ZAPISKIspołeczellstwa polskiego przez przemoc pruską. \V roku 1909 zapełniono lukę, powołano do życia samorzutnie placówkę zrzeszającą ówczesną \Vielkopolskę malarską, z celenl skromnym, a mianowicie dążeniem do scentralizowania myśli malarskiej w jedno ognisko. Poznall nigdy nie był hb;torycznie środowiskiem zbyt ożywionego ruchu malarskiego. Świat zgrupowany wokół ówczesnego Stowarzyszenia Artystów stanowił ogólną mobilizację malarską na terenie Księstwa. To, jak nie mniej układ społeczny i "vypływające z niego warunki polityczne sprawiły, że Stowarzyszenie cechowała wtedy pewna dorywczość organizacyjna. brak było konkretnego, malarskiego wyznania wiary, bl"ak programowości oraz ideologicznych założell w imię czystej sztuki. l) Jaki był IH"ogram Stowarzyszenia, łatwo się domyśleć sięgając wspomnieniami w ówczesne środowisko kulturalnego Poznania, kiedy to ognisko sztuki i wiedzy w stolicy Wielkopolski pobudzało do pracy zaledwie kilkunastu tubylczych malarzy, tyluż architektów, kilku odważniejszych aktorów z trupy Lelewicza, paru dziennikarzy-publicystów oraz mecenasów. Nie pomnę, aby założyciele Stowarzyszenia sformułowali kiedykolwiek S\vój program na piśmie, chodziło bowiem przede wszystkim o scentralizowanie poznailskich artystów w jedno ognisko - i to jedynie było punktem martwym w programie założonego towarzystwa. 2) Analogicznie fOl'lrlOWała się w ro1{u 1f\97 "Sztuka" krakowska, której duchowym inicjatorem był Chełmollski, a twórcą, organizatorem i "s p i I' i t u s m o v e n s" Jan Stanisławski, człowiek, co wiedział, czego chciał i od razu umiał pociągnąć kolegów za sobą do czynu. Założono więc towarzystwo dziesięciu artystów, 3)

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1938 R.16 Nr2

1) Bezprogramowoś( Stow. Artystów podkreśla nie bez słuszności autor przedmowy do katalogu zbiorowej wystawy członków HJ27 r. Stanisław Zawadzki. 2) Do założycieli należeli: A. Fiedler, Bronisław Śniegocki, hr. Mielżyński, Franciszek Pilczek, ks. prob. Białas, arch. K. Ruciński oraz malarze: Gendzierski, Gardzielewski, Graczyński, Kremerówna, SikorRka itp. Z poetów i literatów czynny udział w założeniu Stowarzyszenia wziął Roman Wilkanowicz.

3) Oto nazwiska: Teodor Axelltowicz, Józef Chełmoński, Julian Fałat, .Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Antoni Piotrowski, .Jan Stanisławski, Włodzimierz Tetmajer, Leon Wyczółkowski i Stanisław Wyspiański.