KOLEGIATA SW. MARII MAGDALENY KS. JÓZEF NOWACKI Tylko dwóch badaczy może być przewodnikami po zaginionym świecie poznańskich kościołów, kościółków, klasztorów i rezydencji dewotek - Józef Łukaszewicz i ks. Józef N owacki. Pierwszy znał ten świat z żywej jeszcze tradycji poznańskiej i, wspomagając się dokumentami, opisał go w swym Obrazie historyczno-statystycznym miasta Poznania wydanym w 1840 roku, drugi poznał go znacznie gruntowniej z dokumentów i opisał w dwóch tomach Dziejów archidiecezji poznańskiej wydanych w latach 1959 i 1964. Ksiądz Józef Nowacki (1893-1964) przywędrował do Poznania z odległej Mroczy, by wstąpić tu do seminarium duchownego. Bezpośrednio po święceniach (1917) skierowano go na studia do Monastyru, jednego z najlepszych ośrodków uniwersyteckich w Niemczech, dających księżom rzetelną wiedzę i umiejętność naukowego myślenia. Studiował tam historię Kościoła i filologię klasyczną. Naukę przerwało powstanie państwa polskiego, skończył więc studia na Uniwersytecie Poznańskim, otrzymując dyplom z zakresu :filologii klasycznej. Doktorat z teologii zrobił na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1926), tamże po latach habilitował się. Doktorat umożliwił mu objęcie profesury w seminarium duchownym w Poznaniu oraz katedry historii Kościoła i patrologii. Prawdziwa przygoda życia rozpoczęła się w 1933 roku, gdy powołano go dodatkowo na dyrektora Archidiecezjalnego Archiwum i Muzeum w Poznaniu. Muzeum i biblioteka interesowały ks. Nowackiego mniej, natomiast przebogate archiwa wciągnęły go bez reszty. Metodyczny umysł, dobry warsztat naukowy i pasja badawcza pomogły mu uporządkować stosy archiwaliów, opisać je i wyciągnąć z nich istotne wiadomości do dziejów diecezji. Charakteryzował się przeogromną erudycją. Jego uczniowie pisali, iż "wie, jaki kardynał odprawił sumę na rozpoczęcie Soboru Trydenckiego, jaki biskup wygłosił kazanie, wie, w ile koni wieziono kard. Ledóchowskiego do więzienia, ba, nawet w jakich punktach dokonywano zmian zaprzęgu". Posiadał jeszcze tysiące bardziej użytecznych dla historyka Kościoła wiadomości, wiedział, kiedy wyłamały się parafie na zapadłych kresach Wielkopolski, kto je fundował, kto był plebanem, jak były uposażone, co działo się w nich * Publikowany tekst jest fragmentem z dzieła J. Nowackiego, Dzieje archidiecezji poznańskiej, T. W Archidiecezja poznańska w granicach historycznych ijej ustrój, Poznań 1964, wydanego przez Księgarnię św. Wojciecha. Przedruku dokonano za zgodą wydawcy i z zachowaniem oryginalnej pisowni i interpunkcjiw czasach reformacji, gdzie były ołtarze w katedrze, kto wzniósł i wyposażył kaplice katedralne, gdzie studiowali biskupi i prałaci, co napisali, co dobrego zrobili dla Kościoła, co po nich zostało. Fascynowało go zwłaszcza to, co działo się w kościołach przed naj starszymi wizytacjami w XVII wieku. Pisać zaczął na dobre dopiero wtedy, gdy uporządkował większość ksiąg i papierów warchiwum. W 1950 roku wydał poznańską księgę beneficjów z 1510 roku, przygotowanie do późniejszego II tomu Dziejów archidiecezji opisującego metodycznie wszystkie parafie archidiecezji. Rok później ukazał się jego źródłowy opis kolegiaty Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim, który był jakby próbnym zeszytem, wypracowaniem metody ujęcia ogromnego opisu katedry poznańskiej z I tomu Dziejów. Perełkami edytorskimi stały się dwa wielkie artykuły z zapiskami historycznymi z XV i XVI wieku. Wieńczące działalność naukową ks. Nowackiego dwa potężne tomy Dziejów archidiecezji poznańskiej nie mają sobie równych wśród polskiej historiografii kościelnej. Miał być jeszcze III tom o kapitule poznańskiej, do którego zbierał materiały od ponad 30 lat. Ale życia Autorowi nie starczyło. Zmarł 28 kwietnia 1964 r., miał 71 lat. [Red.] Ryc. 1. Ksiądz Józef Nowacki, fot. ze zb. Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu W prZYWilejU lokacyjnym nowego miasta Poznania na lewym brzegu Warty, wystawionym w r. 1253 przez książąt Przemyśla I i Bolesława Pobożnego, przewidziano oczywiście założenie za wyrażoną już zgodą biskupa Bogufała II osobnego miejskiego kościoła parafialnegol. Zapewne w oparciu o dokument powyższy podają Annales Posnanienses II jego erekcję i to "nomine capituli" pod r. 1253\ natomiast Kronika wielkopolska wspominają dopiero pod r. 1262 3 . Data ostatnia wydaje się właściwą, gdyż wystawienie przywileju lokacyjnego miasta wyprzedziło o szereg lat założenie jego, jak i kościoła parafialnego. Nie dano mu tak częstego w miastach wezwania Najśw. Maryi Panny, gdyż miał je już kolegiacki na Ostrowiu Tumskim. Ponieważ jednak wystawiony został w pewnym oddaleniu od rynku, przypuszczalnie istniał już poprzednio jako sukursalny pod tytułem św. Marii Magdaleny. Cały obszar miasta należał aż do r. 1244 do kapituły katedralnej4. Wspomniane wyżej słowa "nomine capituli" o założeniu miejskiego kościoła parafialnego wskazywałyby na to, że kapituła miała dotychczas i zatrzymała nadal patronat tego kościoła, którego wyzbyła się jednakjeszcze w XIII wieku na rzecz monarchy, a król Przemysł II w r. 1296 na rzecz nowego klasztoru dominikanek (katarzynek)5. Należy jednak uwzględnić jeszcze inny mo men t. Ustąpiony dla miasta obszar należał widocznie do prebendy dziekana katedralnego, który pobierał stąd daniny osiadłej ludności i utrzymał się wyrokiem z r. 1433 przy rocznej daninie 8 grzywien z dochodów plebanii św. Marii Magdal eny 6. Patronat odebrał dominikankom ostatecznie 1447 r. król Kazimierz Jagiellończyk 7 , a 1555 magistrat miasta Poznania 8 . Pierwotny kościół z około r. 1262 był niewątpliwie masywny. Zastąpiono go w r. 1388 nowym, gotyckim, a po jego spaleniu wśród pożaru miasta z r. 1447 dalszym gotyckim w r. 1470 9 , który przetrwał aż do nowej swej katastrofy w r. 1770. Stał on na dzisiejszym Placu Kolegiackim, otoczony cmentarzem 10 . Już druga świątynia z r. 1388 była obszernym gmachem z kilku kaplicami i szeregiem ołtarzy bocznych. Z kaplic sprzed r. 1470 wspomniane są: 1) Tylona Groczenow (Grazenaw - nast. Strosbergów) 139911; 2) Wojtka "Bogatego", konsekrowana 142512; 3) nad zakrystią obszerna kaplica z biblioteką i z czasem z ołtarzami, zbudowana przez Małgorzatę Jasińską, która 1454 j eden ołtarz odstąpiła bractwu Matki Boskiej13; 4) przy bramie południowej, zbudowana 1449 nast. patronatu magistratu miasta 14 ; 5) bractwa kuśnierzy przed 145715; 6) kaplica z prebendą kanonika Twardowskiego 145316; 7) kaplica św. Stanisława patronatu Naramowskich i bractwa piwowarów przed 1462 17 , Ponieckich przed 1461 18 - może jeszcze inne kaplice. Znaczna była przed r. 1450 liczba ołtarzy i prebend altaryjnych. W latach 1445 i 1446 wiodło 13 altarzystów - nie wiadomo, czy byli to wszyscy - spór z plebanem o prawo odprawiania uroczystych aniwersarzy z wigiliami za fundatorów swych prebend 19 . Liczba ołtarzy była może mniejsza, gdyż do jednego ołtarza przyłączono wówczas niekiedy po kilka altarii. N adto miała świątynia już w początkach XV wieku dwóch osobnych kaznodziejów z własnymi prebendami, jednego dla Polaków, drugiego dla Niemców 2o . Niewątpliwie był kościół św. Marii Magdaleny w połowie XV znacznym i bardzo ruchliwym ośrodkiem religijnym z poważną liczbą duchowieństwa. Miał więc wszelkie warunki stać się kolegiatą. Sprawa przeciągnęła się jednak przez dłuższe lata. Początków jej dostrzec można w dwóch aktach z r. 1434. Testamentem swym z 1111434 zapisała mieszczanka poznańska Anna, wdowa po Mikołaju Idziku, 7 domów z ogrodami "pro erigendo collegio"21. W księdze kapituły katedralnej zaprotokołowano pod 20 XI 1434 dekret biskupi, według którego "mansionarii sive canonici" kościoła św. Maks. Józef NowackijO\rvv J i J raPfl H KfA' MASSINJAŁIHI HF J«ŁI H Ł MfiB JK Ryc. 2. Fragment rzeźby Chrystusa Bolesnego z ołtarza pw. Męczenników Jezuickich w poznańskiej farze, fot. B. Cynalewski. Ze zb. miejskiego konserwatora zabytków (dalej: MKZ)rii Magdaleny obowiązani byli do trzech nabożeństw żałobnych w razie zgonu biskupa lub prałatów i kanoników katedralnych i do oficjum żałobnego za nich w suchedni 22 . Pod r. 1456 wspomniany jest kanonik gracjalny u św. Marii Magdaleny Mikołaj23. Jeszcze w r. 1474 wspomniano istniejącą już mansjonari ę 24, a 1480 biskup zamienił w mansjonarię przeniesioną z Rogoźna altari ę 25. Mimo to nie ma żadnych podstaw do przyjęcia faktu erekcji mansjonariatów około r. 1434, gdyż nie ma później żadnego śladu ich istnienia. Z erekcją kolegium mansjonarzy łączyło się zawsze podniesienie plebanii do godności prepozytury. Tymczasem aż do r. 1470 rektor kościoła tego nigdy nie jest zwany proboszczem (praepositus), lecz plebanem. Były więc aż do tego czasu plebania, altarie i dwie prebendy kaznodziejskie, a wspomniana wyżej pod r. 1480 rzekoma nowa mansjonaria była w rzeczywistości kanonikatem. Aktem wstępnym erekcji kolegiaty św. Marii Magdaleny był dekret biskupa Andrzeja Bnińskiego z 29 IV 1470 r. o erekcji dziekanii i 7 prebend mansjonarskich, wydany tuż po wybudowaniu nowej świątyni. Biskup wyposażył je w istniejące już altarie, określił szczegółowo obowiązki, m.in. codziennego oficjum o Najśw. Maryi Pannie 26 . Zarządzenie to zapewne niezupełnie odpowiadało życzeniom i ambicjom zainteresowanych osobistości, szczególnie miejscowego plebana Sędziwoja Sobockiego, kanonika katedralnego. Biskup przystąpił więc do erekcji kolegiaty z kapitułą kanoników. W dniu 5 VII 1471 kapituła katedralna wyraziła swą zgodę na utworzenie kolegiaty oraz kapituły z liczbą nie ponadaSSeilS liTr I 11 ' 4 ;ijśi Ryc. 3. Tablica pokutna, fot. W. Wolny. Ze zb. MKZ. -ii;. ks. Józef Nowackiczternastu członków: proboszcza, dziekana, kustosza, kantora i "pozostałych mansjonarzy", zgodziła się na almucję popielicową (gronostajową) dla proboszcza - na wzór prałatów i kanoników katedralnych - i na almucje wiewiórcze dla reszty członków kapituły kolegiackiej na wzór wikariuszy katedralnych. Z datą powyższą wystawił biskup Andrzej Bniński przywilej erekcji kolegiaty ku czci Boga Wszechmogącego i Bogarodzicy (" Theotokos") Maryi. Podniósł kościół św. Marii Magdaleny do godności kolegiaty, erygował prepozyturę, do której wcielił dotychczasową plebanię z wszelkimi jej prawami i majątkiem, nadto dziekanię, kustodię, kantorię i 10 kanonikatów. Nadał proboszczowi almucję gronostajową, zastrzegł mu zarząd kościoła i parafii, określił szczegółowo prawa i obowiązki kapituły i jej członków. Patronat prepozytury przyznał królowi, pozostałych prebend patronom wcielonych do nich altarii, dwóch kanonikatów proboszczowi, jednego kapitule, przy czym dwie z tych prebend przeznaczył dla wikariuszy, pełniących w chwili ich opróżnienia funkcje hebdomadariuszy chó. h h 27 ru 1 c oryc . W składzie osobowym i uposażeniu kapituły zaszły z czasem poważne zmiany. Zamiast przewidzianych w przywileju erekcyjnym dziesięciu kanoników było ich 1602 r. 28 trzynastu, 1780 r. jedenastu 29 . Kapitule ustąpił 1517 r. proboszcz dr med. Maciej z Błonia połowę ofiar w kościołach św. Marii Magdaleny, Wszystkich Świętych i św. Gertrud y 30. Przybyły jej z czasem bardzo liczne fundacje mszalne i aniwersarzowe. Do prepozytury wcielono 26 VI1582 prepozyturę kościoła szpitalnego św. Ducha i obie kolegiackie prebendy kaznodziejskie 31 , a 5 VIII 1719 wzgl. 29 I 1720 - zdaje się bez upoważnienia Stolicy Apostolskiej - niezwykle hojne fundacje, przeznaczone dla "Księży Ubogich" (księży emerytów i chorych), mianowicie probostwo w Głuszynie wraz z przyłączonymi fundaszami byłej kolegiaty Wszystkich Świętych oraz dawnej prepozytury i mansjonariatów św. Stanisława, jednakże z zastrzeżeniem pewnych świadczeń na wspomniany fundusz 32 . Kustodię przeznaczono za zgodą patrona 1488 dla kaznodziei polskiego i złączono z dotychczasową jego prebendą, lecz niebawem to uchylono 33 . Kolegiata św. Marii Magdaleny była już u schyłku XV wieku znacznym i ruchliwym ośrodkiem kościelnym diecezji poznańskiej, trzecim z rzędu po kościele katedralnym i kolegiacie warszawskiej. Obok prebend kapitulnych miała w r. 1510 aż 59 prebend altaryjnych (bynajmniej nie tyle ołtarzy)34. N owa gotycka jej świątynia z r. 1470 była okazałym gmachem z wysoko sterczącą wi eżą 35. Spalona 1657 przez Szwedów odbudowana została i konsekrowana 19 IV 1661 36 . Według wizytacji z r. 1602 było w niej 15 kaplic z 22 ołtarzami, ołtarz wielki i 24 boczne ołtarze 37 ; w r. 1622 kaplic 18 z 25 ołtarzami i 39 fundacjami, ołtarz wielki z 5 fundacjami i 24 ołtarze boczne z 34 altariami 38 . Kaplice i altarie zmieniały z biegiem czasu swych patronów. W dobie reformacji upadły niejedne dawne fundacje, lecz następnie przybyły nowe. Według wizytacji z r. 1780 39 kapituła składała się 1773 r. z 4 prałatów i 11 kanoników, w świątyni było 15 kaplic z 23 ołtarzami i 34 altariami, ołtarz wielki z 4 fundacjami, kolegium rorantystów (6) z prałatem-kantorem na czele, erygowane 1640 z fundacji Jana Zakrzewskiego, oraz 28 bocznych ołtarzy z swymi fundacjami ałtaryjnymi - razem w świątyni 52 ołtarze i około 70 kanonicznie erygowanych prebend mniejszych, nie licząc przeróżnych innych fundacji aniwersarzowych i wotywnych. Szczegółowe rozpatrzenie wszystkich fundacji, jak i przeróżnych innych zagadnień na podstawie bardzo obfitego materiału ksiąg biskupich i konsystorskich XV-XVIII wieku wymagałoby osobnej obszernej monografii. Na synodzie diecezjalnym r. 1738 biskup Stanisław Józef Hozjusz wyjął duchowieństwo tejże kolegiaty, również jej wikariuszy spod władzy dziekana foralnego i z obowiązku uczestniczenia w kongregacjach dekanalnych. Z tego powodu należało co rok przedstawić księgi metrykalne i rachunkowe do wglądu i zatwierdzenia konsystorzowi (cap. XX). W rzędzie plebanów kościoła i proboszczów kolegiaty Św. Marii Magdaleny znajdujemy szereg znakomitych osobistości. Plebani: 1297-1312 Fryczko kanonik katedral ny 40, 1327-1330 Jan kan. katedr. 41, 1399 Mikołaj Kruse kan. katedr. 42, przed 1405 Szymon (S yemen) 43, 1405-1407 Herman 44 , 1409 Kliza 45 , do 1415 Dobieszewski Mikołaj, 1415 - f 1446 mistrz Lantman Mikołaj kan. katedr. 46, 1449-1450 Jan Ostroróg 47 , 1453-1460 mistrz Piotr z Warki, ekskomunikowany musiał ustąpić 48 ,1455 Bartłomiej (rector eccl., pleban?)49,1460 - f 1464 dr med. Grzymała Andrzej50, 1464 Łagiewnicki Wojciech Wałach, od 1465 Sobocki Sędziwój51. Proboszczowie kolegiaty: 1471 - f przed 511476 Sobocki Sędziwój kan. katedr., od 1476 Bniński Maciej52,1484 - t 1501 Mikołaj53,1501-1510 Grochowicki Jan kan. katedr. 54, 1510 - f 1517 dr med. Maciej z Błonia kan. gn. i pozn. 55, 30 XII 1517 - f przed 5 I 1555 dr dekr. Wedelicki Jakub z Obornik kan. katedr., prob, średzki i śremski 56 , 1560 - rez. 28 IV 1567 Wojciech z Wolsztyna 57 , 1567 - t 1570 mistrz Grochowski Mikołaj, prof. Akad. LubI., kan. katedr. 58, f 1572 dr prawa Szedziński Stanisław sufragan i kan. pozn. (nie instytuowany)59, 11 IX Ryc. 4. Portret bpa Józefa Pawłowskiego, proboszcza fary, fot. J. Miecznikowski. Ze zb. MKZks. Józef Nowacki 1572 -115111584 Wałowski Maciej kan. katedr. 60, 1581 - f 1603 dr teol. Emporinus Wojciech z Wągrowca 61 , 1 X 1603 - rez. 1607 Brzeźnicki Łukasz kan. kaliski 62 , 7 VIII 1607 - f 1619 dr teol. i prawa Hap Kasper sufI. pozn., archidiakon śremski, gen. audytor biskupi 63 , 26 VIII 1619 - rez. 19IV 1625 dr teol. Moręski Marcin z Poznania kan. katedr. 64, 11625 dr prawa Brzeziński (Brzeźnicki) Andrzej65, 14 I 1626 - [?] dr prawa Jaski (Jascius) Amb roży 66, od 1633 jego koadiutor Stamet Adam kan. NMP in Summo 67 , 5 IX 1642 - t 1655 Janecki Wojciech z Poznania 68, 25 VII 1655 - t 7 VI 1668 dr u. iur. Wolski Jan Franciszek archidiakon śremski, protonot. apost., fundator prepozytury i proboszcz NMP in Summo i pyzdrski 69 , 27 VI 1668 - I 10 I 1695 dr u. iur. Moręski Stefan z Poznania kan. katedr. 70, 7 XI 1695 - f 1710 dr teol. Poczałkowski Tomasz Konstanty71,19 111710 - t 8 IX 1738 drphil., iur. et med. Waśniewicz Wojciech kan. gn. ipozn. 72 ,911739 - f 1111753 Dajewski Łukasz not. konsyst., kan. NMP in Summo i łęczycki, pleban św. Wojciecha i dziekan foralny w Poznaniu 73 , 1753 - f 9IX17 59 Pawłowski Józef bp niocheński, archidiakon, wik. gen. i oficjał pozn 74 , 17 X 1759 - f 5 11764 dr u. iur. Lamparski Ludwik kan. katedr. 75 1764 - f 26 (27?) VII 1775 Skrzebowski Stefan Rola archidiakon pszczewski, wik. gen. i ot pozn. 76, 19 VIII 1775 - f 22 IV 1797 Kotarbski Marcin kanonik, scholastyk katedr, (eksjezuita) 77, 1797 - t 1832 Hantusch Marcin, 1832 - f 1852 Kinosowicz Stanisław, 1852 - rez. 1864 Amman Wincenty, 1865 - t 11 VII 1895 Zientkiewicz Walenty, 1896 - f 13 11935 Stychel Antoni, 1935 - t 1940 (?) Steinmetz Paweł, od 1945 mgr teol. Jany Józef 78 . Kościół św. Marii Magdaleny ugodzony został po Zielonych Świątkach 1773 r. piorunem w wieżę, skąd pożar przeniósł się na dachy i strawił całą świątynię wraz z wyposażeniem jej wewnętrznym. Podczas odbudowy 1777 r. zapadł się jeden z filarów, pociągając za sobą nową katastrofę całego sklepienia. Resztę strawił nowy pożar 1780 r. Ponieważ rząd pruski sprzeciwił się odbudowie świątyni, rozebrano pozostałą ruinę w r. 1802. Z kasacją Towarzystwa Jezusowego w r. 1773 wrócił sąsiedni jego kościół św. Stanisława, w myśl klauzuli przywileju z r. 1572, znów do dyspozycji ordynariu Ryc. 5. Portret nieznanego duchownego farnego z pocz. XIX w., fot. W. Wolny. Ze zb. MKZsza diecezji. Do tej to świątyni przeniósł biskup Andrzej Młodziejowski 1773 i w I. 1779 nabożeństwa kolegiaty św. Marii Magdal eny 79, a po ostatecznym odzyskaniu jego w I. 1781 od Komisji Edukacyjnej przekazał go kolegiacie biskup Okęcki w I. 1782 8 °. W związku z rozebraniem w I. 1802 ruiny dawnego kościoła św. Marii Magdaleny przejęło miasto jako patron ciężar budowlany nowego przybytku kolegiaty, tj. kościoła św. Stanisława. Z powodu walnego obniżenia majątku kolegiaty wydał biskup Ignacy Raczyński 3 XII 1800 nową ordynację, w której m.in. ograniczył liczbę członków kapituły do proboszcza, dziekana, kustosza i dwóch kanoników, nadto z funduszów 52 altarzystów udotował czterech mansjonarzy81. Od r. 1831 nie obsadzono kustodii. Od I. 1961/62 kapituła składa się z dwóch prałatów i pięciu kanoników gremialnych. (...) Kościół [św. Marii Magdaleny] miał liczne grono altarzystów, 1445 wymieniono z nich 13,1510 przeszło 50. Prawa korporacyjne uzyskać mogli ci altarzyści tylko mocą erekcji ich jako konfraternii. Posiadali je niewątpliwie 1434, przyjmując legat zm. Idziego Mikołaja i jego wdowy Anny, tj. zapis czynszu 4 grzywien czeskich i 4 gr. SI. z ich posiadłości na przedmieściu Piaski i zyskując 1435 I. jego przysądzenie, a 1437 I. nabywając jako "universitas altaristarum" inny czynsz hipoteczny, oczywiście dla altarii (brackiej) swej fundacji czy swego patronatu 82 . Istniejącąjuż konfraternię duchownych i świeckich zatwierdził 111441 I. biskup Andrzej Bniński, konsekrując jej ołtarz Najśw. Maryi Panny w prezbiterium i na "-ss-» vi_"___!x Ai $ } t %ff m Pfts- * o f - t w i I II P OB vwA TQJLA WEUL,gfPiL p O Ł3X3.1 Al -1 ,f'fUIH'I'jjO mi K o & et O Ł JL AM [I$TBJ MAM.Y! M. 'lftDJILEIM' Ul; \ HO < ( H) J. \ D I , !lJI IMTi,o i? i :i i\ er w i t D r i»