ZAPISKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1933 R.11 Nr1

Po ześcioletniej działalności Hegendorfer musiał OpUSClC Poznail, hyć może dlatego. że "heretyckość" jego "raziła prawomyślne luh udające prawomyślność religijną mieszczańsko.szlacheckie społeczeństwo wielkomiejskie", lub też dlateg'o, że zaci.;)ty wróg nowinek i Hegendorfera, niezhyt przyjazny humaniZinowi Grzegorz z Szamotuł, profesor tej samej akademji, odniÓ:-:1 wreszcie zwycięstwo. "Ale mimo, że ostał się na placu zwyci.;)ski Grzegorz, już kiełki l1umanistyczne, podparte coraz mocniej szerzącą się " \Viełkopolsce reformacją, zapuszczają korzenie w Lubranscianum". Jednakże do dawnego rozkwitu swego już nie wróci późuiej, mimo zllakomitp-h sił trzech Herbetóv..', którzy wykładali \V uiem po l'. 1502.

A cóż pisze Stefan S. Komornicki o naszym ratuszu w rozJ)l'awie p. t. .,Kultura art styezlla w Polsce czasów Odrodzenia"? Na podstawie umowy, zawartej pomiędzy poznańską radą miejską a hudowniczym Giamhattistą di Quadro. podnosi autor na sil'. 5HR "dhałoM rad' poznailskiej o rozwój sztuki hudowniczej \\' całym kraju". Rada przedłużyła w r. 1552 umow.;) na lat 10, "aby go także dla iuzych ludzi.... którzyby jego. ku murowaniu potrzebowałi, zachować". "Quad)'o korzystał dość szeroko z pozwo,lenia na postronne l'ohoty i u mieszczau i u szlachty. Budowniczy średniej biegłości w komponowaniu, nipzhyt dhał- o wykonanie bogatej szaty dekOl'acyjl}('j, nie wywołał też swemi dziełami "u ludzi w tych krajach mieszkajcy('h" żywszego ruchu i zainteresowania swą sztuką". Jł'st natomia3t PoznalI w wieku złotym jednem z dwóch wielkich centrów polsldego handlu książką, jak stwierdza Kajllliel'z pjpkarski w rozprawie p. t. "Książka w Polsce XV i XTI w", Miasto nasze było w tym względzie silniej związane z Ni('lłlcami. słahiej natomia!i-t Kraków (str, 375). Dwa t(' mia:-:ta, przodujące w zakresie kultury staropolskiej, w wiemł)- także przemożny wpływ na rozwój polskiej opraw' l,siQżek. Pisze o tem Piekarski na -str. 3G5 co następuje: "Polska o!))"awa uie jest wewnętrznie w zupełności jednolita. P1"Zeciwstawiają się sohie dwa duże terytorja: południei północ, z dwoma ośrodkami: I{rakowem i Poznaniem. Główną cechą, różniącą obie te duże grupy, jest nasilenie wpływu niemieckiego i włoskiego", \Vpływ włoki dominuje lIa południu, na półnoey natomiast jest nieznaezn-, ustępująe tu wpływowi niemieekiemu. Otatni w Toruniu jest najsilniejszy, "PoznalI jest natomiast na oddziaływania te zawze o(tporniejzy", Prądy humanistyezne i renesansowe dotarły także do ż'dów polskich, a więc i poznańskich. Poueza nas o tem :\Iajer Bałaban w rozprawie p, t. ,.Umysłowość i moralność żydostwa polskiego XVI w.". Najwybitniejszym przedstawicielem nowej umysłowości żydowskiej był :\/Iojżesz bserles, rahin krakowski i rektor tamtejszej jezihy (szkoły). W przeeiwiellstwie do rygoryzmu inny eh rahinów b'ł on lileralny w woieh decyzjaeh rabinicznych. Był racjonalistą w w-kladaniu eudów i zwolennikiem filozofji Arystotelesa, Nie ohyło się i hez opozyeji prze('iw tym now m prądom, zalecającej wyłąeznie talmud w miejsee filozofji "nieohrzezanego Arystotele"a", W najsilniejzej formie objawiła się ta opozycja w Poznaniu. W r. 1559 uczony praski .\l'On "wygłosił w przedpaschalną (wiełką) sohotę w poznaIiskiej Y]U1godze kazanie, w którem potępił puhlicznie naukę filo70fji i prze(lmiotów świeckieh, gdyż "są one równe naukom pogailskim, a tylko jeden talmud jest godny pogłębienia, jako że i przy nauce Bihlji należy się trzymać nauki talmudycznej", I jakby na dowód słuszności 'wych tez wywodził mówea, że "palenie talmudu przez JuIjUS7a III w r. 1553 było karą hożą za wydrukowaniena dwa lata przedtem filozoficznego dzieła :Hajmonidesa". ("Przewodnik dła hłądząeych" Z". 15;)1).

Spór przybrał zezasem formy bar(Izo gwałtowne, zaezęto nazywać się nawzajem "osłami", \\'alka z "oh,..kurantami poznaliskimi" stała się hasłem do walki \\ eałej Polee, toezonej przedewszystkiem o kierunek duchowy zkól ż-dowskkh (str. 1i24-fi25).

Rabinem powailskim hył ,,-ówezas światły :\łardoehaj Jaffe, który współzawodniczył z bserlesem w opracowaniu żydowskiego kodeksu rytualnego. Ohu uhiegl j£'dnakże rabin galilejski Józef Karo, drukująe w lataeh 1;)51-1;);)9 w Wenecji

i Sabionetta swój czterotomowy "Szulchan An.llh" ("Stół nakryty"). Mordka Jaffe w Poznaniu walczył również z kierunkiem średniowiecznym w szkołach ż'dowskich, ale bezskutecznie (s, GZl)o \V rezultacie z wiekiem XVI kOl1eZy się wśród żydów polskich renesans i humanizm. "Na cab'm obszarze ziem polskicłł, od Poznania do Miilska, \Vsz stkie gminy żydowskie opanuje kabała praktp'zna, przeszczepioua <lo nas przez Jezajasza Horowica", syna Abrahama, który niegd'ś tak dziel nie zwalczał żydowskich "obskurantów poznailskich"o Kabała. "wyciśnie swe piętno na Illetodycf' nauk biblijnych i \\ espół ze schołastyką talmudrczną (pilpul) przygłuszy nauki "świeckie", a szczególnie filozofj.;) religji", Odtąd ..miejsce etyki zajmą wykłady o gusłach i dybukach, miejsce rycerskich romansów biograf je cudotwórców i ezamoksiężników". ,,\Vielka wojna w połowie XVII wieku przygasi do reszty ostatnie odbłyski renesansu pob_kiego., oH (s. (j39).

Prądy renesausowe wywołały były i wśród żydów polskich pewne rozluźnienie ohyczajów. Jusiano wydawać przepisy z\yałczające wśród nich zbytek. W Poznaniu przepisy te nie dotyczyły kobiet, posiadając'ch ponad 10 t'sjęcy złp. majątku (s. (32).

Oprócz zhytku paliuszy lo się wśród ówczesuych żydówek uami.;)tne karelarstwo. Nie pomagały zakazy rahinów, którzy jedplie przy odwiedzaniu położnic pozwalali żydówkom pograć nieco w karty. Lel'z gd- te, gry zacz.;)ły się przeciągać przez całą noe, musiano się uciec do osadzania winowajczyń w m"eszcie. i\le i to nie pomagało. Wyszf'dłszy z aresztu, żydówki "rżnęły" dalpj w karty. " (s, (32).

W okresie długotrwałego rozk wi tu gospodarczego utworzyła się takż" oligarchja żydowska, \V Pmnaniu wysunęli się ua czoło ;\Iarguljesi i Majerzy. Usadowili się oni dobrze w pięknie i wygodnie pobudowanych domach. "A biedacy! Gnieździli się po piwnil'al'h, sutf'renach, mansardach, a i o te nory musieli stacz,ać boje, z właścicielami domów, Haz po raz słyszymy narzekauia na eiasnotę mieszkań; każdym razem \V okresie w najmowania mieszkań (po Hwiętach