KRONIKA MIASTA POZNANIA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1934 R.12 Nr3

ROCZNIK XII

N U M E R 3.

L e u Ił K u e z '.

S'ITDJ.\ NAD DZIEL\.\I1 GOPODARCZEi\I1 ŻYDÓW POZl\'A:\JSKICH PHZED POŁOW WIEKU X\'IL

Wstp.

L Stosunki kred'tu"'e Ż'dów puznallskieh: 1. Przed rukiem l4li4.

2. ,,- ukresie llliędz' puezątkielll stulecia XVI a wojnami szwed7-kiellli. II. Handel: 1. Wstęp.

2. Stusunki hallliłowp z Prusam.i, Pomorzem i Hamburgiem. 3. Stosunki handluwe ze Śląskiem. Czeehami i \\'iedniem.

4. St.osunki handluwe ze zachudniemi Niemrami.

5. Żydzi na rYllkaeh krajuw'('h.

III. Ogólne uwagi u zlłaezelliu guspodarezem Żydów puznallskil'h.

W s tęp.

\Vyplywająl'e z puhudek religijnTh uprzedzenie do. Żydów, sputl;'guwane wznawianą raz po. l'az famą u murdach rytualnyrh, przedewsz'stkienl jeclnak nipllawić do. nieh za hugactwa idustatki, ezęstu nieuezciwie zduh't.e, był)' prz)'ezyną, że dziejami Izraela zajmuwano się gurliwie. wątpić jednak mużna, rz' "sine ira Pt. stwlio". Spułecznuści średniuwieeznej przedstawiał się zamknięt, w ghettu t.udzież udgrodzon' ubyl'Imjem i kult.urą Ż'd niewiern' jaku istna hest.ja zapukalipsy. która zdziera liehw, w krada eudlan'stje, murduje dziatkii ezyha na zguhę dusz" ehrześdjal1skiej, a którą przeeież eierplec trzeha, ab- nam wieeznil' prz)"puminała śmicn' nipwinnie ukrz)"żuwanego f:hn":-otusa Palla. Ta udl'aza do. narudu żyduwskipgu sprawiła muże, że dzipjami Izraela zajmowali si(' gurliwiej Semiei. fI nas, w Pulsee, llie h"łu inaczej, mużt' gorzej jeszeze, niż gdzieimIziej. Dość puwiedzieć. że dupieru w ustatnich lataeh duezekaliśm)" się eałokształtu dziejów Ż)"dó\\ w Pulsee, mimu że nawet przez Ż)'dów uznawalIą UHa hyła za "paradisus Iudaeurum", w którYlll ruzpn'JSZulIY lud \\"yhr:=tn.\" przpehudził w wipku XVI szeznuwy ukres ruzwuju. Nip tu miejsee na umawianie al ho wyliezanie ehućhy najważniejszTh lłzieł do. histurji Żydów w Polsl'e. Jest. ich zresztą niedużo. Nowsze opraeuwania DubJJowa, Meissla, Bał:=thana, LpwilHl i Bregera udhijają kurzystllie od dawllyeh wydawnictw, alp opl'óez hugaetwa faktów, obfitują w pugląd tcndf'n!')"jne i płytkie. Nadto wszystkie te prace pusiadają jeden jeszeze urganiczny niedostatek, ten mialluwieie, że ujęte są z jednej i tt'j samej ciasnej pudsta\vy źródłuwej. Nieeh suhie howielll nikt Jlie wyohraża, że histurję Żydów pulskich ph;ać można na pUIIstawie kunst'tueyj sejmuwyeh. pdyktów królewskieh, alho limo\\" między kahałami a władzami miejskiemi. Te s\\"iade("t.wa przedstawiają Bam prawny stan rzcczr, od którego. Ilo rzprzpvistuści h) ło niekiedy hardzo daleko.. Dzieje Żr<łów polskil'll, od XVI wieku puez'nająe, spuezrwają w zupełnie innpj stronie. l1lianuwic'ie w ksigaeh sądO\v'eh zielllskieh i w aktal"ll miejskich. Praea niniejsza opiera się właśnie lIa takiej, arzkohdp!i: śl'ieśniunej lIieeu pud stawie źródłuwej. Najważniejsze howlt'lll źródła do. dzit'jów Ż"dÓw pozua11skieh zaginęłr raz na zawsze. stanuv,iły je akta pudwujewodziego (któn' h"ł zwierzl"lllliki<'lll Ż)"dów z ramipnia króla), zarhuwalle dupiel'u ud 1". IU;>9 (Arch.

Pallstw. \V Puznaniu, (ród POSIl. lir. 810). I\sięgi h ł urzy\\"i.-"lle znaezllie wezeSllleJ. Przerież jakiś "Liher IudapOl'IIllI" \\ pun1l1iall' jest już pud r. l4H3 (i\lunulll. m. aevi his1., t. XYL nr. 1.1.38), a w I'uku l;-)i(j lllam) wiadulllośc' o księgal'h pud,,"oje\\ udzil1skieh i ksigaeh ż"cIowsldch (Arta ady. IV. (iH v.; \V l".

15:11 "ada Iutlaeorum: Ada ady.. ;2;)3 V., Ada alIv. XlI.1M\- -9).

I\:sil.'/!,"i tt' I'l'ahO\nulO w każdym razie, a hyć może i zlIiszczunu podczas lIapadu lIa ghettu \\ ruku 1Ii (Libri riv. Posnan. H31t liiI v.). Zl'csztą konstytueja sPjmu krakuwskiegu z rul,u 1532 (\'01. leg. I, str. 2;')0) przewid)"wała, .,ut res uppignul'atae et dies c-unllll uppigllOl'atioIlis, seculldum vet e r e 111 e u n s u e t u d in p m i II I i h l' U s iudaeul'um illsITillRlItur..." - musiał) b)'ć zatcm podnbllP księgi \\" Puzllaniu. Ten hrak źl'ódeł naj\\"ażJlicjszych dał si do pm\ lIego stopnia jJu\\'etuwać UlHtpl'jaiami z lo;i:;tg lIIicj:-,kich j ziemskich, kUn'f' dostarczył ś\'liiadf'(,tw ohfit) eh lubo. jedllostl'UllnTh. .\h) ujJl'Zedzić mużli\\"t' zarzut" ze stroll żyduwskiej zazllaezam. że ze I'ruzu1l1ialTh puwodt"JW nie w'kul'zystałenl \\ iadOlllyl"l1 mi i d()stępn I'h, a w _\rI'hi\\ UlII Żydu\\'skiem w BerliniE' złożulI)"ch źrÓdf>ł hehmjskich.

.Iak ustatllia prut'a 1. Bregera i1rzel,ollać mużt'. za\\ jCl'nją une matpIjał I'ellll, ł'OZPOI'Z)"ltająIT si atoli dopit'l'u olI l'oku Ui21. \\" tuku zbiel'ania matel'jałó\\" ukazała si jJutrzeha ruzszeJ'Zellia pudstaw źl'ódłowPj, tak jak \\"ujll)' SZ\\ edzkie i wywulalle niemi Jdl:ski guspudarcze z"dustwa pulskiego. lHlka/.y\ntł' zumk IląĆ hadall ia lIa rolnI WliU. l'z"ska WSZ)" I'asiłek :\Ii lIisterst wa \V y znali Hel igij lIye h i Oś'\\'ieeclIia Puh licZII Pgo. miałem mużlluść zwiedzić archiwa zagralliezlle i 1u'ajowe, mugłeIll też zapuzllać si z IWjllUWSZą literatul'ą, dzięld dopuszczelliu do Bihljutpki Ż dowsldej J))'Z)" Oralliellbul'ger-Strasse w BCl'linie.

GlówlI)" zasób źródeł zllalazł siQ \\ Puzllalliu, lla mateI'Jal" \\" archi\\aeh we \Vrul'ławiu, Dl'eźnie i Lipsku wskazali mi Dl'. Luuis Lpwill z \\'l'udawia i p" Th. e. \Verller z Hildesheilllu. \V JJl'a\\ a po. złote I'UllU do. al'! hi\\ ó\\" l'ugl'allieZll"eh przyniusła czę";1'10\\ o pluli spudzieWllll), ezśI'iu\\ o skoncz"la sil.' ca łkowitem fiaskiPIII. Z zchmll"l"h w tell sposóh materjaló\\' \\' łunił" się Udl'<IZU ppwlle zagadllicllia. aj\\'ięcej wiadumośei zaeIlOwało si do. dzipjów g()spudan'z ch Ż dów, miallO\Yieie Jo ich zajęc Iieh\\ iar..,kieh i hancllu. \V zupełnuści zal'hował się akta do IlIugutJ"\"aJcgu targania pl'awllegu o In'zy\\ilejp Uliędz" gminą żydowsloj, a miastpm, JJl'zekonując lias na kużd) m kruk u, że ż de ż dów POZllHIISI, ieh ,'ozwijało siQ siłą fa:dó\\" a lIie w I'aUlach usta\\" i unłÓw z Ż dami za\\ ien-lII)Th. ZachowalIp w ksiQgach miejskich i ziplllskich matcl'jal)" puz",alają pl'Z"jł'zel' sięl.

25g

dziejull1 ż)"dostwa na przestrzeni eztpredl stulpl'i, nie poz\\'alają atoli \\"n iknąć \V tajniki i mruki ghetta poznańskiego., k tóregu kultura i ż"cie, bujne i udręhne, puzustanie przed nami zasłunięte. Narazie zająłem si dziejami gospudarczemi Ż-dó\V poznańskich, hu do tej stron" ich hqowania w Puzllaniu źródła są stusunku\\'u najpełniejs7.e. \V prac' niniejszej staralII siQ dać dużo. liczb i faktów, które niechaj mówią same za siebie. rnikam natumiast wniusków i puglądów. aby je uchrunić przed \v.\"miallą lIa fałszTwą ehoć pięknie hrzcząeą munet.

Dzi«;,kuj w tem miejscu Wydziałuwi Nauki \V Min. \V. R.

i O. P. za udziplenie mi d\Vukrutnego zasiłku na wrjazd zagranicę i do archiwów krajowyell. Do. szezgólnej wdzięeznuści puczu wam si wulwe kuJ. J. Staszewskiego., któn- chętnie pumagał mi podezas długieh miesięc- prac' \v Archiwum Pailstwuwem w Puznaniu.

1. S t u s U n k ikr e fi ' t o w e Ż)" d ó \V P o Z II a 11 s k i c h.

1. P r z e d r u k i e m 14lJ4.

Gospudarka Ż'dów pozllańskich jak wielkopulskkh wugóle ruzwijać się mogła prawnie w ramach prz'\Vilpju, nadanego. im przez księcia Bufpsława Pubużnegu \\" Kaliszu roku 1(j4 '). Uderza nas w t'm pierwszym pulskim statucie żyduwskim nłl1Ogość pustanuwiel'l, udnuszącyeh się do. życia guspodarczegu Ż'dów, rzuea się też w uezy niewspółmiernuść między iluścią zarządzell, ukreślającyeh stusunki pieniężne Żr.Iów a przepisami, Ilurmująeemi ieh wufllOści halldlowe 2). Prustr stąd wlliusek, że Żydzi w chwili nadania im statutu zajmuwali si wypuŻ"ezaniem pieniędzy cz)"1 i liehwą, pud czas gd" inna dziedzina życia guspudarezegu, mianuwicie handel, h)"ł im zupełllie OJH').

1) CO(1. tlipl. Mai. Pol., I. 60j. Jpst tu, jak ostatnio powiedział S. \1. Duhuow, "Ihp CUI'ł1er-SWł1C uf Polish-Jc\\"ish !pgislation". (lIis IOI'Y of tłl(' .r ('ws, I. .i3 i n.). 2) :\a :!Ii po:.-:tanowiel'l 13 traktuje o stosunkach )Jicnit;żuydl (!3 2-7, 2:3. 2:), Z7-H, 32, 33), 2 u stosunkach hnntllowyeh (!3!'\ 12 i :łłi).

Napróżnu Ignaey Schipper stara si nas przekonać, że było iJJa("zej, hu ani prz"tuczuIW IJI'zez niego. ukoliczlIOści 1Iie są wystarczające i słuszne, ani też puprzeć się dadzą stanem rzeczy z wieku XIV i XV, do. którego Sehipper udwołuje się :J). Faktem bowiem jest, że Ha kilkaspt zapisek w księga!'/l sądowy eh puWall'4kieh, ud ruku 138{5 aż do. roku 1470 mniejwięrej, lliema ani jedllej wiadumości o handlu żyduwskim. ktÓl'', jak jeszcze hęIIziem" mieli mużlluść przekona!' si, ruzwi.nąl się tak wspalliale \\' stulel"iu XVI i nastQPllem O). Ż)'dzi puzlla11sey W"stpująey w księgarh Iniejskieh, grodzkieh i ziemskich są lichwiarzami, lichwiarzami też, o ile ZP skrumnyl'/1 zapisek wlIosi!' Illożlla, są 'wspólwyzna wcy ieh ze znaeznTh śruduwisk wielkupulskieh, tu jest P)'zdr i Kalisza. .\Iówimy tu uez wiśeie u krótkim stUSUllkuwu ukresie ezasu, mianuwieie o wieku XV i sch)"łku stulecia

:J) I. SchippC'!' IIJIIienla !Stud,va nad stosulIkami gospodal'czl'lIl'i Ż tJów \\" Polsce podczas ?']"cdIlio\\'ipcza, Lwów 1911, WJ- -7), że utał'ty pog]ą!l, .ja kohy operacje ]{I'l'dytO\\"e były gloWnl'lIl zajt;cipl\l Żyr]ów a ha\llll'] ich hył nipzIlaczny - jC'st ZU]Jplllie blęrlllY, powołując :,;ię tu IW stoslIlIki gospodal'czl' wI't)(1 Żydów ruskiel1, kto!'zy w handlu i Iwlonizaeji wipjsldC'j odegrać IIde]i \dL'lk rolę. Zauważa dalej Sehippcl', Żl' w księgach S11tlO\\"ych jest niC'IlIało zapisl'k z )ll'ctcnsiami Żydów do szlaehty, ])I'zyczclH hrak wYI'ażnych danyr'h. co wlaśeiwie stanowilI) tytul ty eh IViC'I'z.tplności, a]e zaprzl'czyt' uie \110;;1', Żp IV 0]hJ'z IlIipj wit;l\szo?'ci \V'padkolV, !"dy tytuł Wil'l'zylplllośd .ipst wogóle \\TllliclIiOllY", są to 7.wyklc dlugi.

") .J1't ty Uw jl'dna. \;"iadomość, któr l1l0żnah" 7.\\Tócić IH'zeciw powYŻS7.C'lI1U twil'l'r17.pniu, lIIianowicie zapis \V księdzl' sądowl'j .Jana l'olickil'go (Polkzsky), klóry zeznaje, Żl' "dilllisit ]ihl'l'os Olllnl'S et siIlg"ulos luclpos a thp]OIl1'o ipsius, quor! hałwt in pn!iczsko ]11'1' dictulll thl'lu.\C'um CUl1l cUlTihus ctluis et rl'!Jus ipsorul1l " allslflle solucione ihplOlIC'i l'lllIital'l' et ]Jl'rtransire tanuliu usque al! vitam .\brahe IUdei filii olin. S]OIlIl' ludl'i dl'fullcti. Et si idem 1l01Ji]is .Johalllles aut ipsius SUCCl'SSO!'l'S ah aliquo IUI]eol'um t/W]OI1CUIll l'peI'Pl'r'it, C'XtHIIC tr'll"'Ji I Ul'. " JIII]pis m!'ioul' pmJP val1atf' 1:i llll'" sol"I'I'I'.":' (Tl'I'I". POSil. 11:>2- -HU:!, 2:10; a O 11.;)9). \\"iadonloć pochOllzi z roku 14:19, a wil:c 7. okl'l'su, \V którym można już spodziewać sir: Pp\\"III'g"O przej';cia Żydów z halldlu piC'lIiqdzcm na handel towHrl'lll. Zapiska ZI'I'SZt1\ pozwala ty]ko w pewnym stopniu na PI'7.YJJuszczenie, że Żydzi jl'ździ]i J)I'ZI'Z l'oli(ko dla Cl']ł-)\V handlowych. .lak l'w'hliw)'llli byli Ży(lzi i jak wil'!C' POllI'ó10wn]i, wiaclczyć mogą 1i,..ly IJl'zl'chowane w Archiwum :\lipjskil'l1l we "'roclawiu (Ol'ig. pap. l1.1"J. 3. II)jJuIJl'zcllniego. CZ)' przedtem b"ło inaezej, Ill0żn11 wątpić, a że inaczej w"glądał) spra w" guspudareze Ż-dów w ezasa!"!l jJóżniPjsz)"('h, bQ!IQ się starał w"kazać \y drugiej częśei łlini('jszej prae" '). D.óeje Iieh\\" ż)"lluwskiej \\' Puznaniu śledzilI sil;' dadzą dzi«;,ki ulhrz)"mipj liczbie wiadumuści w ksi«;,gach sąduw)Th. \V-korz)"stał je już pOI'zt,'śej IgllRl",\' Sehipper w Studja!"h mul :,:tusulllwmi gu;-;pudarczemi Ż)-dóW w Puls!"p puclc7as średnio\yieeza a także Talleusz Kuż"llski \\" swej ogIusZOll£'j nicdawllo prae u Żydaeh \\ wieka!"h śrpdnit-h. Bliższe ruzejl"Zenic sil;' w t)"m hugat"lll lllaterjale puzwala llaJll st\\ if'nłzić, że polem działania pozna11skich hankieró\\ żdmyskieh b) la wif'ś, lIlianowicip zaś, jeżpli llip hQdzif'lll)" lIló\\'ić o nielj('zn)Th w"padkaelt, ieh zajęcia liehwiarskie ł'Ozcię.galy się na \Vielkupulskę. Dłużnikami Ż'dów h)-ła Zw)"('zajnie dmIJI\a s7Ia!"hta, 110Ż)-ł'zali jednak i wiełl' j.Janowip, hrak llatOlniast wśród dłużn ików kmiel'i i mieszeza n. Ci ustatni, jak na to wskanlją hardzu sl,romne zapiski w ksit,'gach mipjskieh U), rzcul!\() uciekali si po. puż"I'zki do Ż"J(J\\' 7). Prz jrz)"jm)" sit;' teraz ustawuda\Ystwu polskif'lllU, t(,lllll ktÓre stanu\\ iłu o furmHeh gospudarki ż"clu\\'skiej, ah)" llast«;,pnit' znjJ"tać sil.', u ilp UHU zllalazłu zastosowanie \\" ż'eiu cudzil'llnem. Pamiętaj m)' huwiem, Żp różne statuta i I)l'Z)"wilpje dla Żylió\\ przez książąt i kl'óló\\' \\"ydałle. a jest i!"h sporu, udzwipl'

') -'('szez(' \\" mIdI IGl:! kHrżą sil; lIIil'SZCzallit' I)OZUall(,Y, Ż(' Il,nnli('j zajulo'\aIi się Żdzi )'Z(,luiosI('))l i lichwą. "I1UI1I' \'ero ulllllis f('!,!, 11ll'ITalus arl ('os ł'('dal"1u,; P,;1..." (l\l"1a COlIS. WOO- -WIJ. f. ):!}). " .\. "-al,.ehalll'l', Stadll;ueh VOIl I'osr'n. !JO, 1:!7, I:Hi, H;!, 1 Hi, j;1, j7. ):J. 1J1- (i. 1;!7. 11. 111, I:'U, 14:1, lIi), 171. 1)7, HJ:J, 161, Hi:" 1!H. UJ!!. ;!(i;), m, I ;0, Hl i i. K KacZlllal"t'z ł-. .\kta ]'adzil'ekil'" 1. 1-/, !J:J, 1{), :!ii:!. :!!J!J, :107, ;j)), ;171; Sehip)lt'I' zuo\\"u l\\'il'rdzi, ŻP :-.tosulłki r07 ez"o\\!' IlIil:dz Żyda liii a luiastplIJ hyly \\'(aIe oży\\'iOIlP, iakh s'ldzić z ol-(()liezllo'ei, Żl' \\ 1'07naniu od,h'wal sil; sądy żydowskil' (iurlieilllI] 1J:\IIUit1l1Ił gPlIl'ra!p llldaieum (Sl'hipJlPI', Studja, 2(il)).

0) ąd) tal,il' istotlIiI' odbrwaly się, alI' bal'dzo rzadko YOI'.

A" \Yars<'lwul'ra ta"thl(l'h \ OlI I'OSI'II, l1H, 2:31, 2(i't, ;!(;m, lIadtu \\1' \\ s"" stkieh zlH!IITh !Jam \\"y!Hldkae!l zalat\\'ia lr nip SIH'a\\'" piplIięŻII!', lil'hwiał";l,;ie, llIiędz' ż dalui a ehrześdjallaIui. lecz sprawy Ulajątkowe. POI'. U\HIgę li.

dedlajq praw II) stall rzeez)', zapis)" ksi1].g sądu,,""ch natumiast pouczaj1], t'Z)" i o ile' Żydzi nadane im uprawllicnia w"kurz"stali, ('z i u ile przekruezyli je.

Jak już w)"żej h"hl () tew lllOwa, 13 pustallowiell przywileju Bulpsła\\ a PulJużllego dut'ezyłu stusunków kredrtuwyeh Ż"dó\\', mialIuwicie POŻ,\ rzek udzielan"rh chrześeijanulH. Statut z ruku 1;W4, daleJ pl'z'\\'ilcje Kazimierza \Yielkie/lo i Kazimierza J agielloll('z"ka, wreszcio różne statuta, przez kl'ólów szlaehei,' j'adane, puzwalają określić nawet szezegółowo furmę pużn'zek, ich za}1ezpiel"zellie i stupę procentową. Pl'z"wilpj Buleslaw uwski zezwalał Ż)'dUlH na w pużyezanie pienięclz" jed'nie na zastaw rzeczy ruehum'ch a zakaz"wał wTaźllie udzielanip pożyezek Ha nierucholHuści i list" dłużne. \\') nika tu jak najwyraźniej z pustanowiell li i 7 statutu, które zestawić trzeha z art"kułem :!5 prz'wileju Bulesławuwskiegu. \\. piel'\\'szTh lllU'v\"a u skradzelliu i zniszezeniu przez pożar za,..:ta\\ u, któn, jak tu znuwuż z pustalluwiell 5 i 27 teguż statutu w,\"flika, \\l'ęczał dłużnik wierz)"rieluwi "). O skradzeniu zaś niel'ul"llOmośei, którą, jak zapiski sądO\\"e duwudzą, w ullJrzymiej większości w)"padków, h)"ł dohra ziemskie, nie lllOŻP hyć UlOw". Na(ltu przepis 2:> I)l'z"\Viieju W)TaŻa się w spusób, który uie jluwillirll hudzić wątpliwuśri, że \yierz'riel żyduwski traci za:-ta\\ i pipniątlze, wnJOżyczune ua rlulu'a ziemskip luh listy dlużne na\yet w w)"padku, gdy b)' dłużnik do długu sił.' przyznawał "). \\' t"m duehu szły też uehwał)" statutu wiślickiego. z ru

") Coli. (lipl. Iai. Pol. nr. (j{)), !:\ 5: ,.Iudrus l'pciprl'p poterit 110)uillP }Jignol'lltll olllllia.. ."; u: "... item".. quia pigllus, quocl ludeus hahpt, pi flIrtillI... sit ahlatulU..:'. ") ,raŻIII' lo IJ!J"tallowiellie opiL'\\'a: "Si Iudl'us SUPI'I' P o s s p s' s i o 1) (' s a II t I i t l I' ł- a s h o 11 U ł' U Il\ i 1lI III o h i l i u 1Il !J(",clluialll HllIluaYPl'it, id rlurHIUI' ill(' euill;; ]'I'S pst lll'ohan'l'it, nos ludl'o et p t L C U II i a;; c t J i I t l' I' a " li II. !J i g 11 U s ahiullicari statuiIJllls.." Zrll.i,.. il'lIip wprost "'ywolujr tłumaczcllip tpgo zdania przez Bałahana w "'j'o:;óh nast.: "jcli Ż"d da pieniądze lIa skrypt lłluŻll" luh niel"uchol\]o('i i wyka].p S]USZIIU':; swoich 1lI'eh'lIsyj, naIJy\\":t tp, lIiI'I'UelLOIIIO(' 1111. \\ laslloć...". (:\1. Balahan. Dzirjl' Żydó\\" \\. 1l'akowir. I. 7). ehip1"'1' lwit'l'dzi, 71' al t klll tPII (:>:J). przytoczony \y statueie Doh'sla\\a l'ołH)ŻIH'fW ".ip"t staIlO\\TZO SkOl"lllllpowallY". Kl'yl"czIIP tlstalt'nil'

ku 1347, ktÓIT w zupełnej zgudzie z przwilejem Bulesława Pobużnegu warO\yał "ut nullus iulleus, amplius aIi('ui I'hristiann in Hegnu nustro anullodo eunstitutu, :,;uas peeullias :,;uper I i t t pr a s o h] i g a t i o n i s prestet aut mutuetur sed t a n t u m a d p i g II U S S u f f i e i e n:,; prestare valeat, s e l' u H II u 11l e o ns u e t u d i II e m a n t i q li i t u s u h s e r vat a m . . ." 10). Tak stały rzeez)' prawnie, gd)' w praktyee w)"glądał' une zgoła inaczej. RsiQgi sąduwe poul"zaj1]. Has, że najpospolitszą, prawie włąezllą furmą poż'ezki b)"ł list dłużny (Iitterae ubligaturiae). który utrzymywał wierzyl'iel, wrezająe clłużnikuwi pieniądze. Skrypt dłużny sporządzollY Ily! z pergaminu luh papieru 11) i zaupatrzony w pieczęci dłużników i purcz)"l'ieli. Brak jedllej lub kilku pieezęei mógl spuwuduwać nieuznanie listu dłużnego. 12), któn' sędziuwie na rozprawie (lukładnie uglądalitenoru niniejszl'go pORtanO\dpuia, muiellJa Schil1per, wykazuJ", ..że lllamy tu do. czyuipuia z prZl'piSPlll. dozwalającym pożyczpk na zastaw niprucholllości". (I. Schi1pjJer, Studya, R), - Na IH'zywilpju lloleslawa 1'0bożul'go, zatwil'l'(łzoJl('go w roku la:H (Cod. tlipJ. :\lai. Pol. nr. 110J), ul1ipt'a.ią się przywilej p Kazimil't'za \YiPlkipgo z roku 13Gi i IJG7). ),1 imo IicZlJych studjów, nip .il'st jI'SZCZI' \\ yjaf;niuna SIH'awa zależllości tych jJl'zywill'jów od WZOI'U z roku l:!tH i 011 siphie.

Oprócz SchipIH'ra i 13ałalJalla zajmowali się przywilejami żydowRkiemi n. Bulw (Bihlj. \\'arsz. I. (lU), q.:!li 11.), 1'11. Bloch (Zlscl1r. d.

HisI. Ges. f. d. 1'1'0\". l'osl'n, VI, (iU n, i 1:)9 n) i Slan" Kutrzpba (I1istol'ja ustroju Polski, I", fi) i 144; I'rzpw. nallk. i litpl'. XXIX (IDOl) i Sprawozd. z IJos. A. U. \Vydz. I1ist. fil., r. UJ:!:!, nr. 10). li') Arch. Kom. Pr:l\nl. II. ;); Vo1. Il'gum. I. 22. "Ust:I\\"11 o Żydach" w statutach KaziIllipl'za \Viplkicg'o mówi wYI'aźnil': "żydowiC' nic mają IIH\H1Ć pil'niedzy \V królestwie naszcm na l i s t y z a p i s n P, ale tyllw na z a kła d ci u s t a t p c z n y, podług prawa stan'go zaehuwalll'go...". (Arch. Kom. l'rn\V11. III. f)7; }JOl'. IV, 'iG)), H) Terl'. Posn. L41:3 H17, 38 V.; r. 14.15. Nic hyło .il'dnak w tym czasie jPszczl' 01J0\\ iązku zapisywallia listów w lisięgi sądowI', który tu zwyczaj nastał dopiero. w wipku X\'l (POl'. I'I'ZI'III. Dąbkowski. l'ra\\"u pry\\'. polski 1', II" (1911), :m ;9). 12) Tprr. POSil. Hl;j-17, RH v. ..... DOItlillicus lliit COl'Hm iudieio.

quud i"ta litl'l'a 1I0n essl't pel'fl'cta quia quattuol' Homilia sCl'ipta sunt t't tl'ja sig-illa a}JIH'lIsa...". Por. Ten. 1'0Sl1. ] W7-]:J, 10 v., gclzil' sąll unipważnil list z IJOwodu ))mku pieczęcia \y w)"padkach wątpliw)'eh ulldawali do. zbadania pisarzuwi ziemskiemu 13). O fałszowaniu uhligaeyj nie sł'szym" zbyt ezęstu \V lIaszYl"h źróllłal"ll to), I"hoć był)' Olle w wiekaeh średnieh bardzo. puspulite. Znane nam z ksiąg r-;kn'pty dłużne są hardzo pudolme do :-;iphie, /'f) puzwala wnosić, że \V ich ujęeiu trzymano. się pewnyeh wzurów, w)"nwganych przez sąd 15). Każdy list uhligacyjny wymielliał dłużnika i wierz'l"iela, obuk tego purczyeieli, wysukoM puży/"zki, rodzaj pielliądza i stupę prueentowę.. Określał dalej szezegółuwo termin spłat" i warunki, wśród których dłużnik zwrócić miał poż"ezk!;'. Przewidziallo też zwykle rkojmie i sankcje, którym poddać się musiał dłużnik, a które wierzyeiela chronić miał' przed utratą pieniędz". Jpśli dłużnik w przewidzianym umuwą ezasie nic zwracał pieniędzy i jeśli zwykłe w takieh razach dochudzenia llie pumagał", upomniał si wierzyciel u dług przed sądem, który mu pomagał w)-dostać wipl'zytel nuści. Tym liczllym spurllym wypadkom zawdzięczam' setki zapisek sądu\VTh, onp też puzustaną wymuwnem świadectwem, że zwrot puż'czki w ezasie i warunkach ulłlówionych nie nalpżał zguła do. rzccz' przeeiętnych. Jeśli nawet lla tej llrudze nie udało. si w)"dustać pieniędzy, zarządzał sąd wpruwadzenie puszkuduwanegu w dohra dłużnika, co. w ówczesnym języku urzęclO\yym naz"\\'ało się intromittere. intrul igare, inligare, al hu intrunizare alias wrzesiez 16). Czynnuci tej dukunywal \\"uźny \V uheenuśei dłużnika 17), ezasem

13) '1'('1'1'. I'o>,n. 11.13-17, 1 H v.

H) '1'1'1'1'. 1'0>'11. H"!1 1-, l:):ł v.; Ll'kszyrki, Dil' alt. gI'OSSp" GI'ocIIJ.

I. m. X97.

1;') OprÓcz zlwllych llam z wyda\\"llict\\"<l iLekszyckiegu dwu skryptów dlużllTh z la t l:r,!) i 1::H:' (1. m'. 32; II. }II'. 1:J';)7) zachowały f'i \V ksig-ach sądowych:? jPszcze listy: Tpl'r. Posn. H1::I-17, 6; Terr. PUSll. Bi j, 17.

16) '1'1'1'1'. PIJSll. H19-Z1, 1:!::! V., 124 v.; Tl'lT. POSil. 1421-4, 13; '1'1'1'1'. POSll. 14ti;!-!i9, B9 v.

17) TPIT. PO>'ll. BW H:!1, 12;3 Y. "'OŹllY zeznajp przl'd sądem., ,.quod :\/alllillUltl ludeUlll in Sadi IH'reclitatpl11 ill!ł'OJUlsit alias \VI'zesil et Iwllu;; si hi cOlltl'ndixit...".

hurgrahia al ho lIa\ye1 eał" sąd \\ prowadzał się w zajętą sąduwnie pusiadłość '"). Do. zaj('eia guspolłarstwa. to znaezy ziemi i zahuduwall. dodlOdziło t"lko w w)"Imdku, gd)' pużyczki lIie mIało się ściągnąć na illnej drodze i gd)" dług był zh).t w)"suki, tak że nie można hyłu pulT)"ć go. zajęt'iem ruehumuśri II. p. inwentarza żywPgu. Gd)" wierz)"telność nie przekraczała kilku gl'z)'wien, zarządzał sąd piglloratiunem, to jest zasta\\'iellie rzeez" ruehulll,\"('h, zw,\"1le h"dła lub zicmiopłollów'O). f:zaselll zajęriem gospudarstwa pukrywanu długi a kary i udsetki uzyskiwano. z łicytaeji 20). \\. razie, gcl' pieniędz)" nie mużua hyłu ściąglląć z dłużnilm żadlI"m sPOSOhClll, pociąg'allu do ollpuwiedzialnuśei puręezyeieli, którzy razem zp skr"ptem dh.lżn"m w'sta\Yiali zw)"kłe s\\"e listy poręczająee (Iitterae fideiussul'iae) 21). \Vzględnie ezęste są \Y"l.Jadki, że wierzyciel ż do\\ ski wpędzał dłużnikÓw w załug(;' i trzymał ich w uiej aż do. uiszczenia długu 22). Inst"tucja załugi znana dul1l'ze II lias w eiągu wieku XIII do. XV prz)'b)"ła do. Pobki, jak \Viem" z pra(' Przemysława Dąhkuwskiegu 23), z zac!ludu i kto. wip ez) do. nas nie pl'z"wiezłi jej właśnip Żytlzi. ZlIane nam z ksiąg wypadki obstagiul11 nie puz",alają st\Yierdzk, \\' jakieh w"padkaeh sąd uriekał się do. wrzeszenia I'z)"łi intrumisji, a \Y jakieh dłużnika wiązał załugą. T('n ustatni w"padel\ miał prawdupullohnie zastusowanie, ,," razach, gd)" śriągnięrie dlugu niet)"lku z dłużnika ale i z puręcz"cieli stało sil;' rZf'ezą niemużliwąl") T(,IT. Posn. H19-I, 1:.':.' Y. [0) Tcn'. POSll. l 'i'i li, 100 v.

20) '1'('1'1". POS1I. 1 'i.:W:2, 79 v.

21) TClT. l'oSII. 111:)-17, 13 v.. l:m. Hl v.: T"I"I'. POSil. lt)-i.

I!Jl v.; Lcksz'cki, II. 111'. 210li: Tcn'. 1'1JS1I. 1f2'i-(i, 71 v.

22) TCl"l'. 1'0Sl1. HU 17, 9(;; Tol'!'. POSil. HI7-lU, 2); T('l'I'. ł'osll.

Hl!) 21. 2:): Ten. POS1I. H21 -4, IH:1; TPl"l'. I'mm. 112 'i., li, 17 L Koe/.y, I'rzP\\"odllik Ilistor. Prawn-, rocz. 11 \1!):H), 17R, -9" 23) 1'01'. Dąhko\\"ski, ZaJu!!a A1'l'h. l\. dz. 1. t. 2. zcsz. 1. (Lwów I!JIJ:J): t"g-oż. I'rawo prywa1nc polskil', II. 17 -9; 1pgoż, Ih;kojl'lllstwO, .\1'('11. :\auk. dz. l, l. Hl. zcsz. l (1!.ł::'i.), 2'i.7 U. Hal. spo1yl,alllY "ię IHtwet z \V parlkiel1l al'CSZ(fJ\\"mtia szlachcica \\ dOIltu ŻOII (Tel'\' l'mm. l'i75- l1K:.'. 9u; !'. 1179).

Oll intnHlIisji wolne IJ ł dohra posagowe żon' '"), która też, poż ezając pieniądze, w"znać musiała, Żp \V razip zatargu z "ie>rz)"eielem, lIie hędzie się zastawiała liste>m wiann)'m "'j. ie będzielll się sprzeezać o to, ezy liehwl,' prz)"nieśli dl} lias Ż,\ dzi, ezy też dostała się ona do nas inną drogą z zaehodu. Fta \\ oda wst\\ o polskie zezwalało \\ lH'a \\ dzie Ż dom na handel pieniądzem. to znaez)" na \\''do1Jy\\ anie z)'skó\\" z lJOŻ)"l'zek pieniędz.\', ale aż do roku 1347 lIie okrpśliło w"sokośri stop pro('entowej od \Y"POż) l"Zonej pecuniae capitalis. Prawdopodohnie Haduż'ria lichwiarz" ż)"dowskieh spra\\"ił,\', że władza pm1stwo\\ a unormować musiała tę sprawę z korz śeią dla poż)"ezającego.

Statut wiślicki ho wiem postanawiał, że Żrdom pobierać \\ ol no nie \\ ięcej jak l grosza od gTz'wn)' t"godniowo""), l'z,\"li że> rOI'zIle odsetki miał" się do kapitału jak 53 do 100. Stopa prOl'entowa b"ła jednak już wyższa przedtem alho też podniosła się po roku 1347, gd ż statut z roku 13ti8 zezwa lał Ż,nlom na pohieranie odsete>k \\" \y sokośei 1 grosza od gTZ)'Wn" t'godnio\\'o "), illal'zej mówiąe, W)"POŻ) eZali) lIa pl'ocent kapitał pOll\\"ajał ,.;ił;: z okładem w dągu l roku. Tej ustalonej ul'zt.'dowo norm)' trzymali sit.' Ż"llzi poznal1I' \\. ciągu eałego XY wieku, pohiel'ająe "unUlIl gros,;um de ł-IUalihpt marea septimanatim iuxta eonsuetudinem Iudaeorum. . . ." "). Przekroczenie tej norm)' z korz"śeią lIla \\ ierzydela zanotować' możem' w kilku nielil'znTh t Iko w pHlkaelt, tak jak \V lIiplieznrch wypadkael1 zapisują księgi poż"l'zld na proeent niższ" ocl ustalonej pra wem stoP" procento\YPj. Ra7, lIlianowieie liehwiarze żrdowse) zastrzegli ",ohi/', że w razie

2") '1'1'1'1'. l'oRn. 11.17 - Hi, 177; Te>IT. 1'0SlI. 11:.'1 1" w: \'.

2:') TI'I'!'. l'm'l1. H17 UJ, 1,J. - Uzrskanl' !H7CZ \\'il'rzycjPli riolH'a 7,j/'lłIkll' sIały F;it: po lIl'zędo\\'r.i illll'ollli;,ji Iwlllą jt'go \\ lam()ścią.

'1'1')'1'. I 'I)SII. 11- 17 11 I!), 177, 7 Y.; Tt'IT. 1'0SII. I1,;W ,7, Gli. n:J y., 7(; V.

Sp!"a\\ 1,I'('d 10\\ r OIlla \\'ia w CZl'l'lJująCO T. :\OŻYIl,;ld, Z"dzi poznailSC \\ A \' wit'ku, dlal/'fW sit: In oh>-:zl'l'nif'j llil'lIli liiI' zajllllljl: (Kl'OlI.

M. l'oZ\lilllia, t. X. (1!J:3:.'), ;,11'. :.'1,!J i li.).

"';) i\I"t'h, I\: l '111. I'!"a\\"!l. 11. ;!;m; 111. :.'U;:, .(j.

27) .\/'f'h. l,nllL I'I'1\WII. II, W.

2") TPIT. l'oSII. 11:!1 -Ii. 1:;\ Y.

n ;esplacenia długu w oznaezonym terminie (hez odsetek) polIiprać hędą ]10 groszu praskim od każdej gTZ'WllY, co, zważnvszy Ż<' gTZ"Wna praska liczyła () grosz)', w)"nosiło 577% rocznie "").

\\" illll'm wnJadku dochodzi Żyd pozllal'lski l\Iarkel kapitału wraz z odsetkami, miano wiei e "de qualibet marca gros sum eUln metIio per septimanam..." 30), co daje około 159% roeznip "H). Są w paliki, również llieliezlle, w któnTh stopa proc'entowa wynosi/a 53, to jest l grosza od grz)'wll' t'godlliowo :12). Nierzadko zdarzało się, że wierzycie] ż'tIowski W) pożycz'ł pieniądzE' na pewien ezas "sine usura", zastrzegająe sollie odsetki dopiero w ,'azie niespłaeellia długu w oznat'zon) m przE'T. list dłużn terminiE' 33). Budzi si zaraz dalsze pytanie, miallowieie, czy wicrzyeiełowi woł no było pohierać odsetki od kapitału i narosłpgo już procentu, albo jak to dziś mówimy, ('zy dozwololl' 1J'ł procent skladany. "''padki takie miały niewątpliwie miejsce, ale skromllc tlowod)', jakieJni w tym razie rozporządzamy, nie przema wiają zatem, ab' proeent składan' stosowano powszf'('hnie :"). A przeeież zwlekanie z zapłatą, jak już o tem h la poprzednio mowa. b'ło \y tym czasie rzeczą powszechną. Procent skJadan dopuszczał w pewnej mierze nawet statut holeslawo\\"ski, bowiem postanowienie 23 tego przywilpju przewidywało: "si Iudeo Christianus pignus suum ahsolverit, ita quod usuras Ilon persołverit, eosdem si infra mensem Ilon dpderit. i I J i s u s u r i s a c e r e s c a n t u s u r a e . . ." 30). Tego posta

29) Schil1pe!', Studya, 80; Cod. dił)!. :'Ilai. Po!. nr. 2007; r. lUli.

PodoImy \\")"ll1l1lek notują llasz(' księgi pod r. H1i (Tpl'I'. 1'0SI1.

li2i-{j, !!) .Ipdnakż(' nie okreslollo warto:<ei grzywny \V grnsweh. :10) '1'pl'I'. 1'nsn. li17- ,19, !JZ V.

31) l'()<lohnie \\' r. 111-1 (Te 1"1'. 1'0811. lHJ7-1:J). TI'I'I'. l'oSII. H:!l.

-;3:!.. Ii:] (lIl"I").

32) T('I'I'. I'osn. 11..21' -l), ]75; Te!'!'. 1>0811. f1.:!!J-32, 81.

:'3) '1'('1'1'. Posn. 141:3- 17, 100 v., 12'(i V., 131 V., 1:-,2, 171: TpIT.

PC:,:II. III!! 21, 113 v.; 1'Pl'l'. l'osn. 1424-6, 17.

"') "'p Frankfurcie lIad :\11'1l1'1II IJobicrali Żydzi pro('elll skladany już po upływie roku. (.T. Eracauel" GescJl. d. .T. in Frallkfm.t a. :\1., 1. (l!)Z:-J), n:3 i 12H). "0) Cnd. <lip!. :'I]ni. 1'01. 111'. (}05.