ROZWÓJ POZNANIA W OSTATNIEM STULEOIU 89

Kronika Miasta Poznania: miesięcznik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1926.05.31 R.4 Nr5

Przeciwstawiając oba okresy 1816-1871 i 1871-HJ10, stwirerdzamy, że s ł a b i e j r o z w i j a ł s i ę P () Z Ił a ń w: o k r e s i e p i e r w s z y m. ,V drugim okresie pOIllog'ło T'oznaniowi wprawdzie wcielenie gmin podmiejskich, ale rozrost gmin t.ych z tego samego IlatJlje okrpu i odhywał sif; zresztą hezHprzeczl1ic kosztem Poznania ściślejszego. Tak wic w okresie 181f5-1871 słabszy od Poznania rozwój zdradziło tylko :31 miast., równy 5 miast., a 50 miast rozrastało się chyżej. W okresil' 171- .HHO stOf:IUlki poprawiły się na. korzyM Pozlłani!t. Na ogÓłmn 107 miast rozwijało się słabiej ni:ż' Poznali 54 10 ), równo 2 11 ), a silniej, 50 12 ). T u z a t e 111 s t a Ił o- w i s k o P o z n a n i a j e s t w y r a Ż ij i e C'C II t r a l n e. I rz('cz charaJkterystyczna: nie podążają za miastem naszem ohecnie już niekt.Órf', wprawdzie hardzo. nif'liczne miasta prz'mysl(l\vR, jak Bannen, Bydgl'Rzcz, Krpfeld, Elhcrfeld, Hamm, Harde, :Mtinrhen, Gladhach, 'Sif'gen, nadto miasto przy porcie Altona i sama stolica Berlin. vVśr{,a miast wysnl"e ożywionych I>rzl'ważają znowu miasta przemysłowe, lIlidzy któremi znajdują siQ osiedla roz.. wijające się bO(laj na mo(lh anwrykm'lską, tak np. Gelsenkirchcn przf'Z lat 39 wzr.)sło 22-krntniR, a miasta lpżąl"e pod Berlinem jeszcze silniej, bo N eukalIn 2!)-krotnie, a, Wihllcrsrlorf 67 -krotnie. SUlllUjąC wnim;ki z rozważali tych stwierdzamy. że l' o z n a II, rozw.ijający się słabiej w pip,rwHzej połowie H) w i e k u a n i e c o ż y w i e j p r z v k o li C U w i e ku 19 i w p oc z ą t k a c h 20 '" i e k u, t r a c i ł j e d n a k w f; rÓd z e s p o ł u m i a s t p a ń s t w a p r u s k i e g o n a z n a r z e n i u g' o s 11 od a r c z e m g łów n i e p r z ,v k o l.. r li 1 J w i f' ,k Il, u s t ę P li j ą c m i re, j s c a w i e l k i m o s i e fi l o llJ p r z R ITI Y s ł o w y m, d 0t.rzymywał natnmiast kroku wszystkim tym m i a s t o rr., k t ó r e p o d o b n i e i a k P o z n a li n i e III i a ł y u p r z y w i l e j o wa n e g o p 0 ł o Ż R n i :1,. Fa!kt ten, że wielki

''') Opr6cz porlanY0h w uW:JJlze 1): Akwizgran, Frankfurt n/Odrą, Zeitz, nubill, Wy8truć, Ił;;erl{)lm, Zgorze.Jicf' Hana'll, Liinehurg, Vier"en, Barmen, BydgOBzcz, KrefeM, Słupia. Weissenfels, Alt{ma, Elberfeld, Get} nim. Berlin, Wrocław, Diiren, ErfurtJ Hamm, Hlldesheim, Horrle. ChocidlUŻ, .l\liinchenGladhach, Racibórz, t'ieg-cn, Witoten.

11) Stelldal i Toruń.

12) Prócz lpod'aJlych w uwagach 5 d{l 7: Flenshurg, Herfonl, Ona!niick, KasseI, Król. Huta, Mona,ster, Wanclshek, F'rankfu.rt n. Menem, Harburg, Neu.

miinster, KatowIce, S0honeberg, Wilhelmsha:ven, Kilonja, Oberhausen, Gelsenkirehen, Heme, NeukoHn, SZ0zeC'in "Viesbaden, ReckIingharusen i 8aarbriicken.

KRONIKA MIAS'l'A POZNANIAprzemysł na ogół nie ogarniał Poznania, w konsekwencji obniżał znaczenia miasta Poznania z punkti.I widzenia siły zaludnienia. O ty le też c z a s y t e p r z y n o s i łyk r z y w d ę P o z n a n i 0w i, ż e u t r u d n i a j ą c m u k o n k II r e n c j ę g o s p o cI a r c z ą w y S U wał y P o. n a d n i e g o c o r a z t o n o w e o s i e d l a. Niezwykły rozwój wykazywały w Niemczech tylku mirodki przemysłuw.. i przedmieścia BBrlina. 'VszY03tkie inne miasta liczyć Illusiały kategorjami skromniejszemi. Ponieważ zasadnicze warunki gospodarki międzynarodowej ni£' uległy dotychczas poważniejszej zmianie, Poznal1 na przyszłość spodziewać się powinien rozwoju podohnego jak w ostatniem 50-leciu. Upadła wprawdzie konkurencja przemysłowa miast niemieckich i pewien rozwój przemysłu jDst, I'raW1lopodolmy, w czę!ici nawet rzeczywiście widoczny, wąlpli\wm natomiast poozostaje nadal, żehy Poznali mógł stać się miai-Hem ściśle prz'emysłowem. Poznań był na peryferji w wieku 19 i ouecnie jP8t również na pcryferji palistwa. 1\1 i a s t a n i e uprzywilejowane poł'użeniem geugrafi,cznem 1Il II g ą t Y l k o w p e w n y ll1 S t o p n i u kor z y s t a ć z n ap ł . w u l u fI n o ś c i z z e w n ą t r z. K a p ł Y w t e n u t r z ymu je się do przyrostu naturalnego mniejwięcej w t o s u n kul : 1 a ż d o 2 : 1. :Miastem dla imigracji masowej Poz.ań nie był i w hliższym okresie cza:;u hyć nie może. Względnie wielka imigracja lat najnowszych jest prawdopodobnie nifmormaIna, wynikiem jej obecne chroniczne już hrzrobocie, które ostatecznire spowoduje pf'wien odpływ dla wyr{,w11ania raty przyrostu. Takie nasuwają się na pierwszy rzut oka uwagi przy porównaniu rozwoju miasta Poznania z rozrostem znaczniejszych miast Prus da "'11 iejszych. Rzczegółowo wypada zbadać rozwój zalurlnienia wszystkich znaczniejszych osiedli na tym tef(nie, ktÓry pozost.aje pod supremacją gospodarczą czy polityczną Poznania, a więc miast 'Vi elkopobki i w ('zęści także Pomorza. Rozpatrujemy tutaj historję zaludnienia wszystkch miast wif'llwp"lskich, aby na tej podstaw Je zilustrowae najważniejsze przyczyny ro'zwojn Puznania. Zestawiamy nasamprzód daty rozwojowI' rlla wszystkich obecnych 118 miast województwa pozmlliskiego, hp,z hliższych objaśnień.

Ponieważ przełom gospodarczy w Wielkiem Księstwie Poznańskif'm datować należy rnniejwięcej od r. 1860, dzielimy czasy panowania pruskiego na okresy 1816-1861 i 1861-1910, ponadto zaś zestawiamy całość rozwoju w czasie 1800-HJ21, włączając

zatem na początku i koiicu wielkie okresy wojenne: czasy napoleoliRkip i ostatnią wojnę międzynarodową. Rozwój miast wielkopolskich w pierw;szej p o ł o w i e la w i e k u b y ł d ość rÓw Ił o r z ę d n y, bez wielkich skoków i bez liczniBjszyrh katastrof rozwojowych. Poznał) nic wybijał ię iłą rozrostu ponad cały szerpg innych miast. Całe W. Ks. PoznaI1skie wykazało w ciągu wiPKU 19 i w: początkach 20 wieku przyrost ludności mnicjwięccj w stosunku 1 % wcznie (w progresji geometrycznej). Lurlnuś(' miejska wzrahtla silniPj wpraw(1zie, mimo to uważamy granicf! 1 % za miarodajną przy oCPllip, czy miasto wykazało żywotność czy chyliło się ku upadhowi. - \JV pierwszym okresie miast żywotnych było na ogółem 103 (ella 15 miast brak dostatecznie pewnych danych) jPelnostek miejskidl CD, słabych 31 a hezwzgl(lnie podupa\lających, L j. takich, ktÓrych ludnośl w rią.gu okresu absolutnie się zmniejszyła, 3. Na czele kroczył \Yągrowiec (,78% przy\'Ostu rocznego), za nim szły Bydgoszcz, UjRcie, Naklu, Szauwtnły, Srem, Wielichowo, Miasteczko, Trzemeszno, Szubin, Gołal)CZ i Pleszew (12 miast z przyrOHtem rocznym ponad 2%). Do silnie rozwijających się należały miasta 'Vyrzysk, riniewkowo, \Vysoka, Jarocin, Pniowy, Gniezno i Żprków (ponad 1,75%), relatywnie, dobrze rozwijał się Poznań 1.71 i dalszych 13 miast l:J), średnio 11 miast 1-1), a dostatecznie 25 miast 15). Dwie trzecie wszYHtkich miast, które charakter miejski zachowały do dni naszych, cieszyły się rozr,)stem zdrowym luh znonym choć niewybitnym. Trzy miasta kurczyły się już w tym okresie a mianowicie Bojanowo, Witkowo i Obrzycku; były one w r. 1801 mniejsze niż w r. 181 G. (4orsze dla licznych miast wytwJrzyły się warunki rozwojowe wolaesie 1871-1910. Olbrzymiego rozrost.u nadal miasta wielkopolskie nie zdrarlzały, a u w i e l u m i a s t s i ł a r o z woj li o s ł a b ł a. Pozytywny rozrost wykazuje na 118 już tylko 30

13) ::-;tęzew, PakO'ś, MO'gihlO, KO'ś('ian, Krzywili, Ko:-;trr.yn, icra'k6w, Ohorniki, NO'WY TomyśI, Ozempiń, InO'wrodaw, Ryczywół i Nowr MiastO' (wzystkie 1,j()- -1,70 proc.).

14) Jalraczewu, Oi'tró,w, K1'oto:-;zyn. KoronowO', 1'zamO'cin, GOF;tyń, Czarnków, Gąswwa, M1'O'cza. PO''Widz i 8trzeIno (1,25--1,50 proc.).

15) Zhąszyil, Żni'n, Opałenica, Pohiedzisk:.t\. l\Iosina, Mię(1zychód, Buk, \VO'lsztyn, KO'źmin, OclO'Ia.nów, KrO'hia, Pog'O'rzela, Ras'zków, SmigieI, 110IsK, 1Job1'zyca, Lwówe,h1, Rakoni,wice, ()sipczna., :Mixtat., Lahiwzyn, Margonin. KO'r;aniea i Kórnik (1-125 prO'o.).

KRONIKA MIASTA POJmANIA

osad miejskich, nie dotrzymują kroku ogólnemu rozwojowi zaludnienia 63 miasta, a 19 miast upada poniżej stanu z początku okresu. Zespół miast żywotnych zeszczuplał tak wyraźnie, że Rtanowił zaledwie trzecią CZl;RĆ ogólnej liczby miaR t wif1lkopoIRkich.

M i a s t o P o z n a ń p o p r a w i ł o s i ę z n a c z n i e i w y s unęło się bardziej na cZuło pochodu rozwojoweg o. Dwa małe miasteczka rosną niezwykle silnie: Solec (3,8% przyrostu rocznego) i Kruszwica (3,4%). Przed PoznaniBm (2,3170) kroczą ponadto Inowrocław, lVIogihw., .Janowif'c. tuż za Poznaniem Jarr>cin, Gniezno, Pakość, Piaski (wszystkie ponad' 2%), dalej Bydgoszcz (1,94%), Zbą.sZYIi, Środa i Gniewkowo (wszystkie l ponad 1,75%). Dobrze rozwijało się dalszych 9 miast LG), średnio 7 17 ), a dostatecznie 6 18 ), reszta słabo ((13) lub ujemnie (19 miast) 19). Stwierdzając rozrost miast w czasie od r. 1800 do 1921 zauważyć należy, że czas ten nie stano,wi oknsu jednolitego: w r. 1800 Wielkopolska należala wprawdzie do Prus, ale niebawem przeszła do Ksi.ęstwa 'Warszawskiego. i przeżyła wojny napoleollskie, które nie pozostały bez wpływu na ogólne zaludnienip. kraju. Przy koI'icu okIesu szalała wielka wojna mil;dzynarodowa, która spowodowała znaczne zeszczuplenie liczby ludności eałego 'kraju wielkopolskiego a zakOlIczyła się oderwaniem \Vielkopolski 0<1 Niemit;c, co znowu było przyczyną niebywatej dot.ychcza migracji odśrodkowej żywiołu niBmieckiego a d.Jśrodkowej żywiołu polskiego. Przez wojnę międzynarodową spadła liczba ludności w olbrzymiej większości miast wielkopolskich, ::I wsz(;'dzie obniżyła się rata przyn.stu ludności. Gdy wip,c czas 1816-HHO jest za::;ailniczo jednolity, a zmiany powodowane są rozwojem st.osunków gospodarczych, to okrf's 1800-1921 ohejmuje także wielkie wydarzenia polityczne i ilustruje w ef.ekcie bardzo dobitnie ich wpływ na zaludnienie miast. Okres taki jednakże wybral; należało dla tego., że wykazuje on niejako bilans cał'ej nie.woli naszej. VV całym zatem czasie od 1800 do 1921 wykazało żywotno::'ć 41 miast, słabnść 18) Ostrzeszów, Żll'in, WrześniR, Opalenica, J{,ościan, UOJo\tyń, Oborniki, Cbodzież, Rogowo (1,50-1,15 proc.).

17) Ost,rów, Wągwwiec, NakIo, "Vronld, Pohic(1ziska, Nowy 'Tmnyśl.

Barcin (1,25-1,50 proc.).

l") KoronowO'. Kostrzyn, Szamotuły. nębicc, T..€sznD: M08in:t (1- -1,2:1 procent). 19) 8arnowo, Ryclzyna, Nowe Mia,sto, .Jaraczewo, Kórnilk, Książ, Kopanica, GO'łańcz, Lobżenica, Jutrosin, Mal'gonin, zamocin, Szu:hi'łl Powildz, J,arb1szyn, Murowana Goślina, ŚWJęcdechowa, Kobylin i Zduny.

rozwojową 72 miasta, a upadek 5 miast. Wielkim rozwojem cieszyły się tylko dwa miasta: Kruszwica i Bydgoszcz (ponad 2% przywHtu rocznego, i t.o oLa takie, ktÓre '.V chwili 1Jpaclku L Rzeczypospolitej Polskiej, były nieslTchanie osłabione. W zglęr1nie dobrym mtzwać można rozwÓj zallHlnicl1ia w Illiastach Inowrdcławiu i Poznaniu (1,87%) oraz Jarocinie i Wągrowcu (ponad 1,75%). 1ll1iat 2") miało rozrost doM dohry, llastp']1nyrh 1, .:.; śj'erlni a wreszr.ip 1222) ilo:-.tatpcznv. Dwip. trzecie miast hyły Hłałll d kil upadku,wi clrvliły się, rozwijając się ujemnie, miasta: £3ojanowo. Obrzyrko, Zduny, Hydzyna i arnowa. Najwięcej ucierpiało Bojanowo.

Wracamy do epoki 1811i -1910.

Najznaczniejsze miast.a następowały 1816: 1. ł 2. Leszno 3. \ P . I Rawicz 1861: 1 oznan 2.\ 3. 4. Leszno 1910: 1. 2.1Bydgoszcz 3. Inowrocław 4. Gnieznow takilll porząrlku: 4. Bydgoszcz 5. Kępno 5. Gnieno 5, Leszno

1816: 6) , Kroloszyn 1861: 6.

1910: 6. Ostrów 1816: 11. Inowrcclaw 1861: 11. Śrem 1910: 11. Kościan

7. Gniezno 8. Rogoźno 9. Ostrów 7. Ostrów 8. Inowrocław 9. Pleszew 7. Krotoszyn 8. Rawicz 9. Nakło

10. Zduny 10. Kępno 10. Pleszew

12. Grodzisk 13. Bojanowo 14. Wieleń 15. Chodzież 12. Rogoźno 13. Nakło 14. Czarnków 15. Trzemeszno 12. Września 13. Środa 14. Chodzież 15. Śrem

1816: 16. Pleszew 17. Września 18, Czarnków 19. ŚmigieI 20. Swarzędz 1861: 16. Grodzisk 17. Wieleń 18. Szamotuły 19. Kścian 20. Zduny 1910: 16. Szamotuły 17. Wągrowiec 18 Kępno 19. Gostyń 20. Jarocin ('harakterystycznem jest. ż e w p o c z ą t k a c h w i e k u 19.

ż Y c i e III i e j s k i '€ k o n c e n t r o waJ o R i ę, n i e l i c z ą c d o 111 i II U i a c e g o z a w s z e F o z n a n i a, g łÓw n i e n a k r e s a c h \V i e l kI/p 1/ l s k i; ll<L 20 mia,,! hyło HIiHle krPHow,ych !), a zhJir.onych 110 kresów ;1, \\ roku zaF; UH O pozostała wHró(] 20 miast największych, wyraźnie połowa Ilawl1ych miast kresowych i hlif-kieh KnsÓw. (Nie wliczalll,v tutaj miaHt 'lflerwallych do Niemie;2, a z niplIIi lJylł!y ohraz jeszezf' wyraźniejszy). I otóż p r a w i e w s z T S t,k i e Ul i a s t akr e s o w e r o z ".. i j a ł y s i ę s t" o s u n

20) Rolp.(', fJn:ip.wo, l\Iogi'lno, Nakło, .Janówif'c. Kościan i Srof1a (1,50 do 1.75 prod. 21) OhOl1liki, ():;trów, Onif'wkowo. GoIailcz, f{og'owo, Hzamotuły, Żnin, Pakoć, Wyrzy.'k, KOHtrzyn, Nowy Tnmyśl, Śrem, Plczf'w i Go,;tyń (1,25 do 1,50 proc.). 22) Zbązyń, Piaski, Koronowo ORtrzeRzów, Mieściko, Opalenica, Mosina" Strzelno, Trzeme:;wo. Krzywiń, Virześnia i Miasteczko.

KRONIKA MIASTA POZNANIA.

k O W O t a k s ł a b o, ż e u:-; t ą P i ł Y z c z a s e III ll1 i e j s r a III i a s t o ITI b a r d z i e j c e n t r a l n y m. t:tło się tak z miastami Lesznen!, Rawiczem. K(pnem, Zdunami, Bojanowem, \Yieleniem i Czarnkowem oraz blisł,iemi Kre:Sl1w l{ogożnlJlll, Rrniglpm i - w drobnej mierze - Krotoszynem. \Vzmocniły pozycję swą kresową w \Vif'lkim Księst.wie l'ozmuiskinm Bydgoszcz tudzież Chodzież. Poza wymienionellli ustąpiły na płan dałszy jedynie Grodzisk i Swarzędz, dwa. miasta błisko Poznania położone i nil' uprzy",.,o;ilejowane pod wzglt(lelll komunikacyjnym. Awansowały w gronie miast największych Gniezno, Ostrów, Inowrocław. Pleszew i \Yrześnia, a wkroczyły do ich szp.regu Nakło, Kościan, Sroda, Srem, Szamotuły, Wągl'owiec, GOHtYl1 i .Jarocin. Ciekawem jest, że granica Kongresówki nie przeszkauzała rozwojO\yi miast przyległych, a miasta wzdłuż granicy WKs. Poznallskiego .:Jd strony prowincyj pruskich prawie wszystkie słahsze miały soki życiowe niż miasta c.entrałne. ZjawisIm to wytłull1aczyp. można głównie znauym z historji faktem, że pierwsza Rzeczpospolita oddała Prusom pogranicze bogato uprzemysłowione; zrazu rozległy przemysł "łókienniczy (sukiennictwo, płóciennictwo, koronkarstwo), przemysły garbarskie, kuśnierskie i w i. mialy warunki jeszcze znoflne, ale dzięki polityce Iplnej Prus podupauly prawie zupełnie już w pierwszej połowie wielU! l!) a rozbitki pozostał'e wymarły krÓtko potem. Gdy liczne miasta zachodnio-niemieckie poczęły rozwój swój znaczye olhrzymiemi krokami, Ul i a s t a p ol u d n i o w e j i z a r h o d n i e j \V i e l k o P o l s k i II r z I Ż ywał y c i ę ż k i o k r e s o ił p r z e lU y s ł o w i e n i a i ostatecznie dźwigal) się tak słabo że miasta o ('harakterze w zasauzie rolniczym wyprzedziły je z czasem. W czasie nd 181(; do lRf)1 rozwijały się najżwawiej miasta północne; ni.cktóre przy granicy K ongresr'rw ki, na ogÓł miasta mniejRze. Wśród dobrze rozwijająryeh znajdowały się załelłwie cztery miasta znaczniejsze: Pozm1.l1, Bydgoszcz, Gniezno i Plesz8w. \'zem odznaczały się llIiasta dobrze prOSp'JfująC P ? Poznall, By(1gOBzez, Szamut.uły, Naklo, Miasteczko i \Vyrzysk otrzymaly w latach 1848 lub 1831 koleje, nadt.o posi:u1aly komunikaeję wo<lną Poznań, Bydgoszez, Nakło i Srem, dogodn komunikację łądową Pniewy (wielki trakt poeztowy), z handlu słynęły PoznalI, Bydgoszcz, Nakło, Gniezno, Wągwwiec i .Jarocin, z wielkiego ruchu przyjez(1nych ponadto Poznmi i Gniezno. Znaczniejsze rzemiosło posiadały miasta Poznań, Bydgoszcz, Ujście, Gniezno, ISzamotuły,