaofiarowane lub - rzadziej - zakupione. Stąd Muzeum posiadało w pewnym stopniu charakter ogólny, obejmując zresztą tylko niewielką część okazów przyrodniczych z całego świata. Obecnie znajdujące się w Muzeum okazy zwierząt i minerałów egzotycznych służyć mają jedynie jako materiał porównawczy, względnie stanowią trofea myśliwskie podróżników wielkopolskich. Muzeum zaś zdecydowanie obrało rolę i zadanie prowincjonalnego Muzeum Ziem Zachodnich, które ma zgromadzić i pokazać przyrodę tych ziem. W ten sposób Muzeum poznańskie znalazło się w zasięgu wpływów i współpracy z Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie, mającym charakter ogóino-polski. Samo zaś rozciąga swój wpływ , na Wielkopolskę, Pomorze, Sląsk oraz przyłączone ziemie na zachodzie. Nie tylko gromadzi i wystawia okazy, pochodzące z tych części Polski, ale także rejestruje wszystkie muzea przyrodnicze tego terenu wraz z wykazami ich zbiorów. Nawiązany kontakt z mniejszymi przyrodniczymi ośrodkami naukowymi ma za zadanie wymianę lub zakup zbiorów celem skompletowania oraz ogólne ożywienie działalności naukowej. z myślą o spopularyzowaniu wiedzy a przede wszystkim o udostępnieniu Jej uczącej się młodzieży, co szczególnie jest ważne dzisiaj, kiedy szkolne gabinety przyrodnicze zostały przeważnie zniszczone wskutek działań wojennych lub wywiezione przez Niemców. W tym celu np. w dziale historyczno-geologiczno-paleontologicznym umieszczono odpowiednie proste objaśnienia, streszczające historię skorupy ziemskiej i rozwijającego się na niej życia. Dalej okazy krajowych ssaków, ptaków i modeli grzybów zostały zaopatrzone w nazwy polskie obok łacińskich; takie zestawienia bowiem dają zwykle ogółowi zwiedzających a szczególnie młodzieży szkolnej kształcące skojarzenia pamięciowe: zwierzę, znane pod nazwą ludową lub powszechnie przyjętą, zostaje poznane pod międzynarodową nazwą łacińską w Muzeum, gdzie ponadto jest umieszczone w wyznaczonym mu przez naukową systematykę miejscu. Okazy ptaków i ssaków zostały też zaopatrzone w objaśnienia - krótkie dane o życiu i miejscach występowania zwierzęcia. Poza tym na szafach z ptakami umieszczono poglądowe mapy, obrazujące wędrówki nar szego ptactwa.

Obecny stan zbiorów Muzeum

Zoologia.

1. Okazy wypchane.

a) Ssaki. Muzeum posiada prawie kompletny zbiór wypchanych okazów ssaków krajowych z ginącymi na czele: żubrem, niedźwiedziem brunatnym, wilkiem, kozicą, rysiem i żbikiem. Są to dary różnych osób, pochodzące ze zbioru Tow. Przyjaciół Nauk, uzupełniane darami Ogrodu Zoologicznego, który zwykł dostarczać M uzeum padłe tam zwierzęta. Zbiór ten nie uległ w czasie wojny większym zmianom, brak jedynie 3 okazów żubrów, pochodzących z rezerwatu pszczyńskiegob) Ptaki. Zbiór ptaków krajowych zachował SIę- w całości. Obejmuje on wszystkie grupy systematyczne z uwzględnieniem rzadkich gatunków, jak kruk (Corvus corax L.), pustelnik (Syrrhaptes paradoxus P.), pasterz różowy (Pastor roseus L.) i inne. nowiący pamiątkę po śp. Filipie Skoraczewskim, nadleśniczym z Miłosławia. Brak także zbioru Granowskiej z Kowalskiego.

2. Anatomia porównawcza.

Zbiór szkieletów i czaszek obejmuje przede wszystkim kręgowce krajowe, przy czym najliczniej reprezentowane są ssaki i ptaki. Muzeum posiada też szereg preparatów mokrych, obrazujących anatomię i embriologię różnych kręgowców. Poza wystawionymi dla zwiedzających szkieletami i czaszkami Muzeum posiada duży zbiór porównawczy kości, przede wszystkim różnych ssaków; służyć one mogą m. in. jako pomoc przy oznaczaniu szczątków zwierząt kopalnych. Czaszki zwierząt egzotycznych, mianowicie nosorożców i bawoła kafryjskiego z imponującymi rogami stanowią trofea myśliwskie wielkopolskich podróżników Pętkowskiego i Koźmiana, zaofiarowane przez nich dla Muzeum.

3. Rogi.

Muzeum posiada obecnie dużą kolekcję rogów różnych jeleniowatych (Cervidae), które częściowo zgromadzili Niemcy w czasie wojny; pochodzą te nowe okazy prawdopodobnie z mieszkań prywatnych, zabrane po wysiedleniu właścicieli. W razie rozpoznania i zidentyfikowania rogów przez prawych właścicieli, Muzeum nie zamierza stawiać przeszkód co do zwrotu okazu.

4. Zbiór zoologiczny.

Zbiór jaj ptaków krajowych H. Erzepki i E. Kretschmera został częściowo udostępniony zwiedzającym obejmuje on przedstawicieli prawie wszystkich grup systematycznych ptaków.

5. Gady i płazy.

Fauna krajowa gadów i płazów jest kompletna, są to okazy zakonserwowane w spirytusie. Okazy gadów i płazów egzotycznych pochodzą z daru znanego podróżnika poznańskiego A. Fiedlera, a kilka wypchanych jaszczurek przysłał z Arizony nasz rodak, emigrant Szymon Wielgus. Muzeum posiada mały tylko zbiorek najpospolityszych ryb polskiego morza.

7. Zbiory entomologiczne.

Zbiory owadów obejmują wszystkie grupy systematyczne. Najliczniej reprezentowane są motyle i chrząszcze. N ajwiększym jest zbiór motyli po śp. Fryderyku Schille z Podchorzec, zawiera on niemal wszystkie gatunki, opisane w pracy pt. "Fauna Motyli Polski" Pol. Akad. Umiejętności, Prace Monogr. Komisji Fizjogr. Tom VI.

Zbiór owadów prof. Kulczyńskiego, I. Brunickiego i M. Rybińskiego obejmuje motyle, chrząszcze, szarańczaki i pluskwiaki, pochodzące z Małopolski. Owady Wielkopolski, przede wszystkim motyle i chrząszcze pochodzą ze zbiorów B. Szulca i Szumana z Poznania, prof. Raatza z Gniezna, M. Zemlerskiego z Grodziska, H. i T. Mańkowskich. Na uwagę zasługuje też zbiór muchówek Loewa. W czasie wojny Muzeum zyskało cenny zbiór muchówek z okolic Rygi.

Straty, poza pojedynczymi okazami, są na ogół niewielkie.

8. Zbiory mięczaków.

Muzeum posiada zbiór krajowych mięczaków słodkowodnych Sypniewskiego i Urbańskiego. Zbiory Dyrdowskiej, Lauterbacha i Mullera zaginęły. Zbiór małży i ślimaków morskich został ostatnio wzbogacony przez kilkadziesiąt okazów, zebranych przez śp. inż. Stanisława Rucińskiego.

Botanika.

Zielniki Muzeum, jak o tym wpomnIano wyżej, były wywiezione przez Niemców do Gostynia, a odnalezione wróciły do Muzeum dopiero w początkach listopada ub. roku. Stan zielników uległ uszczupleniu w czasie wojny. W porównaniu ze stanem posiadania przedwojennym stwierdzić należy brak następujących cennych zielników: 1. Spribillego - 11 gatunków rzadkich roślin Poznańskiego, 2. pamiątkowego zielnika Elizy Orzeszkowej, 4. M. Mariańskiego - rośliny Zachodniej Australii.

Z posiadanych obecnie przez Muzeum na uwagę zasługują: 1. bardzo bogaty zielnik flory wielkopolskiej, zbierany przez prof.

Cybichowskiego, Pfuhla, Mullera, Hoffmanna i in.

2. F. Krawca - Lichenoteca polonica, 3. A. Szulczewskiego - Flora polonica, 4. J. W. Szulczewskiego - Flora posnaniensis, Zoocecidia Tatr, Wielkopolski, Gdyni i okolicy, okolic Torunia, pograno Wołyńsko-Poleskiego, Zielnik fizjograficzny, porosty, mchy, 5. M. Raciborkiego - Zielnik flory polskiej, 6. Zielnik F. Sypniewskiego (rośliny niższe), 7. Zbiór traw - Wagnera, 8. Zbiór śluzowców - M. Twardowskiej, 9. Zielnik J. Kotlińskiego z Ostrowa.

J ak już wspomniano, zielniki znajdują się w lokalu preparatorni Muzeum. Dla zwiedzających wystawione są jedynie niektóre grzyby pasożytnicze oraz zbiór porostów Sypniewskiego.. Na wzmiankę zasługują też wystawione modele grzybów jadalnych i trujących oraz przekroje olbrzymich drzew wielkopolskich.

Petrografia i mineralogia.

Duża ilość okazów petrograficznych pochodzi ze zbiorów pierwszego organizatora Muzeum, dr Fr. Chłapowskiego, poza tym G. A. Wernera z Fryburga oraz Mathusiusa z Ludom. Część ziorów pochodzi z zakupu lub wymiany z instytucjami naukowymi zagranicznymi. N a uwagę zasługuje też zbiór marmurów chęcińskich i obcych. Ze zbiorów mineralogicznych wymienić należy największy zbiór Zeisskego, zakupiony przez Tow. Przyjaciół N auk w r. 1912/13 w Kissingen, a pochodzący z Tyrolu, Harcu, Saksonii oraz Brazylii. Wartościowym poza tym jest zbiór minerałów po śp. Felicjanie Sypniewskim z Piotrowa.

Cenny zbiór minerałów boliwijskich Jackowskiego i okazów złota z zachodniej Australii Jackowskiego i M. Mariańskiego, polskich inżynierów - górników, pionierów australij skich, powstał dzięki niewyczerpanej inicjatywie wymienionego powyżej dr Franciszka Chłapowskiego. należy dużą bryłę axinitu, która spadła w Wielkopolsce w r. 1911, a posiada wagę ponad 75 kg. W Muzeum znajduje się również kompletny zbiór modeli (częściowo oryginałów) układów krystalograficznych.

Paleontologia.

Zbiory paleontologiczne Muzeum należą do największych i najwartościowszych w Polsce. Bardzo bogate zbiory skamielin narzutowych zwierząt bezkręgowych (gąbki, korale, szkarłupnie) zostały już częściowo opracowane (Dr W. Rakowski: "N arzutowe głowonogi Wielkopolski" i "N arzutowe , trylobity Wielkopolski", M. Ruszkowska: " Slimaki narzutowe WielkopoIski"). Pochodzą one przede wszystkim z okolic Obornik, a zebrane zostały przez ks. A. Heintzego. Cennym jest też liczny zbiór mięczaków mioceńskich prof. Friedberga oraz dr Gw. Stachego. Dr Brusina z Zagrzebia ofiarował dla Muzeum także wartościowy zbiór ślimaków z rodzaju Paludina.

Co do okazów paleontologicznych kręgowców, to M uzeum posiada niewiele tylko kości gadów i płazów kopalnych; na uwagę zasługują oryginalne odciski ryb i rybojaszczurów w łupkach górno-jurajskich z Solenhofen oraz odciski ryb w permskich łupkach miedzionosnych z Eichstattu, Eisleben i Mansfeldu. Bogatsze są zbiory paleontologiczne ssaków z okresów późniejszych, przede wszystkim z okresu lodowcowego. N ajwspanialszy okaz - to czaszka z rogami jelenia olbrzymiego (Megaceros hibernicus Ow), wykopanego w okolicach Dublina w Irlandii; rozpiętość rogów jest imponująca, wynosi aż 337 cm. Drugim, równie wspaniałym wykopaliskiem jest czaszka wraz z rogami łosia, wykopana przez ówczesnego kustosza Muzeum, dr. Rakowskiego, w Łukaszewku pod Trzemesznem w r. 1928; rozpiętość rogów tego kopalnego łosia wynosi 162 cm., a wysokość łopat - 111 cm. Dalej wymienić należy szczątki mamuta, wykopane w Wielkopolsce, szczątki bydła torfowego (Bos brachyceros Rutim. , Bos collyceros Rot.), żubra kopalnego (,Bison priscus), słoni (kolekcja zębów). Cenne są szczątki foki grenlandzkiej neolitycznej z Bzucewa na polskim wybrzeżu Bałtyku, opracowane przez prof. dr E. LubiczNiezabitowskiego. Foka ta żyła w końcu okresu neolitycznego i wyemigrowała z chwilą ocieplenia się wód Bałtyku na północ. dzika, kozy, bobra i innych mniejszych ssaków. Piękne okazy czaszek nosorożców kopalnych (Rhinoceros antiąuitatis) - 3 sztuki, wykopane w r. 1911 w Dębcu pod Poznaniem, następnie szkielet łosia oraz prawie kompletny szkielet tura, wykopany w r. 1933 w Iwnie pod Kostrzynem - zostały, jak już o tym wspomniano, wywiezione przez Niemców i niestety zaginęły. Wykopaliska osad przedhistorycznych z nad Gopła, z Gniezna, Rzucewa a ostatnio z Biskupina dostarczyły wiele materiału kości zwierząt domowych człowieka lub tych, którymi się żywił. Znaleziska te stanowią poważną podstawę naukową dla odtworzenia obrazu życia człowieka przedhistorycznego i rodzaju jego kultury (prof. dr E. Lubicz-Niezabitowski: "Szczątki zwierzęce z XI i XII w. po Chr. wykopane w Gnieźnie", "Szczątki zwierzęce i ludzkie z osady przedhistorycznej w Biskupinie"). Wykopaliska kości z wyż. wym. osad dowodzą wczesnego pojawienia się tam Słowian. Mówiąc o paleontologii, nie wolno zapomnieć o pięknych niejednokrotnie odciskach paprotników z epoki węglowej, pochodzących z daru Dzięgielskiego, oraz o zbiorze odcisków liści drzew plioceńskich z pokładów iłów poznańkich. Część zbiorów geologicznych i paleontologicznych została obecnie użyta do utworzenia wspomnianego już działu historyczno-geologiczno-paleontologicznego. Jego zadaniem jest dać jasny pogląd na przemiany, jakim ulegała skorupa ziemska od początku swego istnienia. Próbki z różnych formacji geologicznych obok charakterystycznych dlań skamielin zwierząt i roślin obrazują przy pomocy słownych objaśnień oraz rycin i mapek wygląd skorupy ziemskiej i rozwój życia w różnych kolejno okresach historii ziemi.

Zestawienie "strat i zysków" Muzeum w czasie wojny

Przybyło: 1. Kolekcja rogów jeleniowatych, 2. Zbiór muchówek z okolic Rygi, 3. Zbiór mięczaków morskich inż. Rucińskiego.

Ubyło: 1. 3 wypchane żubry, 2. Pamiątkowy zbiór ptaków F. Skoraczewskiego 3. Zbiór ptaków Granowskiej, 4. Zbiory mięczaków Dyrdowskiej, Lauterbacha i Mullera, 5. Zielnik rzadkich roślin Wielpolski, 7. Pamiątkowy zielnik E. Orzeszkowej, 8. 3 czaszki nosorożców kopalnych (z Dęb ca pod Poznaniem), 9. Szkielet tura kopalnego (z Iwna), 10. Szkielet łosia kopalnego.

Na przyszłość Muzeum projektuje rozbudowę gmachu celem odpowiedniego wystawienia zbiorów, utworzenia nowych działów (np. biologicznego) oraz stworzenia miejsca dla biblioteki i pracowni naukowych, nie mówiąc już o innych niezbędnych pomieszczeniach (np. magazyn) . Brak miejsca wytwarza obecnie pewien zastój w normalnej pracy Muzeum. Nie można przecież gromadzić nowych zbiorów, skoro nie ma ich gdzie umieścić. Miejmy nadzieję, że zrozumienie potrzeb nauki polskiej pozwoli wkrótce postawić Muzeum na poziomie, odpowiadającym kulturze i znaczeniu Ziem Zachodnich.

SPIS LITERATURY dotyczącej zbiorów Poznańskiego Muzeum Przyrodniczego. l. Schille Fryd., inż. Fauna Motyli Polski. Prace Monogr. Kom. Fizjogr. Akad. Umiej. T. VI.

2. D y r d o w s k a M a r i a, Ślimaki lądowe skorupowe w Poznańskim i właściwości ich rozmieszczenia. Poznań, 1928. 3. C h ł a p o w s k i F r, dr. Zbiory przyrodnicze T. P. N. dla użytku zwiedzających je. Poznań, 1909. 4. - Zbiory T. P. N. Poznań, 1913.

5. - O znachodzeniu kilku gatunków względnie odmian słoni na niżu północno-niemieckim i polskim. Roczn. T. P. N. XXX. 6. - Ząb mastodonta w żwirowisku obornickim. R. T. P. N. XXX.

7. - Zbiór pseudolitów w Poznaniu. Kosmos, T. XXXIV.

8. - Pseudoliten aus den Kieselgruben in der Nahe von Posen. Zeilschr. d. Naturwiss. Abt. XVI. 9. G a l i n e k E. Der obere Jura bei Inowrocław in Posen. S1. Petersburg, 1897.

10. J a c k o w s k i J., Zbiór minerałów z Boliwii. Poznań, 1891.

U. Jenfżsch A., Der Posener Ton u. die Lagerstatte der Flora v. Molkegrube.

Jrb. d. kgl. preuss. geol. Landesanst. 1910. XXXI. cz. 1.

12. Kaiser Friedrich-Museum in Posen. Amtlicher Fuhrer. Posen, 1911.

mat. -przyr. Akad. Umiejętności. T. LIII. 14. M a a s G., Ueber Thalbildungen in der Gegend v. Posen. Jhrb. d. kgl. preuss.

geol. Landesanstalt, 1910. t. XXXI. 15. M e n z e l P., Pflanzenreste aus dem Posener Ton. Jahrb. d. kgl. preuss. geol.

Landesanstalt, 1910, t. XXXI.

16. N i e z a b i t o w s ki E. prof. dr, Dawny łoś Wielkopolski. Roczn. Nauk rolno i leśno T. XXI. 17. - Das fossile Renntier in Galizien sowie seine Rassen und Artzugehórigkeit.

Extr. d. Buli. d. L'Acad. d. Sciences de Cracovio. 1914.

18. -. Szczątki nosorożca włochatego, znalezione na ziemi Wielkopolskiej.

R. II. Muz. Wlkp. 1924.

19. - Przyczynek do znajomości kóz kopalnych w Polsce. Roczn. Nauk rolno i leśno T. XII. 1924. £0. - Pies przedhistoryczny epoki bronzowej z jeziora Gopła. Roczn. Mnz. Wlkp.

Poznań, 1929.

21. - Szczątki foki grenlandzkiej neolitycznej (Phoca pagophoca groenlandica neolithica Niez.) z polskiego wybrzeża bałtyckiego. Roczn. Muz. Wlkp. 1928. 22. - Zbiory przyrodnicze T. P. N. w Poznaniu. Roczn. T. P. N. 1928.

23. - Interglacjał w Szelągu pod Poznaniem. Spraw. Kom. Fizjogr. Pol. Akad.

Umiej. T. LXIII.

24. - Ochrona zabytków kopalnych naszej fauny zwierząt ssących. Ochrona Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze. Zesz. 4, 1933.

25. - Szczątki zwierzęce z XI i XII wieku po Chr. wykopane w Gnieźnie.

Poznań, 1937.

26. - Szczątki zwierzęce i ludzkie z osady przedhistorycznej w Biskupinie.

Poznań, 1936. Przegl. Archeol. T. V., zesz. 2.

27. - Czaszka jelenia olbrzymiego (Cervus euryceros Aldr.) z nieprawidłowymi rogami z Baryczą nad Sanem. Pozn. T. P. N. Seria B. T. VII. Zesz. 3. Poznań, 1935.

28. Rak o w s k i W i e s ł a w dr, N arzutowe głowonogi Wielkopolski. Roczn.

Muz. Wlkp. III. 1928.

29. - Narzutowe trybolity Wielkopolski. Pozn. T. P. N. Seria B. T. VIII.

Zeszyt 2. Poznań, 1936.

30. - Geologia i paleontologia miasta Poznania. Kronika miasta Poznania, R. XI. 1933.

31. - Historia i zbiory Oddz. Przyrodniczego Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu. Kronika miasta Poznania. R. XII. 1934. 32. P fu h l, prof., Das Herbariuin im Kaiser-Friodrich-Museum. Zeitschr.

d. botan. Gescllschaf1. X. 33. R a d o ń s kiP. Spis mięczaków W. Ks. Poznańskiego. R. T. P. N. XIX.

34. Rosta,fiński J. prof. dr., Próba systematyki małych bowidów Europy.

Lwów, 1933.

35. D e m b i ń s k a - Róż k o w s k a M. dr., N arzutowe ślimaki Wielkopolski.

R. Muz. Wlkp. 1928.

36. - Pochodzenie skamielin narzutowych. Kosmos. T. LIII. Zesz. 3. 1928.

37. R i t s c h l G., Flora des Grossherzogtums Posen. Berlin. 1850.

51. Verso Deutsch. Philol. u. Schulmanner. Posen, 1912.

39. - Zur Posener Wirboltierfauna. Zeitschr. der N aturwiss., Abt. Deutsch.

Ges. f. Kunst u. Wissenschaft. Posen, 1913.

40. S z a f ark i e w i c z 1., Tablice geologiczne W. Ks. Poznańskiego. R. T.

P. N. XV.

41. S z u l c z c w s kiJ. W. dr., Chrząszcze Wielkopolski. T. P. N. Prace Kom.

Mat.-Przyr. T. I. Zosz. 3-4.

42. - Wyrosła (cecidia) Tatr Polskich. R. Kom. Fizj. Akad. Umiej. T. LXIV.

43. - Rośliny o nazwach związanych z Poznańskim. Ochr. Przyr. na Wielkopolskę i Pomorze, z. 3. 1932. 44 - Die Pfianzenankómmlinge in der Flora der Stadt Poznań. Buli. d. 1. Soc.

d. Amis d. Sciences. Poznań. T. IV. 45. - Osobliwości fauny Wielkopolski. Czasopismo geograficzne. Z. 1-2. 1930.

46. - Aus meinem teratologischen Herbar. Ztschr. d. naturwiss. Abt. XXIII. 2, XXIII. , XXIV, l, 2.

47. Pflanzenmissbildungen. Tamże. XIV, l.

48. S p r i b i II e F r. Die bishcr in der Provinz Posen beobachteten Rubi Verhgld. bot. Ver. Brand. Berlin, 1897. Jhrg. XXXIX.

49. S z a f r a n ó w n a H. dr., Przyczynki do historii badań flory poznańskiej.

Biblioteka Kroniki miasta Poznania nr 4.

50 Szafer Wt. prof. dr., Flora Polska. Kraków.

51. S e r a f i ń s kiT. lnz., Przyczynek do znajomości o krecie na ziemiach Polski. Kraków, 1928. Spr. Kom. Fizj. Akad. U miej. LXII.

52. S c h u m a n n , Cicindeliden und Carabiden d. Provinz Posen. Ztschr.

d. N aturwiss. Abt. Posen. XII. 2. 53. - Coleopteren der Provinz Posen. Tamże. XIII, 2, XIV, 2, XV, l.

54. Sokołowski Jan prof. dr., Ptaki ziem polskich. Poznań,1936.

55. T o r k a W., AIgen der Provinz Posen. Zeitschr. d. bot. Abt. d. naturw.

Ges. Po sen XV.

56. - Bryotheca Posnaniensis. Leipzig, 1914.

57. U r b a ń s k i J., Materiały do fauny mięczaków Woj. Pozn. Warszawa 1932.

Fragmenta faunistica. T. II.

58. - Godne ochrony zespoły i gatunki mięczaków Woj. Pozn. Ochrona Przyrody, z. XI. 1932. 59. - Mięczaki z okolic Rawy Ruskiej i z kilku innych miejsc na roztoczu Lwowsko- Tomaszowskim. Spraw. Kom. Fizj. Akad. Umiej. T. LXVzl. 1933.

60. Die Molluskenfauna d. Babiagóra Westkarpaten) . Archiv f. Molluskenkunde. 1932. 61. W a h n s c h a f f e F., Mitteilungen uber Ergebnisse seiner Aufnahmen in der Gegend Oborniki. Jahrb. d. preuss. kgl. gcol. Ldst. 1896. Berlin 1897.

62. Z o II T. inż. , Dziki królik na ziemiach Polski. Spraw. Kom. Fizj. Akad.

Umiej. T. LXIII. Kraków 1929.

63. H a m m l i n g J u l i u s, Zur Vogelwelt des Posener Landes. Deutsche wiss.

Zeitschr. f. Polon. Poznań, 1933.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Stoł. M. Poznania: czasopismo poświęcone sprawom kulturalnym stołecznego miasta Poznania: organ Tow. Miłośników Stoł. Miasta Poznania 1946 marzec R.19 Nr1 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry