KTIO:\IKA ).IIASTA POZNAXI.\

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1934 R.12 Nr3

wiarze lllIliPj bogaci, którzy jednak liezebllie górowali llad środowiskiem krakuwskipm. Ż'dzi ilUlTh miast polskich, jak L\yuwa, \Varszawy i Lublina nie odgrrwali \V okresie, o którym tu mowa, "'iększej roli. Już na innllem miejscu b)'ła nl0wa o rozpowszechnionYlll w nauee puglądzie, że Żydzi byli jecl'llym stanem w Polsee. któIT pusiadał pieniądze, a który dziki tym zasobom mógł slmteezllie eksploatować naturalne bogaetwa kraju. Nie zamierzam)' ubalać tego puglądu, ile że fakty w pewnej mierze za nim przemawiają, przrnajmlliej je,śli elJOdzi o tell pierwszy umówioll' tu okres gospudarki żydowskiej w Poznaniu. Zauważ'ć jednak trzelm, że Żydzi nie b)'1i nawet w tym czasie wyłąeznymi kapitalistami, nie mówiąe już u tPI11, że w wieku XYI i XVII ohrw'ali kapitałami ehrześeijan, którzy, tak przynajmniej b'łu w Puznaniu, w stosunkaeh handluwTh i kredy towp'h eOllajmniej durównywali Żydum. \vśrt)(l zbiorów Arehiwum Pallstwuwego w Pozuaniu przedlOwał się dokument, który puzostanie Jlajlppsz'm dowudem, że nietylko Żydzi, ale także ehrześeijallie mieli pielliądze na kre(l).t dla szlaehty_ Chodzi tu o rodzaj ugody między władzami pallstwowemi a l11ie'Ozezanami pozllallskimi, którzy zgodzili się wYPuż'czać: szlachcie pieniądze, hyleby w razie zatargu w tego rodzaju sprawach odpowiadali przed sądami własnemi, miej:,;kipmi. a nie przed sądami królewskiemi 1O). Księgi miejskie nie mo

11'") l'C'lnonłOcnikiem Michała był Coffmann, Żyd lJOznallski (Inscr. POSil. nr. 54, f. 11, r. Hlj).

101) Schipper, Studya, 11 i i n.

102) Schillper, Studya, 119.

11M) Zreszt q pożyczki Żydó\\ krakowskich nie przrkraczaly 50 grzywien (Por. Eug. :\h1l1era, Żydzi w H:rakowie w (!l'ugiej polowiC' XJV stulecia, Bibljoteka l\.l'fIkowska, nr. ;)5 (WOli), str. 32.

10') Znal1lipl1IHl tę ze wszech miar ugodę, choć moż(> nie weszła ona \\. ż cip, pl"zytal:zam \V całoHci, bo obfituje w szczegóły cha rakt(>ryzujące stan nastrojów ntiędzy gminą żydowską u llliastl'lU w wieku XV: "Civl's PozlJauiu (sic) rationc c('nSUlllU et t!pbitOl'uJ1l CXClplUntur a fol'o n'gali (>1 incorporantur civili. ludal'urum wl'ntio",

:g, na!:; przekonać, ez' szlaehta skorz'stała z w'datnej tej a zapewlle i nie bezinteresownej usługi mieszezall poznallskich, ale faktelIl pozostanie, że ci ostatlli mieli pielliądzp na zhyt i że operaejami finansowemi starali się przeciwdziałać Iiehwie żydo\\'-:ski ej. Zwrócić trzeba uwagę na bardzo ezęste, nieraz i wy:-:ukie interes' pieniężne szlachty lllięLlz' sobą. \V jerIIl'm t'I-ko roku 1391 duliezyć si możemy spurnych sum szlacheddeh (t. zn. gd' i pozywallym i pozywają.eym h'ł szlarheic) lIie mniej tylko 1907 grz, i 2 kóp groszy LO), podczas gd' wierzytelllośei -żydowskie h na wsi hyło w tym ezasie tylko 3741. grz. L06 ). Nie możemy eoprawda w pierw.5zym wypadku określić z eałą pewnością, 1'0 stanowiło tytuł pretensji, ale nie potrzehujemy wątpić, że w olbrz'miej większości wypadków, chodziło o długi. Przytarzająe te okolieznośei, nie zamierzamy ohalić faktu, :Ze stosuuko\\ u dużo kapitałów żydowskieh znajllowało się u szlaeht)', która z kred-tu ż)rdowskiegu korzystała skwapI i

"Itl'm prudentes viri proconsuI et eunsules eivitatb Poznaniae <C01'<11Jl donlinis iudicio pl'esidentibus personalitel' constituti exposue'unt quomodo pf'ctmias ipsorum libenti animo vf'lleut terrigenis et nobili (sic) super eOl'UlIl bona mutuare teIllpore ipsis ingruente necessitatis quas (?) supp!' domos in civitatibus in cenSUIll annUUl1l presta!'t' quI' slIpius per ignis cOItlbustiollt'JII consulllentur, as",erentes hoc velle facere ob llIeliOl'acionem tf'rrig;enarum et nobilium clistl'ictus nos tri Pmmalliellsis Ile ipsi nobiles pel' lH-;uras a]Jud Iudaeos pecUllias recipit'n(lo aut UIlUS apu<1 alium super clampna et obstagia Hlediantibus, quibus danJpna non l1l0dica ut "epius pel'cipiunt et bona ipsonun .oh id aIllittunt et deperdunt IluHlmodo, dicti cives (le eisdel1l pecunii,; ipsoruIll sic l1lutuatis terrigenis aut nohilihus n o n c i t a r c nt u r a d iudiria reg:llia et peeu11ie ipsorum tali Illodo amittf'rentur. Quocil'ea nos eonsiderantes dietorum civiuIll exposieio11el1l consonaJll ł'ationi et nulli nobilium fore nocuam proptl'l' tllf'lioramentul1l nobiiium f't ipsol'ulll civiuIll districtus nostri tel'l"ae I'ozl1anie11sis dec!'evinlus et pro iure statui mus quo d cives pł'al'dicti pecunias ipsorum Ilohilibus et tel'l'igenis mutuantes super Ilona ipsorum aut in ce11SUS :tnllUOS vel quomodolibet alitel' pecuniis dl' ebdem sie mutuatis arl .judicia regalia citm'i per quempiarn n011 deheant ner citali rf'SjHm1]1'1'1' in iurliciis l'pgalibus sint astricti sed iUl'e suo I"ivili si allcui fUf'dnt culpahiles I'esponrlf're tl'neantul....... (Teł'!'. Pm;u. H13- -17, 11;\ v.-11i. - ;. XII. Hl:».

wie w-tlatnie JU7). Nie możemy zresztą prz"toezye z wieku XIV i XV żadnego dowodu na W"pożyezanie pieniędzy Żydom przez szlaehtę i duehuwie(lstwo, tak jak to miało miejl.we w stuleeiu XVI iX VII (06). Nieśeisł' i przesadzony jest też pugląd, że Żydzi dzięki operacjum finansowym skupili w swych rękaeh olhrzymie dohra ziemskie, że stali się panami dziesiątek wsi i zagród szlacheckieh, które \V razie niespłacenia pożyezki stawał)' się jakoby latwem łupem żydowskich lichwiarzy. Nie wyubrażajmy ho wiem :-:uhie, że Żyd stawał się właśeieielem wsi od chwili, w której są(L ogłusił urzędowo intrumisj i od momelltu wprowadzenia Żyda w JH'z'sądzoną mu właslluść. Od formalnej intrumisji do rzeezyv.-istego objęeia dóhr przez lichwiarza było. jeszcze hardzo daleko, co prz słabości ówezesll-ch władz wykonawezych wo

10;;) V'kszycki, (;rodh-ucher, I. t\95--G, 901, 90:3-1-, 907, 913, 91:).

9, 9:21-, 929, 9:31, 937, !J41-:3, 949, 951, 9j4, 957-9, 1:j(j/ł, 96), 1027, 10:29, 10:32-4, 10-:3i( lO;) l , 107;), 1148, 1158-9, 1163, 1166. - Tamże, II, nr, (12 I-\"I'Z.), 17 (fi), .29 (40), 31 (40), 32 (40), 4J (1110), GO (40), 80 (2(1), 1 (lOfI).

8N (12), 98 (:30), 100 (70), 101 (40), 121 (50), 123 (34), 141 (18). Tamżl', I_ lU'. j(j (1:30), 61 (20), 1;32 (100 kóp groszy), 133 (50), 204 (40), 2201- (40). 20:-i (lOn); Ten. Pmm. 1170 -3, 37 n. (900 fl.).

101i) !.pkszycki, Grorlb. I, nr. 91)9, 920, 9n-8, 93G, 938-9, 91-0, 91;:3_ WJO, 11f)2, 1W2, 1167. il' podano wys. (/ługu .szlacheckiego w kilku wypadkach I Tamże, m. 897, 903, 907, 9109'1l, 9;34, 946, 950, 9;)3). ,\ roku 1 t31- było ohrotów pożyczkowych i tym podobnych, zapbanych w księgach miejskich, mięcłz" chrześcijanami IUI sumę 253Y. gl'ZYWIIY i ;j9U fI. r. (K. Kaczmurczyk, Akta radzieckie poznallskie, I. III', 1-;3. 7-11, 1:3, Hi, 21-2). W jednym tylko wypadku zanotowano dlug żydowski (Tamże, nr. HJ). \Val.to w teBl. miejscu P 1'7 Y toczyć cyfry. świadczące o zUlIIDżnośei kupców tOI'UilSkich, któl'zy \V ciągu jl'dnego roku (mnie.iwięcej koło 1:360) \yywieźli towal'ów na zachód za 7n.{t()(1 gl'Z)"wien. AI'ch.:\1. TOI'unia). Por. L. Koezego: Dzieje weWH. Tol'Unia, TOl'uil 1933. lOG. JU,) Jest możliwe, że długów nuHllloyło się tak dużo, że szlaehta nip łJ ła w stanic spłacić tychże. a ingerencję \\" tej sjJl'awie króla_ wskazyw,dhy dokument, o ktorym wiarlOlllOść jJl'zekazał nalll niejasn zapis \V księg'ach zielllskich pozłlallskich: "ItellI lH'I'soHalih'l" Vpni('HS pl'l'fidus JacoJ, fililIs lwl/'i Joseph (le PyzdlT suo t't fl'alris.

;,ui Danip!is polf'statf' f't nonlinibus l'('cepit littl'l'UllI t' iJt'l'gulllelll'Ohec szlael1Cica jest zupełllie Zl"uzumiałe. Były wypadki, wcale nie rzadkie, że przepQdzuuu wóźnegu, gdy tell wwiązywał właściciela \V pusiadłuść lO"), hyłu i tak, że nie przeszkadzano \\prawdzie woźnemu w spełnialliu jego urzęduwego ubowiązku, za tu fulgowano sobie na Żydzie, gdy ten eheiał uhjąć swe lluwe dziedzictwu 110). Szlachta wielkupulska siedziala \\' każdym razie w kipszeni Ż'dów puznallskieh, nie różniąe się niczem ud hraci inJ\Th dzielnic, gdzie mu że był,u gurzej jeszcze. :\fożlla też na jpj usprawiedlivdenie dodać i tu także, że na zaehudzie nie przedstawiały się stosunki lepiej, ll1uże gurzej. Caro. stwierdza huwiem, że naukuło Frankfurtu llad Meuem nie hyłu w promieniu 10 godzin szlachcica, który nie hyłb' zadłużuny u frankfurckich )iehwiarzy żydowskieh 111). J eszeze ruzpaezliwiej przedstawiał się stan zadłużellia niemieckich muuic)'p]uw. ktÓre, nie mogą!' w)'hrnąć z eiężkiegu i beznadziejneg'u pułuże

::H'I'!'lIissillli pl"illCljJlS et domini Kazimiri Dei gratia regis Pulonic pt dGlllini nustr'i gellcrusissimi super litterarulll obli.gaturianulI insC/'iptirmibus pt contra lliuturnitateIll inter terigcnas pt quusvis subditus rpgni ('/ ipsos iutleus PusnaniclIsis, Calissipnsis et Cuiaviensis palatillatuum Ilegen[tcs], diffeJ"l'ntia sopita et statuta uptentam et acquisitalll in lWIllUS fidelcs a mag-nificu dominu Luca de Górka palatiuo Pusnauiensi et capitaneu :\Iai. Puloniae generali reeepit, qualll(Iuillcm litteralll suu pt fmtris <licti sui nOlllinibus cUcti Daniclis fmt ris sui indivlsi ublig-atus est et inscrilpsit se in una septimana pust tf'rminus IJilrticulares pruxinLP in Caliss cclebralldus dieto <lonLino Luca... restituere et reddere sub vadiu trigillta flOl.f'llOruln...... (lnscr.

Pusnan. HJ, f. 5!! v.; 2. Xl. 14.5:3). Pięć lat lJuprzedniu czytać możemy w księgach sądowych, że Żydzi puznańscy przedłużyli królewski edykt sądowi, który po. pr'Lf'czytaniu tegoż urzekł, że "unmes d e b i t ul' c" Iudcorum unmiwlL dpbent respulldere...... (Tf'lT. Posn. H47-. f. :!O v.,). Czy h'eć nIm dokullll.ntów stoi \\. jakimś związku do siebip, tr'udnu dociec. 108) Jpdell tylko. wypadek luógłby tpnlU przeczyć. i\V r. 139(1 mianO\vicie duchutJzi kasztelan kaliski Sędziwój lOOo() grzywien na Żydaeh PUZI1. '1uku Bogaczu, Danielu i :Nlanlinie (Lekszycki, I. m'. 1!J9, 2()(). 1. Schippf'r (Stwlya, 107) mniema. że Żydzi winni byli ka>,ztplanuwi SUlLlę tę za "szczególn:t prptek!'ję", w eu trudno. uwierzyć. I'odolme 11l'C'tPJls.ip do Żydów )Joznaiiskich Aarulla, Ahrahama i Man

llia, podsunęł' w k0l1CU ('esarzuwi, podehw'('un' skwapliwieprzezeń, projekt umurzenia "długów żyduwskich". Sprawa ta jest zhyt znana, ahy się nad nią szerzej ruzwudzić. Mówiąc u sprawach pieniężnyeh naszTh Ż)'dó\\' musimy mieć stale lla oku stusunki krf'llriowe Ż'dów na zaellodzie Eurupy. Purównanie poucza nas, że bugactwa Ż)'dów pulskich, najhogatszyeh nawet śruduwisk, jak Puznallia i I{rakowa. były SkrUllllJe, jeśli je zesta\Vim' z fortullami bankierów żyduwskiełl we Franeji i Niemezeeh, w Anglji i Purtugalji. Tak lIaprzykład prz' taksowaniu majątków Żydów nurymherskich w roku 1385 uhliCZOllU majątek po'Szezególllyeh Żyd6w Ha 13.000 fI., Jekela z Clm i jego. 2 synów uszacuwanu na 150.000 fI!12). \V wieku XV i XVI, które zdalliem \Veruera Sumharta b'ły ukresem krytyezllym w dziejach żydowskiej finansjery, rosły furtuny Żydów z Augs. hm'ga. Mnożą się majątki Żydów-bogacz)', tu jest tyeh, ktÓl'ych kapitał w'nusił więeej niż 3600 fI. W ciągu niespełna stu lat, tu jest ud ruku 14m do ruku 1540, zwiększyły się kapitały Żydów augsburskich aż dwudzie.stukrotnie, gdy liczba kapitalistów wzrosła t)'lko siedmiokrotnie, o czem puurza najlepicj niniejsze zestawienie:

lina zllaje sil) mieć w r. 1:\91 woj ew. kaliski i gen. star. wpoiski SE;dziwój (I--ur. Lekszyckil'gu. Groclhiicher. I, nr. 1871). Odpr\vanym jest też wypadek z roku 1:391, w którym \Vinc{'nty Choryi1ski, dOl'huuzi na wuuwie lJU wuj ew. puzn. \Vinccntym 9 grzywien "et usunun superauctam. QUI' nUVClU marec crescunt in usura apl1t Arun lurll'l1ll1 in Poznania...". (Lekszyeki. Grudb. I, nr. 9'29).

100) Ten. 1'usn. 1413-17, H7 V.; Inscr. l'usn. R:J4, 93 V.; Ten.

l'o:m. B19-21, 118. "0) Ll'kszycki, Grodh. I, 111'. 2::H; Tcn. Posn. H52-G3, 170; TI'!T.

1'osn. 1 i02-63 (tu jaskrawy przykład ni{'poszanuwania wyrukÓw sqrlowych o intl'omisji); TPJT. 1'OS1l. 1424-6, IlU. 111) Caro., Dil' ./tHlen des Mittclaltpl's, :J97.

112) \Vl'rnc1' Sum:hart, DI'1' modern e Kapitalisnms, .\lunaehjUlnLipsk, 1928, t. I, 2, str. 636. W roku 1:371 płacili Żydzi IUHlzwycza.incgu pOl[atku ccsarzuwi: z Norymbl'ł'Kii 4000 fI., z .\ugshurga 10.00n fi.. z rlm 12 ono fI. (AduIf uglisch, Das Finanz\\'l'scn dl'S llcntsdH'lI Hl'ich(s unter I\:aisl'r Karl IV. Stl'asbul'g 1g9, 78-!J).

Ilość Suma ich majątków w flor.

Rok posiadaczy Od Do 1467 39 232.209 464.418 I 1498 99 956.168 1,912.336 I 1509 122 1,295.867 2,591.734 1540 278 5,110.783 10,221.566

Opróez handlu z kolonjami i górnictwa b la lichwa, jak :-;twierlłza \V prlwr Somhart, jednem z trzeeh głó\\'uyeh źródeł IJugaeenia się Żrdów augshurskich 11").

Wielka h)'ła zasulmość Żydów f r a H l' U s k i c h lla przełumie :-;tulet'ia XIII i XIV, o czem świadczą wykazy skunfiskowan)Th \V latac'h 130(j i 1311 dóhr żrdmvskich. Tak n. p. w ukl'c;'gu (sćnpchausse) Tuluzr uzyskaHo Ba licytaeji ich pusiadluśd (Hun compris fes hijuux) 75.264 Ib. tur. W jedeHastu miejscuwośeiach ubwudu (baillage) urleańskiegu uzrskanu na tej drudze 33.700 I. 4fi s. 5 d., w samej Tuluzie 45.740 lh. tu).

\V kl'ude szłr fUl'tuHY Żydów angielskich. Tu \V l'. 1210 oszaeuwanu ugólny majątek Żydów na (j(j.OOO $, to jest okuło 2.500.000 marek niem. \V złueie czy I i przeszło 5.000.000 złp. 115).

\Vedług uhliczeń Cukp'a pubrała koruHa angielska w lataeh 12;);) do. 1473 nie mniej jak 420.000 f "de exitihus iudaeurum" 118).

Nie tak potQżne zdawały się hyć interesy pieniężne Żydów w Czechach, gdyż ugól uhrotów pielliężnyeh gminr ż'duwskiej w Pradze, jednego z najwyhitHiejsz) ch uśrudków ż)'duwskit"j finansjełT na kuntrneneie, \V'nusił' w ciągu 39 miesicy lat 1494 do 1500, okrąg"łą sumę 2;-).000 grzywiell kóp groszy miśłJiell

113) \\'. SOJlIhal't. DI'I" modernc Kapitalismus.

11<) \\". SOlllhal"t, DCl' muderlle Kapitalismus, "') \\". SOlllhat't, Dcl' mudenw Kapitalismus, 116) S r!H'I'(, I'. Hccllts\"I'I'haJtnisse, str. 90.

I. 2; str. U;i8.

I, 2, str'. 637.

J, , str. ().(j.

skich. Z tego. Ha sam ch Żydów ze stolie)' Czech jJl'zrpalla mniej więcej 20.000 kop. gr. miś n., a więe '/5 ugółu ubrutów 117). ajwiększe kapitał)' ż'duwskiE' leżał' w XV stuleciu, zdaj<' si, na półwyspie pirynE'jskim. O Ż)'dach hiszpcu1skich III ak mi wiadumuśei, są lIatumiast dane. do Żrdów z PurtugaljL \\ ruku H41 załużuno tu wielkie przedsięhiorstwo do eksploatacji wysp I{allar)'jskich, (ło którego. to przedsiębiurst\\a potrzelmy hył kapitał zakładuwy \V w)'sukuśd najllllli£'j " 10.000 Reaes Braneos. J{siążę portugalski wezwał do. wspólakcji '\' przecbięwzięciu wzytkieh kapitalistów portugalskieh, .1hi€cując dohre zyski z handlu niewulnikami. Gdy ofiaruwaOle przez nieh kapitały nie wp;tarcz)-ły, Z\\TÓCOlIO si u pieniądze do Ż) dów; ".tedy 17 gmin ż)'duwskich włoż-ło w zawiązującp się przedsiębiorstwo 780.000 Reaes Braneos, pudczas gd)' krół włuż) ć był \V stanie tylko. 150.000 Hh., magnad 310.000, a in,.;tytucje 230.000Rb., razem li90.000 Hb. HA). Tyeh kilka cyfr przytuezyłem z kuniecznuśri, ab) bugadwa Żydó\v pulskieh wogóle. puznallskich w szczególllus,'i przedsta-wić we właściwem świetle, w czasie, u któn'lll tu Illuwa. Przeglądająe księgi sądO\\ e pozna11skip spustrzegall1)', ŻPŻ)'dzi puznańsc' giną nam z przed uczu krótko przed r. 14'10, alJ)' się nie pojawir więcej do k0l1ca stuleria. J eżpli przed r. 141;4 duliczyć mugliśmy się w Puznaniu 60 "ballkierów" ż'duwskich, to po. roku 14(j4, punet ich spada do. 7, \\- latach H70 do HH liezba lit'}l\\'iarzy kurezy się jeszcze bardziej, \\Teszrip w ksigach sąduwyeh z lat 1485 do. H91 i L493 do 1499 nit'lllH alli jednej wiadumuśc:i u Żydaeh 110). Najczęściej słysz'my w k,.;igach o Slumie, synu Ahrahama a wlluku tak bogatego niegtlr ś

117) A. Blaschka, Oie .Jurlengemeint!£', tli.

118) II. :\1. A. Fitzler, PUl'tugiesische JIał\(lelsgpseIlsellaftell dps 1J. unu Hi. .Jalll'h., Viel'teljahl'schl'. f. Suz. Ulul "'iJ'tsehafh;g., t. XX\', zesz. ;i (19:12), sh'. 231 -2. 110) \V czasie po ruku 14(j4 s}lutykamy jeszczp następu jących Żydów: .Jakóha (Tel"!". 1'usn. I W;i -9, Hl, 93, 9:3 V., !Z1, Ul V" 217, :!;!l V.; Terr. 1'osn. H70-:3, 2(i, :iO, ;3(j V., 79, 117), Assera (1\schel'). (Tel.... Posn.

li(j3- 9, 121 v., 209, 21:>; Ten'. POSil. H70-;3, II V.; }lo. >;lIIierei jl'iw }Jmwadzą illtpI'esa siostl'' Dyna i ;\Iila (TPIT. Pmm. 1 i70;J, ;ifi) , Oawicla (T<'I"'. l'osn. ]1-(j;J-H, 20;) V.; Tel"!". PUSII. H70-147:!, O, HfJ), Dauit'la

SIUlII)', któn, jak to na jednym przykładzie twierdzić mużemy, miał wiele kłoputu, ahy Ot'alić resztki furtun)' roduwej ,."). Nie J)utrzebujem długu ruzglądać się za pl'zyezynami znikllięeia Ż) dów puznallskieh po ruku 14fi4. Tak pe\'\!ne i współczesne źródłu, jak prutukół kapituły poznańskiej nutuje pod rokiellI 1-1(i4 wiadullluść o pożarze Puznania, przyezem przypislljc wiłl za llieszczęśeie Żydum, dudaje krótko: "Iudei per ('hristianos eu facto utl'iusqllf' Sf'XUS sunt multi uecisi, alii arhitrio propriu ('um puerurum amplexu in prupriis, quiclall1 in christianorulll dumibus, eelariis et testudinilJUs sp. celalltes ignis impulsu furtisimi pericl itarunt. Ceteri infantes pauei ehristiano rf'ligioni haptisnmtis opere sunt dediti, reliqui cletenti et mudicu dierull1 tempure intruncati de eivitate SUllt deducti..."121). ::\tożem)' tylko dom) ślać się, że wiele szlaeheekieh listów (Hużn'ch poszło z d)'mem \V pużarze ruku 141i4, tak że o pielliądze upominać się b'łu trudno.. CZ)' Ż)'dum JH'z)-hyła z pumueą \\'ładza królev.;ska, jak po. pożarze ruku 1447, puwiedzieć się lIie da 122). To pewlle, że klęska ich h)'ła zupełna i najsroższą z tych, jakie nawiedził gminę w eałym ukresie XYI i XVII wieku. Nie sł)'szymy () Ż) dach w Poznaniu do kOllea XV wieku, nie pudniusłu się też ghetto z upadku nawet w puczątkach stuIpl'ia XVI, gd'ż król Z'gmunt Star', biorąe pud uwagę ciężkie pulużenie gmin), zllIniejszył puglówne Żydum z 200 zł. na 50 zł. OI--JUstuszałe na skutek pożarów i pl'ześladuwań, zaludniło się ghetto dupieru \V drugiej i trzf'ciej dziesiątce lat XV stulecia, dzięki napływO\\ i Ż'dó\V z rachudu.

(TI'1'1'. l'osn. 11,li;3-9, rm V., Og. H, 105) i _\hrahama (Te 1'1'. Posn.

Hli3-9, 1:30, I:3K v., [(j, 1tjO, 3J V.; Te 1'1'. Posn. 14.0-:J, J, x v" 1!9 V., l:!. v.). 12") ". latath 11,70 :1 jest lnu szlachta will/la hlisku 1200 grzywien (Ter!'. I'osn. 5 V., (j V., 17- IX, :łG V., 21'5 v_, ;m, :-Ili v, 10li v.). 121) ArIa rapit. Ylon. nI. aL'vi h. XVI, ni'. 1:304; Perles (Geschiehte II. .T. in I'usen, 1:-1 n.) mÓwi u pO:flI'Ze w I'oku ]i(jR, ('O jest nidicisłe.

" póltOl'a sta lat później ,15HO) zanotował }JiSHrZ "ó\\-nil'ż: "cuius (ineentlii) causa plUl.jmi fUl'l'unt trucidati". (Acta Cons. 1571 1li2li, 100 a).

122) l'el'll's, Gesch. II. .1. in 1'0,",l'n. 11 i n.; Ten. Posn. I H7'-!J, :!;!O v.

3'

2. S t u s U II k ikr e d y t o w e Ż)" d ó \\' P o Z n a 11 s k i c' h \\ o k r e s i e ni i ę d z y p o c z ą t k i e III s t u I e t' i a XVI a wuj nami szwedzkiemi.

Przeglądając źródła do. dziejów Ż)"dów z PUZlłania w tpn ukresie, spustrzegamy udrazu pewlle zasadnieze przeuhrażenia w ieh żyeiu gupudarezem, tak jak głęhokim pl'zeuhrażeniulll uległo. życie spułeczne ghetta poznallskiegu w wieku XVI. Zmiany b'ły różnego. rudzaju. Widzieliśmy. że w wiekaeh średllic'h Żydzi jakhy stronili ud spułeczności miejskiej, rozeiągająe swe uperaeje finansuwe jedynie na wieś. Tak było. nietylko w Puznaniu, ale i w innyeh wielkieh śrudowiskaeh żydowskich tego czasu, jak w Pyzdraeh i Kaliszu. Znaleźliśmy też duwod)' w dustpnyeh llam źródłach, które w spusób nie budzący żadllyeh wątpliwuśei mugł)' nas przekunać, że Żydzi puznańsey przed 1'0kipm 1464, przed rozbiciem ghetta, zajmowali się \\"'łączlli€ liehwą, pudezas gd' handel, łukeiuwy czy wielki - o tpllI ustatnim nie mu żem y jeszeze mówić \v Puznaniu wif'ków średnich - był im zupełnie obey. Jakże inaczej wyglądają stosUlIki w tej dziedzinie życia gospudarczego Żydów puznal1skieh w stuleciu XVI. Gdybyśmy puwiedzieli, że jest zuppłnie udwrotnie - nimdele przesadziIib'śmy. Faktem bowiem jest, że na kilkaset Żydów, któn"eh llazwiska wyłuwić mużem' \\ ksigach miejskieh (z ksiąg sąduwFh gru(lzkieh i ziemskieh zllikają oni zupełnie), olbrz)"mia większuść zajmuje się handlem, znikUll1a mniejszość uprawia natomiast lichwę. Przytem zauwazyc musim)', że ohrot' puż t'zkowe tych Ż'dów ruZmial'allli \\' małym nawet stopniu nie dorównują tranzakejum hall(lIuw m, które idą czasami w setki tysięey złotych pulskieh. Lichwa zatem Ż)'dów puznańskich \V ukresif\ między klęską z roku Hli4 a \vujnami szwetlzkiemi z pułuw)" XVII stuleeia jest zupełnie bez znaczenia i jaku taka muże być wugóle pomillięta przy ruzpatn'waniu stosunków guspudan'Z)Th sp.ułecznośd ż)"dowskiej z Puznallia w t)'m ezasie. NajbanIziej znamiennem zjawiskiem tego. dl'ugi('gu ukl'Psu, zja\\ iskiem lIaogół mało znanem, jest zmiana ról (lawnego wierzyciela i lichwiarza. Ruzpatrując dzieje liehw)' ż (luwskiej

przed r. 141i4 - nie mugliśmy przytuezyć żadllegu przykładu wypużyrzania pieniędz)' Żydom przez ehrześcijan, przez szlaehtę zwłaszeza. Że chrześcijanie wypużyezali pieniądze między suhą, je:-'t rzeezą duhrze wiadumą. W w. XVI i XVII następuje jakby ul!\vrócenie ról, inaczej mówiąc, dawni dłużnicy stają się teraz wierz'cielami Ż)'dów, którzy z kredytu szlaehty i mieszczan ezerpi:,>. teraz pełną dłullią. Nie innej okolieZllOŚei, tylko. kn"zysuwi łat WiR do HiljO i przełumowi w stusunkadl guspodm'czyd1 w Pulsee zawdzięczamy ujawnienie pużyczek, udzielall"('h przez szlaehtę, duchowiel1f;two i niektórych mieszezan Żydom pozlIallskim. Zaląt:zun wykaz rnówi sam za siebie i nie putrzehuje komentarzy. Wykaz jest. uezpviśeie niezupełn)'. NiezupełllY z powodu zaginięcia ksiąg pudwujewudzińskieh. gdzie zapisywano. długi żyduwskie, niezupełllY także z puwudu ezęśeiuwegu t)"lku uwzględlliellia pożyczek, udzielanyeh Żydum poznańskim przez zakony. \Y dwu wypadkaeh zanutuwanych \\' niniejszem zestawieniu, wierzyeielami Żydów h"li J ezuiei z Kalisza (22.000 złp.) i Duminikanie ze Śrud', nadto. Cysterki z Owi(lsk (HOOO złp.). A przecież w ruku W55 na skutpk zabiegów Jezuitów i inllyeh stanó\v kurunnyeh, zarządził król Jan Kazimierz, aby Ż dzi spłaeili najpierw szlachtę i duchuwiel1stwo a putem innTh kredy turów, z ezego wynika, że także Jezuici udzielali Żydom znaeznych pużyczek. CZ)' J ezuiei puznal1scy, u którreh wiemy, że w w. XVI t"le krwi napsuli swym są!'dadom-ŻydollL, udzielali również poż'('zek Ż.dum \\ tym ('zasie, z eałą pewnuśeią powiedzieć nie możemy. \Yiem)' natomiast, że w ruku 1757 Żydzi poznańscy zadłużeni byli u nieh na olbrzymią SUlllę 22iUJH2 złp. 10 gruszy 1).

1) llihljoteka .Jagielluilska w Erakuwie. Rkp. lIistol'iarul1l ColI('gii jJo:-man. Suc. Ie:m. II, ful. 146 v. Korzystałem z udpisow łaskawi!' udziplullych mi przez p. Stanisława Turskiego, który grulllatlzi IIJatl'I'.iały do dziejów kulegjulll jf'zuiekiego w Poznaniu. lJo stuunków IJieniężnych między j1Uznailskiem kall. jezuickielll a Żydami w Poznaniu uwzględnić jeszcze mużna "Annales ColI. POZll. Soc. .Je:m. Hk%, 11, fol. !J;). (Rkp. w Hihlj. .Jagi ell. \V l\:rakowip) i Lihe/' I'esignationulIl ColI. Posn. Rectol'ullI 1678. R. VIII, 24, ful. 22. (Rkp. w Bihlj. .Jag". w Krakuwie), wres;lcie I1istur. CulI. PUSl1. Suc. .Jesu. II, 14.57,

Nie uwzględniamy też w późniejsz)'m w)'kazie długów kupieckich, to jest zaległaści. które. pawsta ł)' z po\\'udu niedujścia do. skutku trallzakeyj halldlowFh lLlidzy ŻycIami a I'hrzpścijanami, albo h)'ł)' kredytem kupieckiem \\' śeisłem tego. słuwa znaczeniu. Gdyhy i te hUm)' wziąć pud uwag, długi żydowskie pud" uił) b) się prawdopudubllie. Duść po\\'ie(lzieć, że jPden tylko handlarz, lllianuwicie Zelighufer z \Viednia miał do różnyeh kupców ż)'duwskich z Puznania pretensje u 108.000 złp!), a niewiele mniejszą sumę, ba 95.70(i złp. Willi en h'ł Krezus Ż)'dó\V poznall!'kich, i\1ujżpsz Wiener, grusistum gdańskim Teudoruwi Dukowi i Egidjuszuwi Tybaultawi 3).

Nie wysnuwam)' z niniejszegp wykazu długów gmin' życlowskiej u ehrześcijan jakiehkulwiek 'wniasków. Faktem puzustanie, ŻP w pn!O\de XVII stulecia abraeała finallsprja żydu\\'ska w Puznaniu eunajnllliej półmiljalluwym (501.20G złp.) kapitałem chrześcijan, z tej zaś sum)' należała się szlachcip przeszło pułuwa, bu 280.749 zł., llIieSZI'Zallstwu również duść dużo, ha 179.757 zł., reszta, 40,700 złp. przypacla na duchawipllstwu ś\\ iec'kie i zakony. \V obrutaeh krpdquwyeh tego. czaSll trze,ba \\yróżnić pużyczki kupieckie i pużyczki w zwykłem tego. słowa znaezenill, Pierwszyeh clukunywała się farmalnie prz)' pUll1ao' weksla, z którym będzielU)' mieli nlOŻnUŚ( zapuzllać się, mówiąe a handlufuL 11.;3 Y, 17(it. :X. fol. WG; 1734, ful. 139 Y.; 17;l;, ful. H6 V.; 17J1. foL 206; 17:>1, foL l7Z; 1712, ful. 96 v.; lili, fol. 104 v. - Cyfl' }Joclaue \\ yżej flit' h Iy ucz \\'iście zuane D, Kaufmanllowi (UIP Schuldellnuth c[Pr GellI('indp l'cscn wiilll'ewl c[l's Hahhillats H. hak h. .\brahams. :\10nabl'hrift f. (;(,:-;l'h. u. \\"isensch. li. .JUdPlltuIlIs, II. S. t. [II, str. 1,1), który wiedział t Iku o zaległo::'ciach puda tkuwych gminy żyduwskip.i z PO'znania. \\"edlug 1\1. BregPl'a wynusily długi kahału w I'Oku Hi;?ii -.32.U:1:1 zł., \\ I'oku !Gig pudwoiły się }Jl'awie ((jO.OOO zł) a w roku liflt) osiągu!;ły Slllll!; 109.278 zł ().1. Hregf'I', Zm' lIaIHlelsgc'schichtc' dCl' Jmłell in Polen im 17. ,J3łIrhuIHleł't. Berlin HI:\Z, st\". i).

2) A. C. Hi:>1 -Z, 1Gl 2, 17Z-8, 181, 799, :(j; Liłn'i civ. l'usn, 1HZ, 3; V., 38. \\"7iąłel1l tę sumę na listę. ba '\' da.je się rzeczą \\III'ost \\ ykluczoną, ah' dlup; tak \V suki Po\\'stać llIiJp;ł lylko na skutek nietlotrz) mania UlllÓ\\ lin ndlo\\"yell. ") Lih1'i eh'. l'o;;ll, 141.1, Jz.

Żydów, drugie uzyskiwano star m spusubell1 pod zastaw rzeczy ruchumyeh i lliel'lH'hOlll) eh. Ten ostatni rudzaj pożyezki miał oezy\\ iście zastosowanie między Żydami a mieszczanami i okołil'zną szlaehtą, \\ sród której nie brakło. takich, co. i w wieku XYI Ż).tlom w kieszeni siedzieli O). Przedmiutem zastawu hyJy Zw) kle rzel'Z)', które łatwo b)'ło spieniż'ć, a więe SkÓIT, drugul'pnne szat). i futra 5), przedewsz)'stkiem jednak klejnuty 6), jak pierścienie, sztućce, srebrne naezynia i naszyjlliki. \Vręczaji,lt' pielliądzo dJużniko\\ i, utrzytll)'wał wierzyciel razem z zastawem list zastawn\', który w t'm ezasie powszechnie eTugrafelH nazy\\ ano. Moc jest w księgach cyrografów, które pisano po. hebrajsku, przy ingrosuwaniu do ksiąg miejskil'h 7) tłulHaeząc je na łacinę A). Cyrograf określał zuhu\viązania obu strun, wymieniaj wysukość pużyezki, l'udzaj i stan zal'huwania przedmiutów zastawn ch. lUlka nutatek puzwala nam stwierdzić, ŻP zastaw przechuwywano w puzdral'h lub workach, do kt.ór'ch dJużnik przykładał swą pieczęć fi). Czynlluśei tej dukonywanu

'J) Z kilku listów Zygmunta Ul \Vazy i \Vładysława IV do. mie:szczali pozuailsluch duwiatlujf'my się, że Żydzi pusiadali nawet slJe., {:.iahll' sklt,PY, \\' klOrych przechowywali wartościuwe kle]nuty szlaclweki.. (LiIJI'i civ. 1'0811. U:{(j, f. 7:n v. i 764: Lihl"i civ. Pusn. 11.38, 01i-7: '27. II. H(41).

5) .\. C. 1;))1 -:, 20; A. C. 1542---5, 2lij; A. C. 1541i- ti, 21G v.; A. C. 1):{;)-, 17.

") .\. C. 15(j6 (bruljun) ;); A. C. 1j(j2-3, 2R1, 2BO v., 220: A. C.

1};);!- i, 2,-)4 V.; A. C. 1:11-1'1-:12, 1-71; A. C. 1;)42-;), 79, :H71. Aa 1;)4.2 -Ii, ;j v., 17.; A. C. 151:J-7. li, 24.

7) Zapis} wanie do ksiąg llIiejsl,ich (Buguw nie hyło jednak ubuwiązkil'1lI w stusunkacll miejskicll. \\ liście howiem z ruku 1711,1 ZWI'[lt'a. się Król Zygmunt 11 Augu,.;t do. mieszczan llIiędzyrzeckicll z wl'z\\aniel1l, ahv "iuxta ł'eceptaJlI consuetudinem" zezwalali pużyezać pieniądze na cYl'ugmf, a nie zmuszali do. zapisywania długuw w księ!!i miejskie (Lihri ci\'. Pusn. nr. 1434, !J4). By ć muże, że zapis listu \,. księgi mia ł l1a celu utrz} manie zohuwiązań \V mzie zatraty listu. TI'zeha też zaznaczyć, że prawo zicmskip przynajmniej ud roku l;-}1-R domagało. się zapisY\\'1Hlia cyrografów w księgi sąduwe ziemskie i wtl'dy tlopiel'O nabipraly une mucy praWIlPj (Przem. Dąhkuwski, Prawo }JI''\". ]JoJ. 11. (1911), :j9-9.

8) A. C. 1)42-5, 1716.

") Aa 17J47-71:J, 2();) v.