LISTY TURECKIE RYSZARDA RERWINSKIEGOjakie potem ostatecznie, a daremnie ofiarnem życiu pozostały. Ten fakt, już w odniesieniu do żadnego okresu życia Berwińskiego niema takiej jaskrawości, co w odniesieniu do owych dwu dziesiątków lat, spędzonych w Turcji na natężoneim wiarą działaniu i później - na przepełnionem powyżej brzegów goryczą, zawodzie wszystkich pragnień i spodziewań. Fatalność życia tu nasiliła się także, jako fatalność twórczości. Zawiodły Berwińskiego wszystkie oczekiwania, nadzieje i wysiłki, "los mściwy" dotknął też wszystko, co mogło w słowie znaczyć i zachować jego trud myślowy. Cała produkcja turecka, Ol której i w tych listach są cenne wzmianki - z nielicznemi i zupełnie drobnemi wyjątkami uległa zagładzie, pewnie ostatecznej. Coprawda zachowała się obszerna, interesująca jako materjał biograficzny korespondencja do rodzinyl), ale w ogromnej przewadze wypełniają ją drobne i ściśle osobiste sprawy, a słabe tylko echo znajdują - owe umiłowania, którym poświęcił całego siebie. W listach ogłoszonych stosunek jest odwrócony i to przydaje im szczególnej wagi. To jednocześnie czyni z nich nie tylko dokument indywidualnej historji Berwińskiego. ale ustęp ogólnych dziejów wojska polskiego na Wschodzie. Bezwątpienia jest ten Poznańczyk "Officer Dragonów ottomańskich" wyrazicielem opinji swoich towarzyszy broni, działa po myśli władz kierowniczych przedsięwzięcia tureckiego. Jako konstrukcja myślowa, jako nastrojowa całość listy te nabierają należytej wymowy dopiero w tej postaci, w jakiej się tu znajdują. W tern przekonaniu taką nową postać im nadano. Są one monologiem: odpowiedzi Bentkowskiego - z wyjątkiem jednej - wraz z całą puścizną turecką Ryszarda, zginęły bez śladu. Jednak w tym monologu, w który Berwiński kładzie całą żarliwość wiary, ,.sumiennego przekonania", jak przed laty w sprawę rewolucji ludowej - niezbyt trudno wydzielić głos

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1932 R.10 Nr4

*) Znajduje się ona w posiadaniu wnuków poety (po siostrze): p. Zofji Mizerskiej w Poznaniu i inż. Rolesława Mizerskiego w Warszawie, którym za cenne informacje i za chętne udostępnienie do prac nad Derwińskim wszystkich posiadanych materjałów - jestem głęboko zobowiązany.