GŁÓWNA I ZAWADY NA PLANACH I MAPACH POZNANIA I OKOLIC
DOROTA MATYASZCZ\1(
7awady po raz pierwszy pojawiły się na planie Poznania z 1728 roku. Twórca L....Jplanu, poznański ławnik i kasjer miejski Jan Rzepecki, sporządził go, by oznaczyć zniszczenia spowodowane huraganem, który szalał w mieście trzy lata wcześniej. Zgodnie z ówczesną modą przedmieścia Poznania przedstawiono w ujęciu widokowym, dzięki temu można przyjąć, że plan Rzepeckiego jest też naj starszym przekazem ikonograficznym Zawad. Domy stały na wyniesieniach po obu stronach wąskiej drogi wybiegającej ze Środki i przechodzącej koło klasztoru Reformatów. Ogrody usytuowane były wyłącznie po zachodniej stronie traktu, a między nimi i rzeką Cybiną znajdowały się podmokłe łąki z oznaczoną przynależnością do kapituły katedralnej. Przechodziła przez nie ścieżka prowadząca z Ostrowa Tumskiego, z pominięciem Środki i Zawad, w kierunku, nieukazanego na planie, Młyna N adolnego. Trzynaście domów stojących w ogrodach stało szczytem do drogi, natomiast po przeciwnej stronie trzy ustawiono szczytowo, a cztery - kalenicowo. Nie wiadomo, czy rozciągające się za nimi pola należały do Zawad (ryc. 1). Sześć lat później powstał plan Poznania zwany "saskim", na którym również pojawiły się Zawady. Autor, wojskowy kartograf, pokazał na nim układ działek i usytuowanie zabudowy. Po obu stronach drogi rozciągały się ogrody, a po stronie wschodniej dodatkowo pola o charakterystycznym układzie trójpolowym. Po zachodniej stronie, prócz uwidocznionej już na poprzednim planie drogi z Tumu do Młyna N adolnego, pojawiła się nowa droga, biegnąca na zapleczu ogrodów, która wraz z główną ulicą (obecnie Zawady) wychodziła z dzisiejszej ul. Bydgoskiej (ryc. 2). Z 1772 roku pochodzi plan Poznania i okolic sporządzony przez S. F. von Geyera, ukazujący po raz pierwszy całą zabudowę Zawad. W umieszczonej pod 
Dorota Matyaszczyk
Ryc. l. Najstarszy znany przekaz kartograficzny Zawad (u góry pośrodku) na planie Poznania i okolic Jana Rzepeckiego z 1728 r.
planem tabeli zapisano, że na Zawadach znajdują się wyłącznie 22 domy mieszczańskie i nie mieszka tam żaden szlachcic ani Żyd. Na pagórkowatym terenie, oznaczonym schematycznie za pomocą kreskowania, po obu stronach szerokiej ul. Zawady stoją zabudowania, w większości ustawione szczytowo do drogi. Na początku wsi, naprzeciw ogrodów klasztoru Reformatów, po zachodniej stronie drogi, usytuowano dwa długie kalenicowe budynki (dziś w tym miejscujest nasyp kolejowy). Po tej samej stronie wyrysowano jeszcze 23 domy, z których tylko dwa ustawione są kalenicą do drogi. Budynki stoją parami, przypuszczać zatem można, że są to domy mieszkalne z towarzyszącymi im budynkami gospodarczymi. Po wschodniej stronie drogi znajdują się tylko cztery zagrody i samotny, kalenicowy budynek bez ogrodu. Przy ostatniej zagrodzie po wschodniej stronie traktu oraz w miejscu, gdzie zaczynała się ul. Zawady, zaznaczono krzyże. Zapewne były to krzyże przydrożne lub kapliczki, których nie nanoszono na innych planach. Widać też wyraźnie drogę, która wychodzi z wyspy Tumskiej, przechodzi przez bród na Cybinie i, łącząc się z drogą prowadzącą z Chwaliszewa (z pominięciem Tumu), prowadzi w stronę nieuwidocznionej na mapie wsi Główna. Plan Geyera pokazuje także, że rzeka Główna stanowiła wówczas do
Ryc. 2. Zawady (w prawym górnym rogu) na planie Poznania z 1734 r., tzw. planie saskim; A - katedra, B - kościół św. Małgorzaty na Sródcepływ Cybiny. Dziś, z powodu zmian w układzie hydrograficznym, ujścia obu rzek są od siebie mocno oddalone (ryc. 3). Kilka lat później, w 1780 roku, powstał podobny plan, którego autorem był Karol Grund. Układ zagród w Zawadach nie uległ zmianie, natomiast łąki opisano jako kapitulne. Główna po raz pierwszy pojawiła się na planie Poznania z 1785 roku wykonanym na zlecenie kapituły przez Jana Bończę-Krzewskiego. Zabudowania wsi rozciągały się wówczas po obu stronach szerokiej ul. Średniej, na zamknięciu której znajdowała się prostopadła ulica, obecnie Nadolnik, oddzielająca zabudowę wsi od folwarku usytuowanego po południowej stronie rzeczki Główna. Na jego terenie zaznaczono trzy duże domy. Na początku wsi, od strony Poznania, stały dwa budynki, być może gościniec i kuźnia. Dzisiejsza ul. Główna zaznaczona została jedynie schematycznie. Na północny zachód od wsi i folwarku, w pewnym oddaleniu, nad stawem, do którego wpadała rzeka Główna, znajdowały się zabudowania młyna Górnego (oznaczone literą Z) połączone drogą ze stojącym na wyspie, utworzonej przez ramiona rzeki Główna, młynem Nadolnym (oznaczonym literą M). Od tego ostatniego biegła szeroka droga w kierun
Dorota Matyaszczykku północnym, przy której stała kapliczka. Oznaczono wyłącznie łąki i grunty uprawne należące do Zawad, czyli kapitulne. Zaznaczono również zagrody na Zawadach usytuowane w ogrodach po obu stronach drogi. Pojawiły się nowe zabudowania niedaleko rzeczki Zawadki. Widać ponadto, że brzegi rzeki Główna obrośnięte były drzewami, a ona sama nie wpadała bezpośrednio do głównego nurtu Warty, lecz łączyła się z jej odnogą, dziś jeszcze widoczną w terenie w postaci rozlewisk (por. plan na s. 39). Na sporządzonym dziesięć lat później planie Poznania i okolic dodatkowo oznaczono wiatrak na Zawadach (na wzgórzu), zabudowę zagrodową na początku ul. Gnieźnieńskiej, a także cegielnię w pobliżu ul. Suchej. Z 1840 roku pochodzi mapa, która pokazuje wzajemne relacje przestrzenne między poszczególnymi osadami. Zabudowa przedmieścia Zawady, w 1800 roku 
Ryc. 4. Pruski plan Poznania z 1840 r., widoczne relacje przestrzenne pomiędzy Główną, Zawadami i osadami olenderskimi Glowrwr Col. (obecnie Antoninek), Glowner Haul. i Hammer (obecnie Bogucin), a także młynem Nadolnik (Nadolnik M.) i Górnym Młynem (Ober M)
wraz ze Śródką włączonego do Poznania, skupia się po zachodniej stronie szerokiej drogi, po wschodniej oznaczono tylko wiatrak i towarzyszącą mu zagrodę. W tym miejscu droga się rozwidla. Lewe, zwężające się odgałęzienie biegnie na północ, by po przekroczeniu rzeczki Zawadki rozdzielić się na dwie ścieżki: jedną prowadzącą do młyna Nadolnik (Nadolnik M) i drugą - do młyna Górnego (Ober M). Z obu młynów wychodzą w kierunku północnym kolejne ścieżki biegnące równolegle do Warty - lewa dochodzi do Czerwonaka, prawa krzyżuje się z drogą główną i prowadzi do Koziegłów (ryc. 4). Główny trakt łukiem prowadzi w kierunku wsi Główna (Głowno) i tam ponownie się rozwidla. W bok odchodzi obecna ul. Średnia, przy której znajdują się zabudowania wsi, a droga główna biegnie dalej i za folwarkiem, na wysokości dzisiejszej ul. Krańcowej, rozdziela się - w kierunku północnym prowadzi szeroki trakt do Czerwonaka, utwardzony do wysokości skrzyżowania z drogą do Koziegłów, natomiast w kierunku wschodnim biegnie podobnej szerokości dro
I)orota Matyaszczyk
ga na Gniezno, u której początku stoją kolejne zabudowania wsi. I)alej, pomiędzy rzeczką Główna i drogą, przy dzisiejszej ul. Stromej, ukazano zagrody kolonistów (nieopisane) zwane w XIX wieku Karlsbrunne. Trakt gnieźnieński prowadzi w kierunku następnej koloni zwanej Glowner Hauland (Główieńskie Olendry) i dalej do dzisiejszego Bogucina, czyli ówczesnego Hammer, gdzie znajdował się młyn. Od traktu gnieźnieńskiego odgałęzia się droga prowadząca w kierunku południowo-zachodnim, przy której oznaczono zabudowania karczmy I)armus, choć ich nie opisano. Ukazana jest dzisiejsza ul. Św. Michała, którą wierni z Głównej wędrowali na msze do kościoła św. Jana za Murami. Z drugiego krańca wsi brała swój początek, biegnąca w kierunku południowym do Łącznego Młyna (Loncz M.), dzisiejsza ul. Krańcowa. Odchodziła od niej w kierunku południowo-wschodnim obecna ul. Wrzesińska, która prowadziła do następnej kolonii olenderskiej zwanej Kolonia Główna (Glowner Col), dziś stanowiącej część Antoninka. Plan z 1846 roku ukazuje Zawady z wiatrakiem i fragment początkowej zabudowy wsi Główna (Dorf Główna) z zespołem karczmy, złożonym z czterech 
Ryc. 6. Zawady i Główna na planie okolic Poznania Crusiusa i Dietricha z lat 1860-62
luźno stojących obiektów, oraz położonym naprzeciw niego budynkiem (zapewne kuźni), a także drogami widocznymi dzisiaj w przebiegu ulic: św. Michała, Smolnej i Mariackiej (bez zabudowy), biegnącymi w kierunku drogi do N adolnego Młyna (ryc. 5). Na planie okolic Poznania z lat 1860-62, wyrysowanym przez Crusiusa i Dietricha, pojawia się, poza zabudową forteczną otaczającą pierścieniami Poznań, nowa zabudowa zagrodowa. N a Zawadach przybyło gospodarstwo po prawej stronie drogi schodzącej do N adolnego Młyna, które aż do 2001 roku należało do rodziny Słupińskich. Ze szczegółami pokazano zabudowę wsi Główna z ulicami: św. Michała (obsadzoną drzewami), Krańcową (zaczyna się przy obecnej ul. Wiejskiej), Gnieźnieńską, Nadolnik, Średnią, Gdyńską, Suchą, Rzeczną i Wrzesińską, których przebieg jest podobny do dzisiejszego. Widać drogę łączącą Górny Młyn (Ober M.) z Dolnym Młynem (Nadalnik Al). Obok tego ostatniego prowadziła droga wiodąca do usytuowanej nad Wartą i istniejącej do dziś strzelnicy wojskowej. Nie oznaczono ul. Smolnej, która była już na poprzedniej mapie. Dzisiejsza ul. Mariacka zaznaczona jest z kolei jako ścieżka łącząca ul. Nadolnik z Zawadami. Ścieżką była też ul. Bartnicza (ryc. 6). Na początku wsi Główna stały cztery budynki karczmy i, usytuowane przy krótkiej ul. Harcerskiej, dwa budynki szkoły. Dalej - po obu stronach ul. Średniej, a także przy ul. Głównej, naprzeciw ul. Nadolnik, tam gdzie dom Wachnera i kapliczka Petroneli Czarneckiej - dominowała zabudowa zagrodowa. Wyraźnie wydzielony jest folwark i należące do niego budynki gospodarcze przy ul. Gnieźnieńskiej. Po drugiej stronie tej ulicy zaznaczono trzy zagrody. Oznaczono też 
Dorota Matyaszczyk
zabudowę zagrodową przy ul. Wiejskiej, dom szosowy przy Gdyńskiej naprzeciw ul. Suchej oraz przebieg tej ostatniej z pojedynczymi zagrodami. Osobne skupiska stanowią zabudowania należące do kolonii domów zwanych Karlsbrunn (czyli studnia Karola), położonej na lewym brzegu rzeczki Główna, a także kilka zagród kolonii Hammer i pojedyncza zagroda Glowner Hauland usytuowana w pobliżu obecnego wejścia na cmentarz Miłostowski. Glowner Colonie znajdowała się przy drodze Warszawskiej, niedaleko Antonina i Zieleńca, jej śladem jest nazwa ul. Główieniec. Od zabudowań Kolonii biegnie droga do leśnictwa Swarzędz (Streitort F.), a zespół trzech budynków należących do niego zajmuje czworokątny plac na skraju lasu. Obszar między drogą Warszawską i ul. Gnieźnieńską porastają lasy poprzecinane regularnie wytyczonymi ścieżkami, sadzone w XIX wieku przez Prusaków. Natomiast przestrzeń między ulicami: Zawady, Główna i Warszawska (mniej więcej do wysokości Folwarku Czekaiski) wypełniają pola i podmokłe łąki. Teren między ulicami Zawady i św. Michała jest pagórkowaty. Na mapie zaznaczono także linię kolejową Poznań- Toruń, wybudowaną w 1872 roku, Fort IV i rejony forteczne, z których jeden przechodzi przez ul. Nadolnik poniżej zabudowy folwarku i Górnego Młyna. Za fortem, przy drodze do Janikowa, rozciąga się plac artyleryjski. Pruski plan sporządzony w 1888 roku, a wydany w 1890 roku, pokazuje usytuowanie budynków na terenie folwarku, Górnego i Dolnego Młyna, a także zagrody po obu stronach ul. Średniej, po prawej stronie ul. Smolnej, przy początku i na końcu ul. Głównej, przy ulicach Wiejskiej i Bartniczej oraz duże gospodarstwo Seiffertów na końcu ul. Gnieźnieńskiej. Ulice Sucha, Krańcowa i Wrzesińska nie posiadały zabudowy, natomiast przy ul. Gdyńskiej stał tylko dom Krajewskiego. Funkcjonowały dwie cegielnie: Jareckich i Weidemanna, a nad rzeką Główną pracowało pięć młynów: Nadolnik M, Gluwno M, Karlsbrunne M., Hammer M. (Bogucin) oraz Mechowo M. przy drodze do Mechowa. Na planie oznaczono również dworzec towarowy (Bh! Gluwno), domki strażników kolejowych (B. W) i strażników szosowych (Ch. W.) oraz wojskowy plac ćwiczeń (Exercier Platz), na terenie którego wybudowano Fort IV. Nie zaznaczono ulic: Mariackiej, Bałtyckiej i Rzecznej, natomiast wyrysowano granice gminy, które od zachodu przecinały Główną nieopodal dzisiejszej ul. Studziennej i obejmowały Nadolnik (!) należący dawniej do Zawad. Grunty gminne sąsiadowały z łąkami należącymi do położonych po drugiej stronie Warty Winiar. Przed ujściem rzeczki Główna do Warty granica dochodziła do rzeki, następnie biegła wzdłuż jej prawego brzegu, by tuż przed lasem, na wysokości obecnej ul. Chemicznej, skręcić na wschód. Północną granicę gminy wyznaczał lasek ze strzelnicą, leżący już poza terenem gminy. Dalej granica prowadziła wzdłuż ul. Gdyńskiej, obejmując tereny obecnej Elektrowni Karolin, następnie ostro skręcała w dół, powtarzając zarys wojskowego placu ćwiczeń, i - biegnąc w kierunku południowo-wschodnim - dochodziła do kolonii Gluwno Hauland (położonej przy obecnej ul. Gnieźnieńskiej 47-51), która posiadała, podobnie jak Hammer, odrębne granice. Od południa i wschodu gmina sąsiadowała z lasami Konigliche Forst Streitort (dziś teren cmentarza na Miłostowie). Za lasem granica przecinała drogę Warszawską w miejscu, 
Ryc. 7. Granice podpoznańskich osad na pruskiej mapie sztabowej sporządzonej w 1888 r.
(wydanej w 1890 r.)gdzie stał domek szosowy, biegła na południe aż do zagrody CzekaIski, a później ul. Krańcową na północ w kierunku dworca towarowego. Na północ od Antonina i torów kolejowych do Strzałkowa, na granicy z Lasem Królewskim (czyli państwowym), położonajest, posiadająca osobne granice, Kol. Gluwno z pięcioma zagrodami i cmentarzem (Khf); pomiędzy nimi leży zespół leśniczówki F. Streitort. , Zawady były wyraźnie powiązane ze Sródką. Układ drożny i zabudowa Zawad nie uległy zmianie, jedynie przy skrzyżowaniu drogi z linią kolejową stanął domek dróżnika. Od wschodu Zawady graniczyły z Komandorią, a granica biegła wzdłuż ul. św. Michała, która nie była wówczas zabudowana (ryc. 7). Plan Poznania z 1922 roku ukazuje dzielnicę Główna włączoną w granice miasta (!). Zabudowę zaznaczono schematycznie, ale - co niezwykle ciekawe - oznaczono dwa place na terenie Głównej: istniejący Rynek Wschodni i projektowany w 1908 roku tzw. rynek Weidemanna, którego jednak nigdy nie zreali
Dorota Matyaszczyk
Ryc. 8. Rynek Wschodni (a) i tzw. rynek Weidemanna (nie zrealizowany; b) w Głównej na planie Poznania z 1922 r.
zowano. Aleja Bałtycka przechodzi przez Wartę bez oznaczenia, że była to przeprawa promowa. Wyrysowano natomiast przebieg dzisiejszych ulic: Rzecznej, Krótkiej, Mariackiej i Skromnej (ryc. 8).
Pruska mapa z 1890 roku po zaktualizowaniu została powtórnie wydana przez Niemców w 1936 roku. Przedstawia zabudowę i sieć drożną Głównej i Zawad zbliżone do dzisiejszych. Mapa tajest o tyle interesująca, iż Rynek Wschodni pokazany jest jako nieregularny plac usytuowany między ulicami Główną i Smolną, oznaczono kapliczki przydrożne, których nie było na mapie pruskiej, nowo wytyczony cmentarz przy ul. Krańcowej i stary przy kościele św. Jana. Są już Bałtycka, Helska, Rzeczna, Mariacka, przy której znajdują się kościół i plebania, widać też zespoły baraków dla bezdomnych przy ulicach Smolnej i Krańcowej oraz na Zawadach. Oznaczono os. Warszawskie, które wzniesiono na gruntach należących do wsi Główna, a w pobliżu - studnię wietrzną. Większości zabudowań wsi Główna towarzyszą ogrody. Na planie pokazano także zabudowę przemysłową: cegielnię Weidemanna przy ul. Gnieźnieńskiej, budynki Akwawitu nad Wartą (dziś nieistniejące), młyn 
Cerealia (dawny Górny Młyn), browar Huggera przy ul. Suchej (usytuowany w miejscu dawnej cegielni Jareckich), zakłady Perun przy ul. Krańcowej, wytwórnię fortepianów Drygasa i emaliernię Bittnera przy ul. Wrzesińskiej, a przede wszystkim zabudowania Zakładów H. Cegielski przy ul. Krańcowej. Czytelny jest też węzeł kolejowy wraz z licznymi bocznicami prowadzącymi do zakładów (ryc. 9). W 1941 roku władze niemieckie sporządziły kolejny plan Poznania, na którym przedstawiono układ ulic Zawad i Głównej z obowiązującymi wówczas nazwami, a także układ działek. Bardzo czytelnie oznaczono zabudowę Zawad: baraki dla bezdomnych przy ul. św. Wincentego przy przytulisku, trzy bloki
Ryc. 9. Zawady i Główna, fragment niemieckiego planu Poznania z 1936 r.

Dorota Matyaszczyk
mieszkalne i inne budynki przy Chlebowej oraz Koronkarskiej, a także trzy bloki mieszkalne przy św. Michała zbudowane tuż przed wojną dla pracowników Centry przez jej właściciela Władysława Tomczaka. Widać kolejkę średzką z przystankiem i nowe osiedle mieszkalne na Komandorii. Zaznaczono układ działek na Gdyńskim Przedmieściu, przy ulicach Blacharskiej i Studziennej, które powoli zaczęły wypełniać się zabudową, oraz nigdy dotąd niepokazywaną ul. Kotlarską. Ulica Bałtycka dochodziła (dziś ten odcinek to ul. Syrenia) tylko do Fortu IV, który oznaczono schematycznie, podobniejak obóz dla przesiedleńców położony w pobliżu Warty po północnej stronie ul. Bałtyckiej. Od ul. Chemicznej, zwanej Ringstrasse, prowadziła projektowana droga w kierunku Zawad (ryc. 10). Pomysł ten realizowany jest dopiero obecnie, w trakcie budowy długo oczekiwanej trasy N owe Zawady. Być może teraz ona będzie miała decydujący wpływ na tworzenie się nowego układu przestrzennego Głównej i Zawad. W czasie okupacji wydano również inny plan Poznania w czytelny sposób ukazujący ulice, stawy i rzeczki, oznaczono także Młyn N adolny. Dzielnica Główna nazwana jest Oststadt (Wschodnie Miasto), Środka - Heinrichstadt (miasto Henryka), przy ul. Gdańskiej oznaczono boisko (Sport pi), ale nie pokazano ogródków działkowych przy ul. Bałtyckiej. Wyrysowano za to cmentarz na Miłostowie (Haupt-Friedhoj), a także cmentarze przy ul. Krańcowej i na Komandorii. Zaletą tego planu jest naniesienie granic pokazujących, że do Głównej należały też Zawady i elektrownia miejska w pobliżu katedry (ryc. 11).
Ryc. 10. Granice działek na Głównej na planie Poznania z 1941 r.

Ryc. II. Zabudowa Głównej, Oststadt (Wschodnie Miasto), i Bromberger Siedlung, czyli Zawad, na okupacyjny planie Poznania
Dzielnica Nowe Miasto została wyodrębniona Uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej 5 października 1954 r., jako jedna z pięciu dzielnic Poznania. Z terenów należących niegdyś do gminy wiejskiej Główna utworzono osobne osiedla: Antoninek, Warszawskie, Główna, Komandoria i Pomet. Nie został przyłączony do miasta Bogucin (Hammer). W dniu 17 października 1995 r. Rada Miasta Poznania powołała Osiedle Główna, które obejmuje obszar ograniczony "od południa torami kolejowymi Poznań-Gniezno do ul. św. Michała, od zachodu - ul. św. Michała do ul. Głównej, ul. Główna do ul. Studziennej, ul. Studzienna do ul. Blacharskiej i od zbiegu tych ulic prosta do Mostu Lecha, od Mostu Lecha rzeką Wartą do wysokości ul. Chemicznej; od północy - od rzeki Warty w linii prostej do ul. Chemicznej, ul. Chemiczna do ul. Gdyńskiej, ul. Gdyńska do ul. Bałtyckiej i ul. Bałtycka do wschodniej granicy Miasta Poznania; od wschodu - ul. Bałtycka wzdłuż wschodniej granicy miasta do torów kolejowych linii Poznań-Gniezno".