"DOBREJ SŁAW NIESKAŻONEJ UCZCIWOŚCI I PRZYKŁADNYCH OBYCZAJÓW".
Kupcy w Bazarze do 1939 roku*
MAGDALENA MRUGALSKA- BANASZAK
Q tym/ kto może zostać kupcem bazarowym, szczegółowo informowała Instrukcja dla gospodarza Bazaru z 1842 roku. Czytamy w niej, że zawiadujący instytucją zajmował się także wynajmem sklepów, a przy wyborze kupców powinien IItylko ludzi dobrej sławy, nieskażonej uczciwości i przykładnych obyczajów uwzględniać i wpływać na nich, aby ciż tylko dobre towary mieli i takowe podług stałych cen zbywaliIII. Pilnie przestrzegano też zasady, by kandydat był Polakiem i katolikiem. Przekonał się o tym Wilhelm Kronthal, kupiec wyznania mojżeszowego, któremu w 1855 roku dyrekcja Bazaru wynajęła dwa lokale połączone w jeden. Polacy uznali wtedy, że potraktowano Bazar nie jak lIświątynię, lecz. . . targowiskolI . Dyrekcj a tłumaczyła, że wśród Polaków nie było chętnych/ a Kronthal, fabrykant wyrobów z brązu i lamp, lIobdarza Poznań nowym przemysłem ll2 , wydaje się jednak, że presja była tak duża, że Kronthal jeszcze tego samego roku musiał opuścić Bazar. Równie nieprzyjaźnie traktowano kupców niemieckich, ponieważ zgodnie z ideami przyświecającymi założycielom Bazaru, który miał być centrum polskiego życia kulturalnego i gospodarczego, obecność w nim przedstawicieli zaborcy nie mogła być mile widziana. Pierwsi kupcy wprowadzili się do Bazaru na początku 1842 roku już wcześniej anonsowani reklamami prasowymi. Do pionierów bazarowego handlowania należeli m.in. złotnik i jubiler Walery Czarnecki, krawiec Antoni Doliński, cukiernik Erlicki, siodlarz Józef Jakubowski, właściciel zakładu litograficznego Wiktor Kurnatowski, zegarmistrz Leon Masłowski, księgarz Walenty Stefański
· Wykaz jest fragmentem pracy na temat bazarowych kupców, którą przygotowuje autorka.

Magdalena MrugaIska - Banaszak
oraz szewcy Antoni Szymański i Ludwik Włościbarski. Obsadzając kramy bazarowe/ dyrekcja starała się, aby branże nie powtarzały się, a ich oferta była możliwie naj szersza. Jeżeli jakiś kupiec rezygnował, na jego miejsce wybierano najczęściej przedstawiciela tej samej branży. Tak było w przypadku Kazimierza Szymańskiego, właściciela IIpierwszego polskiego handlu papierów, rekwizytów szkolnych i galanteryjnychII. Po nim nastał Antoni Rose ze swoim sklepem papierniczo-galanteryjnym, a później jego spadkobiercy. W rękach rodziny firma pozostawała przez 87 lat, dopiero dwa lata przed wybuchem II wojny światowej skład papierniczy Rosego przejął Franciszek Tyszkiewicz. Przez cały czas funkcjonowania bazarowych sklepów zainteresowanie ich wynajmem było bardzo duże. Dla kupców budynek stanowił miejsce prestiżowe - wystarczyło powiedzieć IIBazar ll i każdy już widział, dokąd iść. Może dlatego bazarowi kupcy nie ogłaszali się tak często jak inni (do wyjątków należeli: Rose, Szulc, Gadebusch i Adamski), a ich inseraty były skromne i o ubogiej szacie graficznej. Lokalizacja Bazaru - położonego przy nowo wytyczonej ulicy, która łączyła Stare i Nowe Miasto, dawne centrum Poznania z właśnie ukształtowanym/ dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem handlowym wokół pl. Wilhelmowskiego (dzisiejszy pl. Wolności) - i tak gwarantowała klientów. Niewiele wiadomo o wyglądzie pierwszych bazarowych sklepów i ich wyposażeniu, wiemy jedynie, że sklepy te, lIa właściwie sklepikill, były IImałe i niewygodne ll3 . IIWiększość składów, podobnie jak na ogół wszystkie składy poznańskie/ miała wygląd dość małomiasteczkowy [...] . Jeszcze najnowocześniej prezentowały się w Bazarze lokale między bramą wjazdową a narożnikiem Alei. Były one przeważnie na poziomie ulicy i miały wielkie do tego poziomu w dół sięgające okna wystawoweJ a wąskie wejścia. Natomiast składy od bram w dół położone miały wygląd daleko gorszy, tym bardziej że tu każdy skład był inny. Zaden nie był na poziomie ulicy z powodu opadającego chodnika, do każdego trzeba było wchodzić po schodkach dwu do sześciu mniej więcejll4. Kupcy i klienci narzekali na IIwschód ll i ciasnotę, a dyrekcja starała się co jakiś czas temu zaradzić. Stąd częste modernizacje i przebudowy (1854/ 1882)/ a w latach 18991900 największa inwestycja, czyli budowa nowego skrzydła od strony ul. Wilhelmowskiej (obecnie Al. Marcinkawskiego) według projektu architekta Rogera Sławskiego. Te zmiany wewnętrznych podziałów, powiększanie przestrzeni składów, wydzielanie nowych, spowodowały, że trudno dzisiaj ulokować kupców w określonym lokalu. Dotyczy to przede wszystkich tych, którzy pojawiali się na krótko i nie wiadomo, po kim obejmowali lokal, ani kto po nich. Jednak w kilku przypadkach udało się ustalić kolejność przejmowana bazarowych sklepów/ czasami już od początku ich istnienia, np. sklepy Hipolita Cegielskiego, Michała Jasińskiego, Wiktora Kurnatowskiego czy Kazimierza Szymańskiego.

* * *
Sporządzając wykaz kupców bazarowych, korzystano z wielu źródeł: akt zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Poznaniu, ksiąg adresowych z lat 1848-1933/ publikacji dotyczących Bazaru oraz wspomnień o mieście i jego miesz
Ryc. 1. Rzut parteru z zaznaczonymi sklepami, 1938 r.
kańcach. Cennych informacji dostarczyła także kwerenda w prasie poznańskiej. W wykazie zastosowano układ alfabetyczny, podając nazwisko i imię kupca, branżę/ którą reprezentował, i okres, w jakim działał w Bazarze. Starano się uchwycić kolejno następujących po sobie dzierżawców i wtedy ich nazwiska umieszczono jedno za drugim. Jednak w wielu przypadkach było to niemożliwe. W wykazie jest wiele nazwisk, które pojawiały się w księgach adresowych tylko raz. Na tym etapie badań trudno rozstrzygnąć, czy byli to kupcy, czy też lokatorzy Bazaru. Wiadomo bowiem, że na półpiętrze hotelu urządzono tanie mieszkania, które odnajmowano Polakoms. Kupcy i rzemieślnicy mieszkali także w bazarowych kamienicach przy ul. Koziej 11 i 12. Na początku 1873 roku w głównym budynku było 16 lokatorów, a w sąsiadującym z nim i należącym do spółki dawnym domu Łąckich przy ul. Wilhelmowskiej - 11 6 . Trudności z określeniem, który z lokatorów był jednocześnie bazarowym kupcem czy też rzemieślnikiem dotyczą przede wszystkim pierwszych dziesięcioleci 2. połowy XIX wiekuJ ponieważ wówczas jeszcze nie zamieszczano w księgach adresowych informacji na temat lokalizacji warsztatu czy sklepu. Dopiero od połowy lat 70. XIX wieku podawano w księgach nie tylko piętro, na którym mieszkał dany obywatel miasta, ale także przy nazwiskach kupców i rzemieślników zaczęto umieszczać adresy ich firm oznaczone literami liG L' (Geschafts-Lokal). Ze zrozumiałych względów nie jest to zatem wykaz pełny i zamknięty.
W ciągu 100 lat przez bazarowe kramy przewinęło się wielu kupców i rzemieślników/ większość wywodziła się ze znanych poznańskich rodzin należących do elity Poznania. Nie parali się oni wyłącznie handlem, działali w różnych korporacjach i towarzystwach, udzielali się na niwie kulturalnej, tworzyli oblicze miasta i mieli wpływ na jego rozwój. Dziś ich dokonania to ważny rozdział w historii miasta. 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
Adamski Cyryl, IIFabryka rękawiczek i czapek, skład przyborów męskich ll / 1871-1933; Górski Bolesław, IIspecjalny magazyn bielizny II / 1933-przed 1938; Orwaldi Józef, skład z dewocjonaliami i obrazami, 1938-39. Cyryl Adamski założył swoją firmę w 1854 roku przy ul. Wrocławskiej 7 (obecnie nr 11)/ później przeniósł ją do sąsiedniej kamienicy nr 9 (obecnie nr 19)/ a w 1871 roku - do Bazaru. Do ok. 1892 roku zajmował lokal nr 7 (ryc. 1; po nim zajął go Raczkawski; patrz niżej), potem przeniósł się do pierwszego bazarowego sklepuJ idąc od strony Starego Rynku, do kamienicy przy ul. Nowej 7 (nr 1 na ryc. 1). Po śmierci Cyryla Adamskiego firmę prowadzili jego bratankowie Kazimierz i Włodzimierz 7 . W 1933 roku Bolesław Górski w dawnym lokalu Adamskich otworzył IIspecjalny magazyn bieli zny ll8. Uroczyste otwarcie poprzedziła msza św. w kościele św. Marcina, po czym przemówili dyrektor Bazaru Edward Kujaciński, Włodzimierz Adamski i przedstawiciele poznańskiego kupiectwa. Przed 1938 rokiem lokal przejął Józef Orwaldi. Andrzejewski Franciszek, szewc, IIWarszawski magazyn obuwia ll , 1879-84 9 Andrzejewski Wincenty, patrz Masłowski Leon Antoszewski Józef, siodlarz, 1872-po 1879 Barcikowski Roman, patrz Cegielski Hipolit Beik Adolf, skład z garderobą męską, 1890 Bieliński Leon, skład z garderobą, 1881-po 1885 (ryc. 2) Bogusławski Franciszek, lItowary modne ll , 1872-po 1875. Początkowo prowadził samodzielną działalność, później wszedł w spółkę z Józefem Sławskim, patrz Magnuszewicz Mikołaj Bothe Józef, krawiec, 1865-po 1868 Braun Rudolf, wytwórca szczotek, ok. 1848-po 1872 Buczkowski Stanisław, patrz Jasiński Michał Cegielski Hipolit, lIskład towarów żelaznych ll / 1854-60; Barcikowski Roman/ IIdrogeria, skład artykułów aptecznych, chemikaliów i farb ll , 1868-1902; Gadebusch Ksawery, drogeria i perfumeria, 1902-39. Około 29 września 1846 r. sklep Cegielskiego ulokowany został w dawnym lokalu zakładu litograficznego Wiktora Kurnatowskiego (patrz niżej; część lokalu nr 5 na ryc. 1). W połowie 1854 roku lidIa składu żelaza kupca Cegielskiego postawiono nową remizę za 1240 talarów ll1o , która znajdowała się obok sklepu Magnuszewicza (patrz niżej; lokal nr 1 na ryc. 1). Skoro sąsiadował z nim Ryc. 2. Reklama z "Dziennika Poznańskiego", 1884 r. Cegielski, to z pewnością poza 
Ryc. 3. Rachunek firmowy z 1887 r. Ze zb. prywatnych.

remizą w podwórzu zajmował także sklep od frontu (nr 2 na ryc. 1). Nie wiadomo/ jak długo sklep Cegielskiego działał w Bazarze. Jedynym źródłem informacji pozostają księgi adresoweJ w których po raz ostatni zamieszczono sklep Cegielskiego w 1860 roku. Z pewnością po uruchomieniu w 1859 roku Fabryki Machin Rolniczych przy ul. Strzeleckiej tam przeniósł swój magazyn. Odpowiedź na pytanie, jak długo miał sklep w Bazarze, utrudnia fakt, iż mimo że bardzo często zamieszczał w prasie reklamy, to nigdy nie podawał jego lokalizacji. Z kolei Roman Barcikowski zajął lokal Cegielskiego w 1868 roku (kto handlował w nim w latach 1860-68/ nie wiadomo). Po śmierci Romana w 1886 roku drogerię prowadził jego brat Józef Barcikowski, lIczłowiek o imponującej, długiej, dwudzielnej brodzie. Siedział zazwyczaj przy kasie, a wokoło niego uwijał się sztab pracowników llll . W 1902 roku Stefan, syn Józefa Barcikowskiego, sprzedał bazarową drogerię Ksaweremu Gadebuschowi i zajął się handlem hurtowym. W 1912 roku Gadebusch przekształcił swoją firmę w spółkę z 0.0. IIAxela ll (tak nazywał się także jego specyfik na piegi). 1 czerwca 1939 r. rozpoczął produkcję olejków eterycznych w Zakładach Chemicznych lIEterolII przy ul. Głogowskiej 88 (ryc. 3/ 4).
Chmielewski Leopold, szewc, 1868 Chwiłkowski Cezary, patrz Hoffmann Stanisław Chrzanowski Walerian, patrz Rose Antoni Cierpka Jan, krawiec, 1865 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
Czubiński Lorenz, krawiec, 1865 Czarnecki Walery, złotnik i jubiler, 1845-55 12 (ryc. 5) Dmochowski Feliks, wytwórca kwiatów, 1855-po 1865. W 1855 roku Dmochowski mieszkał w linowym damuli/czyli kamienicy przy ul. Nowej 7. Nie wiadomo/ czy w Bazarze miał także warsztat 13 . Doliński Antoni, krawiec, lIskład ubiorów męskich ll , 1841-63. Należał do pionierów bazarowego kupiectwa; był powstańcem z 1830 rokuJ IIwynalazł go [w Berlinie] pan Maciej Mielżyński i polecił Marcinkawskiemu. Z jego pomocą otworzył Doliński czterdziestego pierwszego roku w Bazarze skromny warsztacik/ który z czasem znacznie rozszerzył ll14 (ryc. t). Droste Maksymilian, patrz Fontowicz H.
Dutkowski Piotr, krawiec, 1855-po 1868 Eichstaedt Jan, patrz Liszkowski Kazimierz Erlicki?, cukiernik, dzierżawca kawiarni, 1841-42; Prevosti Jakub, 1842-58; Szpingier Aleksander, 1858-po 186515; Sobeski Stefan, IIcukiernia, fabryka cukrów i czekolady II / przed 1872-93; Hołodyńska Zofia, lIConfiserie de Paris ll (cukiernia
Ryc. 4. Okno wystawowe sklepu Jana Gadebuscha, 1923 r. Ze zb. Muzeum Narodowego w Poznaniu (dalej: MNP).

Ryc. 5-7. Ogłoszenia z "Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego" (1845 r.) i z "Dziennika Poznańskiego" (1884, 1863)paryska), 1901. Dyrekcja Bazaru postanowiła wydzierżawić cukiernię, która od samego początku znajdowała się w dawnym domu Łąckich (czyli w skrzydle od al. Wilhelmowskiej, nr 16 na ryc. 1)/ Polakowi i lIsprowadziła w tym celu Erlickiego z Warszawy. Człowiek ten młody jeszcze i zręczny w swym fachu. Ale trochę niedoświadczonyll16. Erlicki nie zabawił zbyt długo w Poznaniu, już po rokuJ jako obcokrajowiec, został wydalony z Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Jego miejsce zajął Jakub Prevosti, cudzoziemiec z IIkraju Gryzonów ll . W 1858 roku IIprzybłęda ll Prevosti (jak określał go Skałkawski) zrezygnował z dzierżawy cukierni, a jego popularną kawiarnię objął Szpingier, który obiecał IIZ największą gorliwością służyć Wysokiej Polskiej Publiczności ll17 . Cukiernia i kawiarnia Sobeskiego zaczęła funkcjonować najprawdopodobniej na początku lat 70. (ryc. 6). Interes nie przynosił oczekiwanych zysków, a dyrekcja Bazaru napominała Sobeskiego, lIaby wyroby cukiernicze odpowiadały słusznym wymaganiom publiczności i lokal odznaczał się większym niż obecnie [1873] porządkiem i czystości ą ll18. Sobeski narzekał na konkurencję, na przewiewy i ciągły dym z cygar, IIktóry szkodzi ciastkomIl (z lokalu nr 15 na ryc. 1). Aby rozwinąć swój interes, zaproponował w 1878 roku wynajęcie sąsiedniego lokalu po Frankiewiczu (patrz Jasiński Michał) i go otrzymał (nr 14 na ryc. 1). Zbankrutował w 1893 roku. Pod jego cukiernią IIznajdował się obszerny lokal podziemny ze schodkami od ulicy, gdzie odbywała się sprzedaż mleka majątku Kobylepole, którą zawiadywała niejakaś Gajewska ll19 . Tadeusz Szulc wspominaJ że IIzniknęła z czasem stara cukiernia Sobeskiego, w miejsce jej po przebudowaniu od strony Alei otwarty został skład kolonialny Stanisław Ziętkiewicza (patrz niżej), skład zaś po niej [po sklepie z wyrobami cukierniczymi] od strony ulicy Nowej objęła firma cukierków »Frenzel« własności Pawła Kryszkiewicza ll20 (patrz Jasiński Michał). 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
'",
" ..ł '"  "' 'u " I .."_II! .' , . r ':' 1\ ',,: : ':-J _._   ,.  '*.. JJ.
* ...
:.

;.

0.

,]i
:.;
Ryc. 8. Ogłoszenie z "Dziennika Poznańskiego", 1863 r.

Fitzner Leon, IIMuza ll instrumenty muzyczneJ przed 1930-po 1933 Fontowicz H., skład cygar, przed 1863-78; Droste Maksymilian, skład papierosów/ tytoni i gilz, 1895-1908; Wlekliński Jan, skład wyrobów tytoniowych, 1909-39. Sklep firmy Fontowicz przez większość czasu prowadziła Anna z Fontowiczów Trembecka. W 1878 roku IIzgłosiła ustąpienie z prowadzonego przez 10 lat sklepu z cygarami, a to z przyczyny, że nie tylko nic nie przynosi, ale coraz bardziej rujnuje ll21 . Nie wiadomo, kto po niej przejął lokal. W 1. połowie lat 90. pojawia się Maksymilian Droste. Zarówno on, jaki i jego następca nie tylko handlowali wyrobami tytoniowymi, ale także sami je wytwarzali. Droste miał fabrykę przy ul. Strzeleckiej 30/ natomiast Wlekliński od 1891 roku był wspólnikiem Franciszka Ganowicza, właściciela IIPatrii ll - Fabryki Papierosów i Tureckich Tytoni mieszczącej się przy ul. Staszica 15. Ich lokal znajdował się u zbiegu ul. Nowej i Al. Marcinkawskiego (nr 15 na ryc. 1/ ryc. 8). Frankiewicz Karol, patrz Jasiński Michał Gadebusch Ksawery, patrz Cegielski Hipolit Gajewska Anna, sprzedaż mleka, 1884-98; patrz Erlicki ? Gałęziowski F., świece stearynowe i woskoweJ 1841-?22 Glisczyński Feliks, handel zbożem i płodami rolnymi, 1841-43. Powstaniec listopadowy, lIodznaczał się rozwagą, zdolnością i porządkiem ll23 , ale na niewiele to się zdało, ponieważ po roku zbankrutował. Wszedł w spółkę z Wiktorem Kurnatowskim (patrz niżej) i wspólnie założyli lIsklep przedmiotów sztuki, papieru/ herbaty i cygar II / który działał do 1846 roku. Glisczyński jako kupiec został odnotowany pod bazarowym adresem jeszcze w księdze adresowej z 1848 rokuJ w 1855 roku występuje już jako urzędnik rachunkowy (calculator i consist.), pięć lat później jest na ul. św. Wojciech 1. Goślinowska Józefa, garderoba damska, 1860-68 Górski Bolesław, patrz Adamski Cyryl Grabowski Hipolit, patrz Sobecki Antoni Gregorowicz Julian, patrz Karge Edmund Greisinger Ignacy, handel win i cygar, 1842-58. Napoleończyk, powstaniec listopadowy, lIniskiego wzrostu i niemłody, ale żwawy i przytomny, na pierwszy rzut oka sztywny i stanowczy, przy bliższej znajomości przyjacielski i życzli wy ll24. W latach 1842-51 administrował Bazarem, zarządcą hotelu i winiarni był aż do śmierci w 1858 roku (po nim nastał Walenty Laurentowski, patrz niżej). Jednocześnie Greisinger prowadził skład cygar, win i herbat.
Grunthal J ózef, czapnik, 1855. Wymieniony jako lIkomarnik nowego damuli / w księdze adresowej podano ul. Kozią. Nie wiadomo, czy miał tam także warszta t 25 . Hebanowski Kazimierz, handel meblami, 1868 Heyducki Lorenz, patrz Liszkowski Kazimierz Hirschfeld (Hyrszfeld) Ludwik, patrz Kiliński Walenty Hoffmann Stanisław, lISkład mód, towarów białych, fabryka kwiatów i pralnia koronek ll , 1881-1909; Stark Zofia, lIatelier jubilerskie ll , 1910-przed 1938; Chwiłkowski Cezary, skład jubilersko-zegarmistrzowski, przed 1938-39. Stanisław Hoffmann założył swoją firmę w 1877 rokuJ początkowo mieściła się na narożniku Starego Rynku i ul. Jezuickiej (obecnie Świętosławska). W lipcu 1881 roku przeniesiona została do Bazaru, lido drugiego kramu przy ul. Nowejll26. Każdego roku u Hoffmanna Anna Danyszówna zamawiała IIkapelusze z florenckiej słomki zwane pasterkami, których szerokie ronda skutecznie chroniły przed szkodliwymi w ówczesnym pojęciu promieniami słońca ll27 . Po śmierci Stanisława (w 1901 roku) interes prowadziła wdowa Helena z Duszyńskich Hoffmann, warszawianka, IIktóra mając wrodzony smak, umiała również zadowolić najwybredniejsze wymagania pań i panien ll28 . We wrześniu 1907 roku sklep przejął
Ryc. 9. Wnętrze sklepu Hoffmannów, 1907 r. Ze zb. MNE 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
II: ','
,:;
::8 (';
II! ..:: <; 'ł'  '"to '"
: ;;;, 1\'   f );' oj:
_ ",. "....,.. _. ..'y _, ,.....__ "I".  , _% ,.. ._ 4. o. v ._ ., ,_y '.''W _. W....' _ .v, - f! > . , 0'_ i \ ,. ..; .! I ',,; ;  ,-. :S:; "0-. _ .... ., lo. ..... .  , ..!'... ._ I _  _... ..,.,.  .f. _, ,!... ( .....:..:. _' .. _ ,
  '!f:"
Ryc. 10. Reklama z 1929 r.
syn Włodzimierz, absolwent Gimnazjum św. Marii Magdaleny, który linie tylko dobrą tradycję firmy ojcowskiej utrzymaJ lecz nadto będzie umiał pójść dalej jeszcze, przez zastosowanie zdobytej za granicą wiedzy w zakresie swego zawodu 1l29 . Wydaje się, że nie były to prorocze słowa - już w 1910 roku Włodzimierza Hoffmanna nie ma w Bazarze, a lokal zajęła firma złotnicza IIJ. StarkIl założona w 1884 roku (przy al. Wilhelmowskiej 21) przez Józefa Starka pochodzącego ze znanej poznańskiej rodziny złotników 30 . Józef zmarł w 1908 rokuJ a zarządzanie zakładem przejęła jego żona Zofia. To właśnie ona w 1910 roku przeniosła firmę do Bazaru (nr 12 na ryc. 1/ ryc. 9/ 10). Hołodyńska Zofia, patrz Erlicki ? Ignatowicz Kajetan, skład konfekcyjny, 1906-09 Jachliński Franciszek, siodlarz, 1865 Jakubowska Berta, garderoba damska i towary krótkieJ 1872 Jakubowski Józef, siodlarz, 1843-po 1865 Jankowski Grzegorz, handel tabaką, tytoniem i cygarami, 1841-po 1859.
Pionier bazarowego kupiectwa, IIW kramiku małym i ciasnym, jak wszystkie wtenczas w Bazarze, graniczącym bezpośrednio z handelkiem Marcelego Kamieńskiego (patrz niżej), siedział pierwszymi czasy wy trwałe, a jego spokojność i skromność przyciągała kupujących - zwłaszcza że poczynał sobie rzetelnie i znał się na towarze [...] równie jak sąsiad jego mało miał obrotności, sprytu kupieckiego i niewiele zamiłowania do swego zawodu ll31 . Jasiński Michał, krawiec, po 1841-po 1848; Frankiewicz Karol, krawiec, 1861-przed 1875; Sobeski Stefan, lIskład herbaty, araków i delikatesów ll , 1878-93; Kryszkiewicz Paweł (d. Frenzel), sklep firmowy IIfabryki czekolady, kakao,marcepanów i wszelkich cukrów ll / 1903-09; Mizgalski Władysław, IImagazyn bławatów i konfekcji damskiejll, 1911-31; Buczkowski Stanisław, Apteka im. Dr. Karola Marcinkowskiego, 1931-po 1938. Jasiński, tak jak krawiec Doliński, był lIwiarusem z trzydziestego roku ll32 . Krótko prowadził warsztat w Bazarze, ponieważ lIżona szlachcianka tęskniła za piękną naturą, zebrawszy kapitalik, porzucił miarę i nożyce, kupił w bliskości Poznania wioskęll33. Zajmowany przez niego pomieszczenia (nr 14 na ryc. 1) przejął z czasem Karol Frankiewicz, który IIjako młody czeladnik wygrał w loterii dość okrągłą sumkę, a ponieważ był to człowiek roztropny i rzędny, pozostał przy obranym zawodzie i założył własny warsztat oraz znaczny handel przedmiotów krawieckich i sumienną, wytrwałą pracą w ciągu kilkunastu lat pomnożył to/ co mu szczęście zesłało ll34 (patrz też Erlicki ?). W 1931 roku otworzył w Bazarze aptekę Buczkowski i już w roku następnym zaczął mieć problemy z regularnym płaceniem czynszu 35 . W 1934 roku wyrokiem Sądu Grodzkiego Buczkawskiemu nakazano zapłatę zaległego czynszu i zadecydowano o jego eksmisji (rok wcześniej dyrekcja Bazaru na zabezpieczenie zaległych opłat kupiła na licytacji Ilurządzenia apteczne Buczkowskiego, któreJ w razie odnajęcia składu nowemu lokatorowi, pokryłyby zupełnie zaległość czynszowąll)36. Zapewne aptekarz porozumiał się z dyrekcją Bazaru, ponieważ prowadził w nim swoją firmę co najmniej do 1938 roku. Kamieński Marceli, IIHandel płócien i bieliznyll, 1841-ok. 1865. Należał do naj starszych kupców w Bazarze, IIpupil Marcinkawskiego [...] człowiek wykształcony/ bo skończył gimnazjum poznańskieJ ale nieruchliwy, toteż jego handel [.. .] w Bazarze nie rozwinął się należycie ll37 . Opinia o Kamieńskim nieco kłóci się z tymf co po nim zostało - zabiegając o klientelę bez przerwy reklamował się w prasie poznańskiej. Około 1865 roku przeniósł się do Warszawy38 (ryc. 11).
Ryc. 11. Ogłoszenie z "Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego", 1847 r.

Kamieński Napoleon, patrz Kurnatowski Wiktor Karczewski Antoni, szewc, rękawicznik, 1862-po 1865-68 39 Karge Edmund, patrz Kurnatowski Wiktor Kempińska Antonina, patrz Szulc (Schultz) Walerian Kiliński Walenty, skład porcelany, przed 1870-74; dr Kusztelan Józef, skład porcelany, 1874-78. W 1874 roku IIDziennik PoznańskiII donosił: IInad majątkiem handlu szkła i porcelany W Kilińskiego i spółka otworzony został konkurs kupiecki wskutek zniknięcia W Kilińskiego, który sfałszowawszy na 8.000 tal. weksli uciekł ll40 . Po bankructwie firmy rozpoczął się prawdziwy bój o jej lokal. Starał się 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
o niego m.in. jego dawny wspólnik Hyrszfeld popierany przez teścia dra Jerzykawskiego. Nie pomógł nawet argument, że IIprzeszedł do narodowości naszej, [.. .] że przyjął religię katolicką, a uczynił jedno i drugie bezinteresowniell -lokal otrzymał dr Kusztelan 41 lIpokrzywdzony w następstwie rozwijającego się kulturkampfuII. W swoim piśmie wykazał, że nie może pracować w wyuczonym zawodzie nauczyciela i nie ma w związku z tym środków na utrzymanie rodziny. Cztery lata później Kusztelan został wybrany członkiem Zarządu Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców m. Poznania i zrezygnował z prowadzenia sklepu. Na pokrycie długów, m.in. komornego, zostawił wyposażenie sklepu 42 . Z reklamy zamieszczonej w IIDzienniku PoznańskimIl wynikaJ że wspólnikiem Kusztelana był Ludwik Hirschfeld (Hyrszfeld)43.
Konkiewicz Ignacy, patrz Otmianowski Telesfor Koppe Kazimierz, towary krótkieJ przed 1890-przed 1922; Święcicki Stanisław/ konfekcja dziecięca, przed 1922-39. Na początku XX wieku sklep Kazimierza Koppe przejęła jego żona Maria, IIbardzo ruchliwa w życiu społecznym ll44 , po niej Stanisław Święcicki, który działalność kupiecką rozpoczął w 1900 rokuJ otwierając przy ul. Fryderykowskiej (ob. 23 Lutego) IIpracownię i skład ubrań dla dorosłych i chłopców ll45 (nr 6 na ryc. 1). Kosiński Jan, szewc, 1862 Kriehl Ludwik, koszykarz, 1855. Wymieniony jako lIkomarnik nowego domu ll , czyli kamienicy przy ul. Nowej 7. Nie wiadomo, czy miał tam także warsztat 46 . Kronthal Wilhelm, kupiec - fabrykant brązów i lamp, 1855 Kryszkiewicz Paweł, patrz Jasiński Michał Kuczyński Leon, lISalon fryzjerski i sklep z artykułami męskimi ll , 1875-1939.
Jedna z najdłużej działających w Bazarze firm (nr 9 na ryc. 1/ ryc. 12/ 13).

Ryc. 12. Ogłoszenie z "Dziennika Poznańskiego", 1884 r.

Ryc. 13. Okno wystawowe sklepu Leona Kuczyńskiego, lata 1880-81. Ze zb. MNE
Kujaciński Kazimierz, skład bławatów, 1925-po 1933 Kurnatowski Wiktor, zakład litograficzny, lIsklep przedmiotów sztuki, papieru, herbaty i cygar 11/ 1843-46; Cegielski Hipolit, lIskład towarów żelaznych ll 1846-54; Kamieński Napoleon, księgarnia, 1854-98; Karge Edmund, lISkład pierwszorzędnych wyrobów metalowych oraz sprzętów kuchennych - Szlifiernia z zapędem elektrycznym ll , 1877-1935; Gregorowicz Julian 1935-39.
W 1837 roku Kurnatowski, lIpatriata wysokiej próbyll47, otworzył przy ul. Wilhelmowskiej (dzisiaj Al. Marcinkawskiego ) Instytut litograficzny połączony ze składem sztuki i antykwariatem 48 . W 1843 roku przeniósł się do Bazaru i jednocześnie wziął sobie wspólnika - Feliksa Glisczyńskiego (patrz wyżej). Kurnatowski zmarł w 1846 rokuJ a lokal po nim zajął na osiem lat Hipolit Cegielski, po czym wprowadził się tutaj Napoleon Kamieński, właściciel drukarni i księgarni założonej w 1842 roku. Jego lIumysł był raczej filozoficzno - niż kupiecko - spekulacyjnie usposobiony; rzutkości w praktyce życia miał niewiele, dlatego też jako drukarz i księgarz świetnie nie wychodził ll49 . Od 1881 roku księgarnię prowadził syn Napoleona Tadeusz Kamieński. W tym czasie była ona już lInieprawdopodobnie zaniedbana i podupadła [...] Tadeusz, stary kawaler, wiecznie będący bez gotówki, wegetował na owym miejscu przypuszczalnie tylko dzięki łaskawości dyrekcji Bazaru. Wszystko robił sam, wchodziło się do niego po kilku schodkach drewnianych. Wewnątrz panował straszliwy nieład, porządku tam 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
Ryc. 14-16. Ogłoszenia z "Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego" (1843) i z "Gazety Polskiej" (1850) oraz reklama z 1936 rchyba nie robiono nigdy, grube warstwy kurzu zalegały stare książki i skrypt y/ a prawdopodobnie nie jeden biały kruk się między nimi zagnieździł. Kamieńskif człowiek skromny i sympatyczny, zaprzyjaźniony z rodziną moją [Szulców]/ która mu szła na rękę, niedołężny jednak zupełnie i zacofany wytrwał tam aż do chwili, gdy celem przebudowy wszystkie te lokale kolejno opróżniano. Księgarnia już nie wróciła na stare miejscelIso. Po raz ostatni pojawiła się w księdze adresowej z 1898 rokuJ działała pięć lat dłużej (do 1903 roku) przy ul. Św. Marcin 16 (obecnie nr 29)51. Kurnatowski, a później Cegielski i Kamieński zajmowali część lokalu nr 5 (ryc. 1). Wtedy był on mniejszy, składał się z co najmniej dwóch małych sklepów, drugi, w sieni wieży wschodniej52, zajmował od 1877 roku Edmund Karge, który po przebudowie wnętrz w końcu XIX wieku powiększył swoją firmę o dawne pomieszczenia księgarni Kamieńskiego. Po Edmundzie Karge skład z zakładem odziedziczył syn Władysław. W 1935 roku firma przeszła w ręce Juliana Grygorowicza 53/ którego wspólnikiem dwa lata później został brat Alfons 54 (ryc. 14-16). Kusztelan Józef, patrz Kiliński Walenty Kutzner Roman, IIhandel towarów modnych ll , 1847-po 1848 (ryc. 17) Laurentowski Walenty, zarządca Bazaru i tamtejszej winiarni, 1857-63.
Z wykształcenia chirurg, IIspokojny, chętny i dobroduszny, ale trochę nadto ociężały i wygodny. Miał za mało sprężystości i doświadczenia w nowym zawodzie. Czynił, co mógł i starał się, jak mógł, aby publiczności i dyrekcji zadośćuczynić, lecz nie zdołał utrzymać należytego ładu i gospodarzyć z obrachunki em Il55. Jego następcą został Mikołaj Magnuszewicz (patrz niżej; ryc. 18). Lekszycka Maria, lItowary łokciowe i drobne ll , przed 1849-po 1857 
Ryc. 17, 18. Ogłoszenia z "Gazety Wiekiego Księstwa Poznańskiego" (1847) i z "Dziennika Poznańskiego" (1863)
Liszkowski Kazimierz, IIhandel towarów modnych i łokciowych ll / po 184484; Eichstaedt Jan i Heyducki Lorenz, handel bławatny, 1884-93; Eichstaedt J an, handel bławatny, 1893-1935; Schubert Władysław i Stefan, Reprezentacyjny Dom Mody, 1935-39. Liszkowski wyuczył się zawodu kupieckiego w Gdańsku i w 1844 roku otworzył przy Starym Rynku IIpierwszy polski handel bławatny, który następnie przeniósł do Bazaru lI56 . Mott Y wspominał, że lIpracował prawie lat czterdzieści z rzetelną znajomością rzeczy, uczciwie i zacnie; charakterem swoim wzbudzał zaufanie u wszystkich; grzecznością, naturalnym i przyjacielskim wzięciem jednał sobie publiczność, a przy tym względny i oszczędny w życiu i potrzebach osobistych, daleki od próżności i wstręt mając do zysku lI57 . Zmarł
Ryc. 19. Reklama z 1936 r.

Magdalena MrugaIska - Banaszak
Ryc. 20,21. Ogłoszenia z "Gazety Polskiej" (1850) i z "Dziennika Poznańskiego" (1881)nagle 12 czerwca 1884 r. IIW rannych godzinach na paraliż serca, w handlu swym przy ul. Wilhelmowskiej, zajęty wyprzedażą, gdyż dla słabości zdrowia zamierzał z dn. 1 października handel swój zwinąć. [...] pracował w obecnym zawodzie sumiennie i uczciwie i zaskarbił sobie szacunek rzetelnością swą nie tylko u rodaków/ ale i obcych. Był to cichy i skromny pracownik, nie lubiący rozgłosu. Dobry ojciec i wzorowa głowa rodziny, dla której miał zawsze otwarte serce i kieszeń. Na wszelkie składki publiczne dawał hojnie [...]/ wielu młodzieży podał dłoń pomocną do ukończenia studiów. [...] Od czasu założenia w Poznaniu szpitalika dla dzieci pod opieką św. Józefa przez trzy lata rok rocznie przychodziła na ręce przełożonej zakładu koperta z 500 markami wewnątrz. Na kopercie wyciśnięte były litery K.L. 1I 58. Po śmierci Liszkowskiego sklep przejęli 16 września 1884 r. jego pracownicy Eichstaedt i Heyducki 59 . W 1935 roku firma Eichstaedta upadła. Sklep znajdował się od strony Al. Marcinkawskiego (nr 17 na ryc. 1/ ryc. 19). Magnuszewicz Mikołaj, IIhandel towarów modnych i łokciowych ll / przed 1849-81; Sławski Józef & Bogusławski Franciszek, garderoba damska, 1881-przed 1892; Adamski Cyryl, IIFabryka rękawiczek i czapek, skład przyborów męskich ll , 1871-1938. Magnuszewicz był uczestnikiem powstania listopadowego/ zarządcą Bazaru w latach 1864-84. Przed 1849 rokiem wraz z cichym wspólnikiem/ właścicielem sklepu bławatnego Kazimierzem Liszkowskim (patrz wyżej), założył drugi w Poznaniu - IIhandel towarów modnych i łokciowychII. Początkowo miał mały kramik w głównym budynku i IIjednego kupczyka do pomocy; dwa czy trzy lata później, ponieważ handel szedł dobrzeJ przeniósł go do nowo zakupionego przez towarzystwo bazarowe pobocznego budynku, gdzie obok handlu żelaza Cegielskiego [patrz wyżej] rozłożył swoje towary w obszernym lokalu, w którym teraz króluje pan Sławski i Spółka ll60 (nr 1 na ryc. 1/ ryc. 20/21). Przed 1892 rokiem swój sklep przeniósł tutaj Cyryl Adamski (patrz wyżej).
Mierska Balbina, garderoba damska i towary krótkieJ 1872 Młotkowski Józef, krawiec, 1855 Masłowski Leon, zegarmistrz, 1841-przed 1848; Andrzejewski Wincenty, zegarmistrz, po 1848?-85 61 . Leon był synem Andrzeja Masłowskiego, zegarmi
 w ;r6   (f == _ . .  11.    . "' , , . ':_w't . : .  J4t.dl; '. 'd (;i  l( .-.....   3. . 4:.

,iiim.
!'1
" j;) li'
;t,.

'i\
Ryc. 22-25. Ogłoszenia z "Gazety Polskiej" (1848, 1850) i z "Wielkopolanina" (1904) oraz reklama z 1923 r.
strza miejskiego, wynalazcy i konstruktora 62 . Nie wiadomo, jak długo prowadził warsztat w Bazarze. Należał do zamożnych mieszkańców miasta, w księdze adresowej z 1848 roku figuruje jako właściciel domu i warsztatu przy ul. Wrocławskiej (narożnik Koziej). Zapewne więc już wówczas nie było go w Bazarze. Zmarł w 1866 roku na cholerę (ryc. 31).
Michalski Stanisław, lIskład porcelany, szkła i fajansu ll , przed 1848-po 1850 (ryc. 22) Mińcikiewicz Stefan, patrz Otmianowski Telesfor Mizgalski Władysław, patrz Jasiński Michał Nowacki Ignacy, zegarmistrz, przed 1848-50. Był wynalazcą zegara elektromagnetycznego/ jesienią 1850 roku przeniósł się do pałacu Działyńskich 63 (ryc. 23). Orłowski?, IIfabryka kwiatów i piór ll , 1843-45 (ryc. 34) Orwaldi Józef, patrz Adamski Cyryl Otmianowski Telesfor, IImagazyn sprzętów kuchennych i domowo-gospodarczych ll , po 1886-92; Otmianowski Telesfor (Ziętkiewicz & Mińcikiewicz), 1892-1936; Konkiewicz Ignacy, konfekcja męska, 1936-39. Otmianowski otworzył sklep w 1886 rokuJ po pewnym czasie przeniósł go do Bazaru. IIUjmował ludzi swoją formą obejścia. Godnie musiał reprezentować stan kupiecki, więc jego firma zażywała u swoich i obcych najlepszej opinii. Dzierżył dłuższy czas stanowisko prezesa (starszego) Korporacji Kupców Chrześcijańskich, tudzież prezesa rady nadzorczej Banku Przemysłowców ll64 . W 1892 roku lIodstąpił bez
Magdalena MrugaIska - Banaszak
interesownieJ zezwalając nabywcom prowadzić go dalej pod firmą I Otmianowski ll65 . Od ok. 1910 roku Bolesław Ziętkiewicz był jedynym właścicielem firmy. W 1936 roku lokal przejął Ignacy Konkiewicz 66 (nr 11 na ryc. 1/ ryc. 24/25). Paradowski Tytus, siodlarz, 1862 Plachecki Antoni, krawiec, 1860 Poćwiardowska Irena, patrz Raczkowski Feliks Preiss Władysław, konfekcja damska, 1906-08 Prevosti Jakub, patrz Erlicki ? Raczkowski Feliks, IImagazyn bławatów, płótna, bielizny i stołowizny II / 1891-1908; Poćwiardowska Irena, magazyn bielizny, 1938-39. Raczkowski zajął lokal Cyryla Adamskiego (patrz wyżej, nr 7 na ryc. 1)/ kiedy ten przeniósł się do obszerniejszych pomieszczeń pod nrem 1 (ryc. 26). Raczyński Franciszek, krawiec, 1865 Rose Antoni, patrz Szymański Kazimierz Ruciński Stefan, konfekcja damska, 1925-38. Ruciński założył swoją firmę w 1925 roku i zajął nowy lokal w Bazarze, IIktóry powstał w dawnym przejściu do starej salill67 (nr 4 na ryc. 1).
Ryc. 26. Rachunek firmowy z 1905 r. Ze zb. MNE 
Ryc. 27. Reklama z "Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego", 1847 r.

Schachtschneider Adolf, szewc, 1865 Schubert Władysław i Stefan, patrz Liszkowski Kazimierz Schultz Józef, szewc, ok. 1848-po 1860 Sinnicki Aleksander, szewc, 1855 Skrzetuski Jan, IImydlarz, kwiaciarz i traktyjernik ll , 1843-przed 1848 Sławski & Bogusławski, patrz Magnuszewicz Mikołaj Smoluchowski Adam?, 1938? (nr 13 na ryc. 1).
Sobecki Antoni, lIskład sukna i ubiorów męskich ll / 1845-po 1863. Tylko raz, w reklamie z 1845 rokuJ obok Sobeckiego wystąpił jego wspólnik Hipolit Grabowski; był nim zapewne bardzo krótko. Sobecki Marcin, skład świec woskowych, 1847-50. W 1842 roku Marcin Sobecki założył IIfabrykę wyrobów z wosku pszczelegall na Miasteczku. W 1850 roku przeniósł sklep i kantor na ul. Wielk ą 68. Firma prowadzona od 1884 roku przez Józefa Sobeckiego (syna Marcina) działała co najmniej do I wojny światowej.
W Bazarze sklep mieścił się lIobok księgarni pana Stefańskiego ll (patrz niżej).
Niewykluczone, że Sobecki zajął lokal po Gałęziowskim (patrz wyżej; ryc. 27).
Sobeski Stefan, patrz Erlicki ? Stark Zofia, patrz Hoffmann Stanisław Stefański Walenty, księgarz, 1843-51. Przeszedł do historii jako wybitny konspirator/ polityk, działacz społeczny i trybun ludowy; IIzręcznością swoją/ śmiałością/ występując jako krzewiciel patriotyczno-demokratycznych zasad, zyskał sobie wielki wpływ w kołach mieszczańskich i rzemieślniczych ll69 . W 1851 roku Stefański opuścił Poznań, nie wiadomo, kto zajął jego lokal w Bazarze. Wiadomo natomiast, że IImiał księgarnię w miejscu cukierni Sobeskiego ll70 , czyli na narożniku ul. Nowej i al. Wilhelmowskiej (nr 16 na ryc. 1). Z materiałów źródłowych wiadomo, że w czasie, kiedy Stefański był w Bazarze, cukiernię Sobeskiego zajmował Prevosti. Oznacza to/ że w latach późniejszych te dwa lokale (czyli Stefańskiego i Prevostiego) zostały przebudowane i połączone w jeden.

Magdalena MrugaIska - Banaszak
Stefański Sylwester, siodlarz, 1865 Subera Weronika, IIFryzjerka - pielęgnacja twarzy, rąk i paznokci ll , 1910-po 1914. Po raz pierwszy została wymieniona w księdze adresowej z 1910 roku jako właścicielka zakładu fryzjerskiego ulokowanego na parterze kamienicy przy ul. Koziej 11 należącej do Bazaru i stojącej na jego tyłach. Wcześniej pod tym adresem pojawił się Wojciech Subera, niewykluczone, że jej mąż, szewc, dotychczas właściciel składu z butami przy ul. Wrocławskiej. Do Weroniki Subery wchodziło się przez główną bramę (od ul. Nowej), na której wisiała duża tablica informująca o jej salonie fryzjersko-kosmetycznym. Subera Wojciech, pracownia obuwia, 1908-po 1925 Sulicki Władysław, IIpracownia i skład futer, kapeluszy i czapek ll , 1908-26; Wiśniewski Wacław, skład futer, 1926-39. Sulicki rozpoczął karierę zawodową w 1897 roku w Inowrocławiu. W 1908 roku przeniósł się do Poznania, w Bazarze lIzakład swój znacznie powiększył - sprowadził najlepsze maszyny podług najnowszego systemu - również zaangażował najlepsze siły z Wiednia i Paryża ll71 . W 1926 roku sklep przejął Wacław Wiśniewski, jego wnętrza Ilurządzone zostały w stylu nowoczesnym, stanowią ostatni wyraz elegancji i wytwornościII; składały się z IItrzech wielkich pracowni kuśnierskich, ogromnych sal przeznaczonych na konserwację futer oraz z mechanicznej trzepalni futer II. Autorem nowej aranżacji wnętrz był architekt Feliks Kubicki ll72 (nr 3 na ryc. 1/ ryc. 28/ 29).
Ryc. 28. Wnętrze sklepu Władysława Sulickiego, 1907 r. Ze zb. MNE 
Ryc. 29. Reklama z 1936 r.

Szczawiński Leo, patrz Ziętkiewicz Stanisław Szczesnowski Jan, krawiec, 1855-po 1860 Szulc (Schultz) Walerian, zegarmistrz i złotnik, 1874-1923; Kempińska Antonina/ salon kapeluszy damskich, 1923-38 (nr 8 na ryc. 1). Szpingier Aleksander, patrz Erlicki ? Szymański Antoni, szewc, 1843-? Szymański Kazimierz, IIpierwszy polski handel papierów, rekwizytów szkolnych i galanteryjnych ll , 1841-po 1850; Rose Antoni, skład papierniczo-galanteryjny/ drukarnia i zakład litograficzny, po 1850-1937; Tyszkiewicz Franciszek, skład papieru, 1937-39. Szymański należał do grupy naj starszych kupców bazarowych, IIbardziej go obchodziły sprawy publiczne i sprawy przyjaciół niż własny jego handel, w którym niewiele przesiadywał, spuszczając się na subiektów ll73 . W krótkim czasie zbankrutował, a jego sklep przejął Antoni Rose, który swoją firmę założył w 1847 rokuJ był człowiekiem IIwybornego serca/ wesołego umysłu i gorących uczuć patriotycznych ll74 . Do sklepu Rosego uwielbiały przychodzić dzieci, był to bowiem IIzaczarowany świat papieru, alb um ów/ ołówków, pieczątek, wycinanek Ruppier Biderbogen, którym się dzieci zachwycały, przeglądając godzinami stosy arkuszy, by potem wybrać. . . obrazek za 10 fenigów. Jeszcze dziś - pisała Maria Wicherkiewi
Ryc. 30. Ogłoszenie z "Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego" (1843) 
Magdalena MrugaIska - Banaszak
.'O'O<; czowa - podziwiam uprzejmość ',1;;, i cierpliwość, z jaką mnieJ małą dziewczynkę, obsługiwano w tym wykwintnym i we wszystko zaopatrzonym sklepie ll75 . Po Rasem właścicielem firmy został Walerian Chrzanowski, mąż wdowy po Antonim Rose, który pozostawił w nazwie nazwisko założyciela. W 1922 roku Chrzanowski sprzedał drukarnię i zakład litograficzny firmie lIPolII z Poznania, a cały wysiłek skierował w rozwój sklepu galanteryjno-papierniczego. W 1926 roku przebudowano i zmodernizowano lokal, a firma IIA. Rosell wyspecj alizawała się w sprzedaży ksiąg handlowych, przyborów biurowych i szkolnych, artykułów piśmiennych/albumów, papeteriF6. To jedna z niewielu firm, która działała w Bazarze niemal od początku i przez cały czas pozostawała własnością rodziny (nr 10 na ryc. 1/ ryc. 30).
Święcicki Stanisław, patrz Koppe Kazimierz Thiem Jan, szewc, 1862 Tyszkiewicz Franciszek, patrz Szymański Kazimierz Walecki Ignacy, właściciel drukarni, 1862 Węcławski Edmund, sklep własnej wytwórni IIMeble artystyczne. Wnętrze ll , maj 1939 77 Wiśniewski Wacław, patrz Sulicki Władysław Wlekliński Jan, patrz Fontowicz H.
Wolniewicz Nikodem, lIskład i warsztaty wyrobów skórzanych i do podróżyll/ 1884-1932. Sklep Wolniewicza mieścił się pod sklepem Szulca IIW podziemiu z wejściem od ulicyll78 (ryc. 31). Włościborski Ludwik, szewc damski, 1841-po 1860. Należał do grupy najstarszych kupców bazarowych 79 . Wujański ?/ fryzjer, 1855 Vogel Kazimierz, zakład fryzjerski, 1933-po 1937 Zamoyski W Michał, liLa Mode Parisienne ll , przed 1924-po 1933 Ziętkiewicz Bolesław, patrz Otmianowski Telesfor Ziętkiewicz Stanisław, skład delikatesów, 1893-1900; Szczawiński Leo, skład delikatesów 1901-03
$i ";j: ;
.,'
Ryc. 31. Reklama z 1916 r.

PRZYPISY:
1 A.M. Skałkowski, Bazar Poznański. Zarys stuletnich dziejów (1838-1938), Poznań 1938, s. 30, 261. 2 Ibidem, s. 85, 370.
3 Ibidem, s. 39.
4 W Szulc, W Poznaniu i wokoło niego. Wspomnienia, s. 101, mpis w zb. rodziny.
5 Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1888, Warszawa-Poznań 1982, s. 346-347.
6 W Jakóbczyk, W poznańskim Bazarze 1838-193, Poznań 1986, s. 46.
7 Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Sląska, Poznań 1906; W Karolczak, Paltoty i jupki, czyli oferta handlowa poznańskich magazynów konfekcyjnych w latach 1900-1914, "Kronika Miasta Poznania" (dalej: KMP), 4/2002, s. 178-179.
8 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Bazar Poznański S.A. (dalej: BP), sygn. 8. 9 Na pocz}1tku października 1884 r. Andrzejewski przeniósł firmę do własnej kamienicy przy ul. Sw. Marcin 68 (obecnie nr 26), "Dziennik Poznański", nr 231 z 7 X 1884 r. 10 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 274; M. Mott y, Przechadzki po mieście, Poznań 1999, I I, s.394. 11 W Szulc, op. cit., s. 102-103.
12 Z. Dolczewski, Spis złotników poznańskich w XIX wieku do pocz. XX wieku, KMB 2000, nr 1, s. 145. 13 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 370.
14 M. Mott y, op. cit., s. 69.
15 W księgach adresowych z lat 1862 i 1865 przy ul. Wilhelmowskiej, wówczas nr 12, czyli skrzydle należącym do Bazaru, wraz ze Szpingierem wymienieni są inni cukiernicy: Stanisław Korzeniewski i Karol Kufus (1862) oraz Bolesław Kalkowski i Józef Skorwoński (1865).
16 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 33.
17 Ibidem, s. 87.
18 Ibidem, s. 137.
19 W Szulc, op. cit., s. 101; wg A.M. Skałkowskiego, op. cit., s. 64, sklep z kobylepolskim mlekiem działał od co najmniej 1848 r., nie wiadomo, czy ciągle w tym samym miejscu. 20 W Szulc, op. cit., s. 100.
21 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 145-146.
22 Według księgi adresowej z 1848 r. Gałęziowski prowadził swoją wytwórnię na Chwalisz ewie 94.
23 M. Mott y, op. cit., s. 67.
24 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 30.
25 Ibidem, s. 370.
26 "Dziennik Poznański", nr 161 z 17 VII 1881 r.
27 r Cegielska, Z moich wspomnień. Przechadzki p mieście, Poznań 1997, s. 75.
28 Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Sląska, Poznań 1907.
29 Ibidem.
30 r Korduba, Starkowie - rodzina poznańskich złotników, KMB 1/2000, s. 181-189.
31 M. Mott y, op. cit., s. 128.
32 Ibidem, s. 69-70.
33 Ibidem; Prankiewicz zmarł w 1875 r. w wieku 52 lat i został pochowany w Siekierkach, "Dziennik Poznański", nr 295 z 25 XII 1875 r.; nr 296 z 28 XII 1875 r. 34 Ibidem, s. 70.
35 APB BB sygn. 8; w "wykazie dzierżaw" nazwisko Buczkowskiego pojawia się 1 X 1931 r.
36 APB BB sygn. 1, s. 96.
37 A.M. Skałkowski, op. cit., ss. 40,321.

Magdalena MrugaIska - Banaszak
38 M. Mott y, op. cit., s. 68.
39 W księgach adresowych z lat 1862 i 1865 dwukrotnie zamieszczono dwóch Antonich Karczewskich, jednego szewca, drugiego rękawicznika. Jeden z nich jest jeszcze w księdze z 1868 r. 40 "Dziennik Poznański", nr 223 z 1 X 1874 r.
41 Ważna postać w XIX-wiecznym Poznaniu, zasłużony działacz gospodarczy i społeczny, por. Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1981, s. 398-399. 42 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 137-138.
43 "Dziennik Poznański", nr 279 z 5 XII 1875 r.
44 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 246.
45 Album Przemysłu.. .1906, op. cit.; "Kupiec - Świat Kupiecki", nr 12 z 27 III 1938 r., s. 214; APB Korporacja Kupców Chrześcijańskich, sygn. 58, s. 11. 46 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 370.
47 Ibidem, s. 40.
48 A. Brosig, Dzieje sztuki litograficznej w Poznaniu, KMB 1936, s. 424-434.
49 M. Mott y, op. cit., s. 340.
50 W Szulc, op. cit., s. 102.
51 A. Jazdon, Polski ruch wydawniczy w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1831-1862, Warszawa-Poznań 1990, s. 40.
52 A.M. Skałkpwski, op. cit., s. 142.
53 "Kupiec - Swiat Kupiecki", nr 6 z 5 II 1936 r., s. 25.
54 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 248.
55 M. Mott y, op .cit., s. 77.
56 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 322.
57 M. Mott y, op. cit., s. 39.
58 "Dziennik Poznański", nr 134 z 12 VI 1884 r.; nr 135 z 14 VI 1884 r.
59 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 146, "Dziennik Poznański", nr 215 z 18 IX 1884 r.
60 M. Mott y, op. cit., s. 78; pierwsze ogłoszenia firmy Sławski & Bogusławski ukazały się w "Dzienniku Poznańskim", nr 72 z 30 III 1881 r. 61 A.M. Skałkowski, op. cit., ss. 340,379,380.
62 Z. Dolczewski, Poznański zegarmistrz, konstruktor, wynalazca i muzyk - Andrzej Masłowski (1767-1828) z Chojnic, KMB 4/1999, s. 188-198.
63 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 366.
64 W Kontrowicz, op. cit., s. 91.
65 Album Przemysłu..., op. cit., 1906, (snlb).
66 APB Zrzeszenie Kupców Chrześcijan (dalej: ZKCh), sygn. 2, s. 209.
67 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 248; APB ZKCh, sygn. 2, s. 216.
68 Album Przemysłu..., Poznań 1907, (snlb).
69 M. Mott y, op. cit., s. 71; Wielkopolski Słownik Biograficzny..., s. 700-701.
70 M. Mott y, op. cit., s. 70.
71 Kupiec 1911, s. 666.
72 APB BB sygn. 8; APB ZKCh" sygn. 2, s. 50.
73 M. Mott y, op. cit., s. 69.
74 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 36, Wielkopolski Słownik Biograficzny..., s. 624-625.
75 M. Wicherkiewicz, Najmilsze miasto, [w:] Poznańskie wspominki. Starzy poznaniacy opowiadają, Poznań 1960, s. 171. 76 "Przegląd Graficzny i Papierniczy", nr 5 z 4 II 1928 r., s. 37-38.
77 "Dziennik Poznański", nr 200 z 2 V 1939 r.; W Jakóbczyk, op. cit., s. 150-151.
78 W Szulc, op. cit., s. 100; APB BB sygn. 8; nazwisko Wolniewicza figuruje w "wykazie dzierżaw" za 1932 r. 79 A.M. Skałkowski, op. cit., ss. 33, 40.