"NOWYRATUSZ"WPOZNANIU 1891-1945 1 HANNA GRZESZCZUK - BRENDEL W POłO wie XIX wieku władze miejskie rezydujące w renesansowej budowli Jana Baptysty Quadro zaczęły odczuwać brak wystarczającej liczby pomieszczeń dla rozrastającej się administracji. W 1865 roku ówczesny miejski radca budowlany Casar Stenzel opracował pierwszy, niestety nie zachowany projekt powiększenia ratusza przez budowę nowego gmachu na miejscu starej wagi miejskiej2. Do tej idei powrócono w 1884 roku, bowiem sytuacja lokalowa administracji miejskiej stawała się jeszcze trudniejsza - znaczna część wydziałów mieściła się w wynajmowanych budynkach i mieszkaniach na Starym Mieście 3 , a renesansowy ratusz popadał w coraz większą ruinę. Ostatecznie rada miejska uchwaliła budowę nowego ratusza w dniu 24 września 1884 r., podczas kadencji burmistrza Mullera. Podobnie jak proponował Stenzel we wcześniejszym projekcie, nowy Stadthaus, jak oficjalnie nazywano ten budynek, miał stanąć na tyłach starego ratusza, na miejscu wagi. Prace Wydziału Architektury magistratu nad projektem gmachu musiały zostać zaczęte wcześniej, bowiem już 10 listopada miejski radca budowlany Heinrich Gruder przedłożył dziewięć szkiców nowego ratusza, wcześniej ustalając linie zabudowy. Dyskusja nad tymi projektami i zapewne ich kolejne korekty trwały następnych pięć lat, bo dopiero 7 listopada 1889 r. Gruder przedstawił projekt budowlany zawierający także program zagospodarowania nowych pomieszczeń i ich przeznaczenia dla poszczególnych wydziałów. Projekt został przyjęty przez radę miejsk ą 4. W połowie następnego roku rada zatwierdziła kosztorys budowy i zdecydowała o rozbiórce wagi miejskiej. Wówczas też wybrano jeden z sześciu proponowanych projektów ele. .5 wacJI . Budowę rozpoczęto w czerwcu 1891 roku, w 1892 roku podciągnięto budynek pod dach, zaś od października 1893 roku do pierwszych pomieszczeń na trzecim piętrze zaczęli wprowadzać się urzędnicy. Biorąc pod uwagę, że oficjalne otwar Hanna Grzeszczuk- Brendel cie ratusza nastąpiło prawie półtora roku później, może to świadczyć o rozpaczliwej wręcz sytuacji lokalowej magistratu, który rozpoczął pracę w nie całkiem wykończonym obiekcie. Koszt budowy, wynoszący 500 tys. marek, został częściowo sfinansowany dzięki składkom mieszkańców. Uroczyste poświęcenie i oficjalne otwarcie nowego ratusza przy Alter Markt 2a nastąpiło w południe 9 stycznia 1895 r. Po ostatnim posiedzeniu rady miejskiej w starym ratuszu zebrani przeszli łącznikiem do nowego gmachu, gdzie w reprezentacyjnej sali posiedzeń zgromadziły się najważniejsze osobistości Poznania z burmistrzem Wittingiem, kierującym budową Griiderem, władzami prowincji, policji i wojska, przedstawicielami szkół, a także firm zatrudnionych przy budowie i wyposażaniu ratusza. Oprócz poznańskich pracowało tu wiele firm z Berlina oraz zakłady o specjalnym profilu, jak np. firma wykonująca witraże 6 . Pieśń Beethovena Niebiosa sławią otwierała program, na który składały się przemówienia i zwiedzanie budynku. Władze miasta wydały uroczysty obiad w hotelu Myliusa, a zamknięciem uroczystości było wieczorne przedstawienie w teatrze miejskim na pi. Wolności. Autor ratusza, radca miejski Heinrich Griider (1837-1919), długoletni kierownik Wydziału Architektury, musiał mieć znaczny wpływ na kształt urbanistyki i architektury Poznania w końcu XIX wieku, ponieważ wbrew przyjętej powszechnie praktyce projekt ratusza został opracowany w kierowanym przez nie Ryc. 1. Budowa nowego ratusza, fot. z 1891 r. Ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (dalej: BU) Ryc. 2. Stary i nowy ratusz ok. 1916 r., fotomontaż, pocztówka. Ze zb. MHMP. go wydziale, a nie wyłoniony na drodze konkursu. Rozwiązania architektoniczne proponowane przez Grudera, być może autora należącej do niego kamienicy na narożniku ulic Wyspińskiego i Drużbackiej na Łazarzu, niezrealizowanego projektu wieży widokowej na stokach wzgórza Przemyśla oraz zbudowanej w latach 1884-85 miejskiej szkoły dla chłopców u zbiegu ulic Działyńskich i N 0wowiejskiego, są typowym przejawem dziewiętnastowiecznego eklektyzmu. Bardziej skomplikowana jest ocena jego rozwiązań urbanistycznych, które odwołują się do niektórych tendencji nowoczesnej reformy miejskiej postulującej uzdrowienie miast przez poprawę ich warunków sanitarnych, przede wszystkim przez wprowadzenie zieleni i rozluźnienie zabudowy. Idee te prezentował Gruder w nieco zachowawczej formie, z preferowaniem układów geometrycznych i zasad klasycznej urbanistyki. Planował m.in. regulację łąk dominikańskich czy założenie parku na zewnętrznych stokach fortyfikacji przy bramie Berlińskiej, jednak najistotniejszy jest jego udział w pracach prowadzących do rozbiórki fortyfikacji z lat 1898-1900. Gruder był autorem kilku planów rozszerzenia miasta i zagospodarowania terenów pofortecznych korygowanych w trakcie rozmów prowadzonych z władzami w Berlinie. Można uznać, że plany te, z wielością terenów zielonych i rozluźnioną zabudową, prezentowały oficjalne stanowisko władz Poznania. Niestety, żaden z projektów urbanistycznych Grudera nie doczekał się realizacji, ajego dorobek został szybko zapomniany. Przyczyniła się do tego zapewne zmiana mód architektonicznych, która miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku, w końcowym etapie jego działalności i w czasie, gdy nastąpił w Poznaniu rozwój budownictwa i nowe tendencje szybko zaczęły tu docierać. N owy ratusz, zaprojektowany przez Grudera jako typowo eklektyczna budowla na planie wydłużonego prostokąta, był masywną bryłą o czterech kondygnacjach krytą wysokim, czterospadowym dachem z ażurową sygnaturką i czterema wieżyczkami w narożnikach. Rysunek dachu wzbogacał trójkątny szczyt środkowego ryzalitu fasady flankowany przez dwie wieżyczki o ażurowych, bogato rozczłonkowanych hełmach z wysokimi sterczynami. Dzięki wieżyczkom i dodatkowemu szczytowi na osi zachodniej elewacji, a także przebiciu połaci dachowych mansardowymi oknami o spiczastych daszkach uzyskano niespokojny, ruchliwy efekt, nadający sylwecie budynku charakter gotyckiej malowniczości. Hanna Grzeszczuk- Brendel Ryc. 3. Stary i nowy ratusz [w:] Die Residenzstadt Posen und ihre Verwaltung im Jahre 1911, Posen 1911 Natomiast elewacje utrzymane były raczej w formach nawiązujących do renesansu, choć w łukowatych zamknięciach wielkich okien fasady i tylnej elewacji wprowadzono gotycyzujące maswerki. Między obydwoma budynkami ratuszowymi znajdował się początkowo przeszklony łącznik o żeliwnej konstrukcji kryty blachą falistą. Nie zrealizowano pierwotnego projektu znanego z rysunku Grudera z 1893 roku 7 , na którym dwukondygnacyjny łącznik zaplanowano jako jednotraktowe przejście na poziomie pierwszego i drugiego piętra. Spłaszczony łuk wsparty o ściany obydwu ratuszy dźwigał konstrukcję przeprutą trzema wielkimi oknami na każdej kondygnacji, na pierwszym piętrze zamkniętymi łukiem pełnym, a na drugim - dwuramiennym. Między oknami na pierwszym piętrze znajdowały się kanelowane półkolumny korynckie, na drugim - pilastry z dekoracją kandelabrową zwieńczone kariatydami dźwigającymi kapitele jońskie. Łącznik był zamknięty balustradową attyką przerwaną w osi środkowej kartuszem z herbem Prus; ściany pokryto bogatą ornamentyką. Kolejne, murowane przejście, zbudowane w 1912 roku wg projektu Bettenstaedta 8 w trakcie renowacji starego Ratusza, nawiązywało stylistycznie do jego elewacji przez ornamentalne podziały ściany, boniowanie i kształt okien. Nowy łącznik był szerszy, zawierał nie tylko korytarz, ale też przylegające do niego od północy pokoje biurowe. Na pierwszym piętrze znajdowała się poczekalnia poprzedzająca znajdującą się w starym Ratuszu salę posiedzeń komisji i gabinet nadburmistrza, na drugim piętrze kilka schodów z korytarza prowadziło w dół do klatki schodowej i biblioteki w starym Ratuszu. W tej drugiej wersji nadziem - ne przejście między dwoma budynkami było nie tylko ich funkcjonalnym połączeniem, ale podkreślało symboliczną kontynuację władzy miejskiej, legitymując pruski magistrae. Najbardziej okazale prezentowała się fasada nowego ratusza, która wraz z boczną elewacją budowli renesansowej wypełniała północną pierzeję bloku śródrynkowego. Dominantą jedenastoosiowej fasady był pięcioosiowy ryzalit z arkadowymi podcieniami, w którym trzy wysokie okna dwóch górnych kondygnacji zostały podkreślone przez flankujące wykusze. W ten sposób została Ryc. 4. H. Griider, projekt łącznika z 1893 r. Ze zb. APP. Hanna Grzeszczuk- Brendel Ryc. 5. Nowy ratusz od strony ul. Zamkowej, [w:] W. Bettenstaedt, Das Rathaus in Posen und seine Herstellung in den Jahren 1910-1913, Po sen 1913 (dalej: W. Bettenstaedt, Das Rathaus...) zaakcentowana sala posiedzeń rady, najważniejsze pomieszczenie nowego ratusza. Parter potraktowano jako boniowany cokół budynku, oddzielony szerokim gzymsem od wyższych kondygnacji wykonanych z żółtej cegły. Odrębność materiału podkreślały żeliwne kotwy tworzące wyraźny, ornamentalny wzór między górnymi kondygnacjami. Okna pierwszej i ostatniej kondygnacji zostały zamknięte półkoliście, a w środkowych kondygnacjach - prostym odcinkiem. Rozczłonkowanie fasady mogło wynikać nie tylko z chęci podkreślenia reprezentacyjnego wejścia i sali posiedzeń, ale także z faktu, że była ona widoczna w znacznych skrótach perspektywicznych. Nieco korzystniejszy był widok na trzyosiową elewację zachodnią ratusza z płytkim ryzalitem na osi zamkniętym trójkątnym szczytem zwieńczonym hełmem. Zastosowano tu podobne jak w fasadzie podziały ściany i kształty okien, akcentując środkową oś korytarza. N atomiast najlepiej widoczna, dziesięcioosiowa elewacja południowa prezentowała się naj skromniej. Griider zrezygnował w niej z parteru w formie cokołu oraz z plastycznych obramień okien zamkniętych arkadowo i odcinkami łuku. Pewll-feAferor Ryc. 6-7. H. Griider, rzuty pierwszego i drugiego piętra nowego ratusza; 12 - gabinet burmistrza, 15 - sala posiedzeń radnych połączona z wartownią (14), 27 - reprezenacyjna sala posiedzeń połączona z przedpokojem i poczekalnią (26). Ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: ASPP). Hanna Grzeszczuk - Brendel Ryc. 8. H. Griider, rzut trzeciego piętra nowego ratusza. Ze zb. APP. nym urozmaiceniem płaskiej elewacji były większe okna w dwóch środkowych osiach, podkreślone przez niewielkie wysunięcie jednoosiowych ryzalitów po obu stronach. W ten sposób tylna elewacja nowego ratusza stała się tłem eksponującym odmienny stylowo odwach na pierwszym planie. Być może takie opracowanie wiązało się z zamiarem dalszej rozbudowy ratusza od strony odwachu, prostopadle do głównego korpusu, na gruntach należących do Jolowicza. Plan ten został przedstawiony przez Heinricha Grudera 12 listopada 1901 r. IO . Nowe, dwupiętrowe skrzydło miało być na wysokości pierwszego piętra połączone nadziemnym przejściem z nowym ratuszem i przeznaczone dla wydziałów, które nadal urzędowały w pomieszczeniach wynajmowanych wokół rynku. Gruder zaprojektował dwie wersje łącznika, w jednej miał to być jedynie korytarz, w drugiej - dwa trakty na całej szerokości planowanego budynku. Odwach miałby zostać wbudowany w nowy gmach o tej samej szerokości. Z portyku odwachu byłby wówczas dostępny jedynie parter tego budynku. Dobudowane od południa trzy pomieszczenia mogły być przeznaczone na parterze na sklepy lub lokale usługowe, a wyżej na pokoje biurowe połączone korytarzem biegnącym przez całą długość budynku. N owe skrzydło zostało zamknięte mocnym akcentem narożnego ryzalitu mieszczącego kwadratową klatkę schodową (ryc. 9). W 1898 roku odwach został wpisany na listę zabytków Poznania sporządzoną przez Juliusa Kothego, być może więc projektowane skrzydło miało być swego rodzaju rozbudową istniejącego gmachu. Z planu wynika, że nad portykiem miały być większe okna, między pilastrami umieszczonymi na osi kolumn portyku, co mogłoby świadczyć o kontynuacji podstawowych podziałów fasady Ryc. 9. H. Griider, projekt skrzydła łączącego nowy ratusz z odwachem. Ze zb. APP. <:WH"C-&M+WMVS {%l\ WWAMiM, V