PRZYWILEJE LOKACYJNE GŁÓWNEJ OLĘDRÓW Z DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU WYDAŁ ZBIGNIEW CHODYŁA J ednym z najważniejszych typów wiejskiego, czynszowego osadnictwa w Polsce w wiekach XVI, XVII i XVIII było osadnictwo olęderskie, które wzięło swoją nazwę odjego pionierów, Holendrów (staropolskich olędrów lub olendrów). O jego istocie decydowały nie przynależność etniczna osadników, charakter gruntów (podmokłe albo suche) czy sposób ich zajmowania (melioracja lub karczunek), ale prawo olęderskie przyniesione przez Holendrów i stosowane przez ich kontynuatorów, głównie Niemców i Polaków, a także realizowana w jego ramach funkcja gospodarcza polegająca na zajmowaniu terenów trudnych do zagospodarowania, uprawie ziemi w jednym kawałku i dużym znaczeniu hodowli zwierząe. Zgodnie z zasadami tego prawa olędrzy (holędrzy lub holendrzy), nazywani tak nawet wtedy, kiedy nie reprezentowali już narodowości holenderskiej, byli ludźmi osobiście wolnymi i dzierżyli ziemię na warunkach najpierw wieloletniej, długoterminowej, a później (zwłaszcza w Wielkopolsce) wieczystej dzierżawy za tzw. okupne. Po upływie czasu wolnizny, przeznaczonej na zagospodarowanie, świadczyli na rzecz pana feudalnego jedynie czynsze (w pieniądzu oraz naturze) i w bardzo ograniczonym wymiarze (chociaż nie zawsze) - robociznę. Posiadali ograniczoną wolność gruntową, odpowiadali solidarnie całą gminą za terminowe dopełnienie zobowiązań wobec pana, mieli wybieralny samorząd gromadzki, który m.in. pilnował wywiązywania się z tych zobowiązań i zachowywali ograniczoną wolność sądową, podlegając własnemu sądowi wiejskiemu, a tylko częściowo (w sprawach kryminalnych i w trybie odwoławczym) -jurysdykcji patrymonialnej. Uiszczali ponadto opłaty na rzecz Kościoła katolickiego (do 1768 roku także protestanci) i podatki dla państwa, posiadali z reguły wolność handlu oraz cieszyli się swobodą wyznaniową i prawem zakładania własnych szkół. Z tych zasad zwłaszcza zbiorowa solidarność gminy olęderskiejwzględem pana oraz wynikające z niej równouprawnienie osadników wewnątrz gminy stanowiły o odrębności prawnej osadnictwa olęderskiego w stosunku do innych form kolonizacji na prawie niemieckim, takich jak np. osadnictwo sołtysie, w ramach którego osadnicy otrzymywali nadziały nie, jak olędrzy, na podstawie umów lokacyjnych zawieranych z całą gminą, lecz za indywidualnymi przywilejame. W latach 1597-1793 w siedmiu z dziesięciu powiatów właściwej Wielkopolski, we wszystkich typach własności ziemskiej, założono 721 osad olęderskich, w tym osiem efemeryd. Około 65 z tych osad powstało w dobrach kościelnych, diecezjalnych i zakonnych 3 . Wśród nich było 21 wsi i kolonii fundowanych w 2. poło XVII, a zwłaszcza w XVIII wieku w dobrach biskupstwa poznańskiego i jego kapituły (w dobrach stołu biskupiego lokowano 12, a w dobrach kapitulnych - dziewięć wsi 4 ). Jedną z osad olęderskich powstałych we własności biskupiej w kluczu poznańskim latyfundium biskupstwa poznańskiego były Głowieńskie albo Główieńskie Olędry. Założono je w 2. poło XVIII wieku na wschód od wsi Główna, przy drodze z Poznania do Swarzędza oraz trakcie z Poznania do Pobiedzisk, na południowy wschód od strumienia Główna, prawego dopływu Warty (obecnie teren między strumieniem i ul. Gnieźnieńską, w okolicy jej skrzyżowania z ul. Bałtycką, na południowy wschód od tegoż)5. Publikowane przywileje lokacyjne Głównej Olędrów, w których w pełni znajdują odzwierciedlenie przedstawione wyżej zasady prawa olęderskiego, zachowały się w formie oblat w księdze przywilejów z lat 1702-82 6 przechowywanej w zespole Archiwum Kapituły Poznańskiej w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Pierwszy z nich z 10 listopada 1753 r. wystawił Teodor Czartoryski, IHm>S«*mn JłSr ,, * . & ij ../ 1 >1 / i'lanhjiłA 1¥ :2< t<<<' «..«",.,"". .'.---yr"" "*".**.. u........<...... A C C A Ala UFA A Y A a / J uofoeu,ston ? aA A .... noonOu, aZbxui tubAóo "JjJu>a.ir£u, ¥u< Xa.cc xa eśJfa tee-o do-wau, (f6a AJUJO, rnjiieJe, uus *raz »&. Wffttoa A Jtu, s&ivrtvj&vrrx ,/rtu. f))iu> ojrzy menpi 1/ C\ > p> . *" a A , *»»-- a - g. . . . . . . .y, - i J . .r. Js ................ ,,- I I. Ryc. 5. Fragment przywileju osadniczego dla Głównej Olędrów z 1782 r. ściliśmy uczciwych Antoniego Czajkę, Józefa Wimarskiego [albo Winiarskiego] i małżonkę jego, Antoniego N owaczyka i wdowę pozostałą po Jędrzeju N ewiaku, którym niniejszy przywilej pod ratyfikacją Jaśnie Wielmożnych Prałatów i Kanoników katedry naszej łaskawie nadajemy. I że role tak im nadane, od wspomnionych (!) granic poczynające się, z początku z obojej strony drogi bitej z Poznania do Pobiedzisk idącej do kołków ubitych, a dalej tylko do namienionej drogi wszerz, wzdłuż zaś do roli czyli płosy Sebastiana, chałupnika i Kawla, komornika, głowińskich, ciągnąć się będą, oświadczamy, trzymanie ich spokojne z placami, budynkami i ogrodami, jak teraz są podzieleni, zabezpieczamy. Aże w ten rozmiar wchodzi płosa młynarza głowińskiego z ogrodem, za inną płosę Zbigniew Chodyła pod Koziemigłowami przez dwór głowiński zamieniona, tudzież role do folwarku głowińskiego należące, a resztę roli wspomnieni olędrzy wyrudowali i już z niej pożytek mają. Dlatego dawać obowiązani z każdej huby po złotych polskich ośmdziesiąt na święto świętego Marcina i po kapłonów dwa i po dwa mendele jaj oraz na folwarku głowińskim orać będą po trzy morgi lub ręczno po dni sześć, posługi wszelkie oprócz wyższej robocizny za poczęs[t]nym dworskim odprawiać i z zbożem na targi jeździć powinni. Do parochii świętego Jana, tak jak wieś Główna, według położenia miejsca należeć będą. Że zaś Antoni Czajka sołtys teraźniejszy ma morgów siedm do swojej huby przymierzonych, więc trunki z dworu głowińskiego bez świętojanki szynkować obowiązany będzie, do czego i następcy tej huby znać się [tj. poczuwać się, zobowiązani być] mają. Pastwisko na gruncie głowińskim mieć będą, gdyby jednak który nad 40 owiec i nad ośm sztuk bydła rogatego więcej trzymać życzył sobie, tedy od seperaty [superaty], to jest od każdej owcy groszy dwanaście, a od sztuki bydła po złotych trzy dworowi głowińskiemu płacić będzie. Borku głowińskiego z pobliskości miejsca strzec i wycinania bronić powinni, gdy zaś który z nich siekierę zabierze, mieć będzie od dworu groszy 15., a kto wóz lub bydło zabierze, ten weźmie złoty jeden. Sami też wycinać drzewa nie będą się ważyć. Jeżeliby jakie podatki przez Rzeczpospolitą lub przez ustawy biskupie albo ich namiestników ustanowione były, albo onych niezbyta potrzeba wymagała, tedy do opłacenia ich bez wszelkiej sprzeczki obowiązani są. Ponieważ przy rozmiarze ról na drogę (!), która idzie od Główny przez te Olędry i wchodzi w bitą drogę do Pobiedzisk idącą, jest pręt ośmiołokciowy [tj. długości około 476,4 cm] wszerz zostawiony, więc ta droga lubo teraz mała w szerokości pręta jednego ma być przez olędrów rozprzestrzeniona i dla wygody przejeżdżających jak najlepiej naprawiona. Nikogo obcego bez świadectwa olędrzy przyjmować ani przechowywać pod przykładną karą nie powinni; a gdyby to kiedy uczynili, tedy oprócz kary w przypadku procesu wydatki prawne znosić mają. Do sporządzania dróg grobel, mostów i innych usług za zawołaniem dworu iść lub posłać powinni. Który to przywilej, że przez nas i przez następców naszych za pomienioną ratyfikacją trzymany będzie, ręką go własną podpisujemy i pieczęcią stwierdzić zlecamy. Dan w Warszawie 22. Julii 1782. roku. Antoni Onufry biskup (...) Józef Miaskowski, proboszcz katedralny poznański, prezydent kapituł y 27, manu propria [ręką własną] (...). AAP, CP 8, k. 253v.-255 PRZYPISY:l W. Rusiński, Osady tzw. "olędrów"wdawnym woj. poznańskim, Poznań 1939-Kraków 1947, s. 3-11; Z. Chodyła, Osadnictwo olęderskie w Wielkopolsce (1597-1793), wprzygotowaniu do druku, gdzie cytowana obszerna polska i niemiecka literatura. 2 W. Rusiński, op. cit., s. 37-54; Z. Chodyła, op. cit. i przywoływana tamże literatura. 3 Z. Chodyła, op. cit. 4 W. Sobisiak, Rozwój latyfundium biskupstwa poznańskiego od XVI do XVIII wieku, Poznań 1960, s. wg indeksu; Z. Chodyła, op. cit. 5 W. Rusiński, op. cit., s. 133, mylnie identyfIkował je z Główieńcem, dziś ulicą. Tę osadę założono bowiem dopiero w latach 1802-04 w zsekularyzowanych już dobrach kościelnych, czyli w domenie królewskiej wamacie (urzędzie) Poznań, w ramach pruskiej, państwowej kolonizacji i nazywano Kolonisten- Etablissements der Kolonie Głowno albo Kolonie Głowna. Przeznaczono pod nią grunty i pastwiska położone na południowy wschód od wsi Główna i Głównej Olędrów przy drodze z Poznania do Swarzędza. Osadzono w niej cztery rodziny niemieckie sprowadzone z Wirtembergii. Wraz z trzema lokowanymi w Kicinie oraz jedną w Gotartowie liczyły one 36 osób. Tych osiem rodzin otrzymało w sumie 2 łany i 13 mórg, z czego siedem dostało grunty o powierzchni zaledwie 3-6 mórg, a jedna 1-1,5 łana. Por. A. Koerth, Reichsdeutsche Kolonisten in der Umgegend von Posen nach 1800, "Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift im Wartheland" , 3 Jhrg. 1942 (H. 5/6), s. 324-325 (wymienia osiem nazwisk głów rodzin, z których w Kolonii Główna osadzono: Petera Wiihlera (Wielera), Franza Uberheima, Caspra Weila, Michaela Zieglera i Antona Fuchsa); J. Wąsicki, Kolonizacja niemiecka w Prusach Południowych 1793-1806, "Przegląd Zachodni", 9-10/1953, ss. 164-165 (tab.) i 175 (plan pastwiska przeznaczonego na osiedlenie 4 [recte 5] kolonistów-zagrodników w Głównej z 1803 r.); Katalog planów miast i wsi wielkopolskich, oprać. K. Górska-Gołaska, z. l, Poznań 1961, poz. 92-96 (plany parcel kolonistów z lat 1802-04, zwłaszcza A. Fuchsa, ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu, dalej: APP, Rejencja Poznańska, 1/47, 42, 46, 43 i 45). 6 Archiwum Archidiecezji Poznańskiej (dalej: AAP), CP 8: Liber privilegiorum super advocatias et scultetias in episcopatu posnaniensis existens agros, octavus, lit. H (VIII) 1702-1783, k. 142v.-144v. i 253v.-255. 7 J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, T. II: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych ijej ustrój, Poznań 1964, s. 112-113; Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), T. IV, Kraków 1938, s. 297-299 (biogram autorstwa W. Konopczyńskiego). 8 Akta posiedzeń kapituły katedralnej poznańskiej informują o tym wyraźnie, podając równocześnie jako termin rozpoczęcia jej obrad generalnych dzień 12 XI tr. Por. AAP, CP 60 (Acta capituli posnaniensis 3 I 1746-29 XII 1756), XXXIII, k. 358v.; W. Sobisiak, op. cit., s. 32, rok konfirmacji przywileju przez kapitułę podaje mylnie jako datę lokacji Główneńskich Olędrów, natomiast W. Rusiński, op. cit., s. 133, nie podaje żadnej daty ich założenia. 9 AAP, Akta metrykalne parafii Św. Jana Jerozolimskiego, PM 231/4 (chrzty, śluby i pogrzeby), s. 181. 10 AAP, CP 147: Rewizja dóbr biskupich (...) w r. 1768-1769, s. 37-40. 11 AAP, A V 30, k. 297-317 (Wizytacja dekanatu poznańskiego przeprowadzona w latach 1779-1781 przez ks. Józefa Rogalińskiego; druk [w:] "Roczniki Towarzystwa Przy jaciółNaukPoznańskiego" (dalej: RTPNP). Wydz. Teologiczny. Serial, z. 1-3, r. 1917-18, Poznań 1918). Jako rzekomo tamże wymienione Holendry Głowieńskie i Nową Kolonię notuje S. Karwowski, Komandoria i kościół św. fana jerozolimskiego w Poznaniu, RTPNP, T. XXXIV, 1909, Poznań 1911, s. 95. 12 AAP, Akta metrykalne parafii św. Jana Jerozolimskiego, PM 231/5 (chrzty, śluby i pogrzeby), ss. 51,56,58,65,69,72,75-76 (notowani sąjako rodzice dzieci urodzonych w Olędrach Głowieńskich w latach 1779-1785: Andrzej Plewniak, Antoni Czajka, Antoni N owaczyk, Jan Marcinkowski, Maciej Pokryfka [recte Pokrywka], Szymon Kordowski, Andrzej Dupczak, razem z żonami). 13 J. Nowacki, op. cit., T. II, s. 113-114; PSB, T. XXIII, Wrocław 1978, s. 658-661 (hasło pióra H. Dymnickiej - W ołoszyńskiej). 14 Zdaje się na to wskazywać występowanie Kaspra Czajki z Zegrza jako chrzestnego córki Antoniego Marianny (31 VIII 1779), por. AAP, Akta metrykalne parafii św. Jana Jerozolimskiego, PM 231/5, s. 51. 15 AAP, CP 176 (Inwentarz wsi Główny roku Pańskiego 1792 na gruncie spisany), s. nlb. [8-9 i 12], to samo CP 171 i 175 ; por Aneks, s. 60-67. 16 AAP, AK, CP 152: Revisio bonorum episcopalium in Maiori Polonia 1793. Inventarium una cum revisone locali clavium Mlodeioviensis, Ciążynensis et Winogorensis necnon villarum Krerowo et Główna a post fata... Antoni de Okęcie Okęcki, episcopi Posnaniensis... 1793, k. 67. Zbigniew Chodyła 17 AAP, Akta metrykalne parafii św. Jana Jerozolimskiego, PM 231/5, s. 51; 231/7, ss. 118, 132/8 i 13; 231/8, s. 24, 40 i 48; 231/9, s. 62. 18 APP, Rejencja Poznańska V48: Plan von der zum Kgl. Dom. Amte Posen geh6rigen Hollenderei Głowno. Oryginał wykonany w 1822 r. przez geometrę Sturtzela na papierze w skali 1:5000 o wymiarach 51 x 21 cm. Plan przedstawia układ przestrzenny, przebieg dróg, role w systemie uprawy trój polowej i łąki, trzy zagrody i obok nich puste place osadnicze, Hammermiihle o napędzie wodnym i strugę Główną - Głowno Bach. Opis tego planu oraz 14 planów wsi i folwarku Główna, pruskiej Głównej Kolonii i jej gospodarstw oraz poligonu Główna z lat 1802-33 w zbiorach APP daje K. Górska-Gołaska, op. cit., s. 18-19. 19 Słownikgeograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. II, Warszawa 1881, s. 611 podaje, że w Głównej Olędrach był także ok. 1881 r. oddzielny folwark mający 337 mórg magdeburskich powierzchni, zaś w zaliczanych do jednego z nimi kompleksu osadniczego - Hamrze i Darmoszu było 397 takich mórg ról. 20 W. Rusiński, op. cit., s. 133. 21 Ibidem, s. 23-25. Bardziej wiarogodnie wielkość zaludnienia Głównej Ol. określa O. Kossmann, Die Deutschen in Polen seit der ReJormation. Historisch-Geographische Skizzen. Siedlungen. Sozialstruktur. Wirtschaft, Marburg/Lahn 1978, s. 172: 18 osób w 1789/90 r., 15 w 1819, 25 (w tym 17 katolików i 8 ewangelików) w 1840 i 30 w 1871 r. [L. Plater], Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. J. Bobrowicza, Lipsk, s. 345, podaje, że w latach 1841-ok. 1846 w dobrach rządowych w okręgu swarzędzkim było: w Darmoszu karczmie - l dym i 16 ludzi, w Głównej Kolonii - 6 dymów i 63 ludzi, w Hamrze [Bogucinie?] Ol. - 2 dymy i 14 ludzi, Hamrze młynie - l dym i 14 ludzi, w N owym Młynie folwarku - 3 dymy i 42 ludzi, w Głównie Olędrach - 3 dymy i 29 osób, natomiast w położonych w okręgu poznańskim: Głównej - 37 dymów i 329 osób, Nadolniku młynie -l dym i 10 osób. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego..., op. cit., s. 611, w trzech wspomnianych częściach tej wsi było ok. 1881 r. w sumie siedem domów zamieszkiwanych przez 101 mieszkańców (w tym 80 katolików i 21 ewangelików), z których 13 było analfabetami. 22 APP, Zbiór tabel podatkowych i lustracji. Tab. 6. Poznań (Ofiara na wojsko z dóbr ziemskich i duchownych pow. poznańskiego 1789), k. 34v.-36. (czynsze, daniny w naturze wykazane osobno dla Głównej OL). APP, Spuścizny różnych osób. Sirisa, Materialien zur historisch, Statistik und topographisch Beschreibung von Siidpreussen (...) 1793-1798, 2, s. 431 oraz 3, s. 106 wymienia dla Głównej z Olędrami 21 domów w 1796 r. 23 Inaczej włóki albo łany, zapewne chełmińskie, l łan = ok. 16,8 ha. 24 U rządzenie do karania na honorze przez wystawienie skazańca na widok publiczny i chłostę, składające się z dwóch słupów wbitych lub wkopanych w ziemię. Pomiędzy słupami osadzone były, jedna nad drugą, dwie deski z wyciętymi pośrodku, na ich styku, dwoma otworami: większym na szyję i po obu bokach tegoż - mniejszymi na ręce oskarżonego, przy czym górną deskę można było unosić w górę, por. W. Maisel, Archeologia prawna Polski, Warszawa- Poznań 1982, s. 131-132. 25 Józef z Werbna Pawłowski (1698-1759), od 1739 wikariusz i oficjał poznański, od 1748 biskup tytularny niocheński, sufragan poznański ze względu na pełnione funkcje. J. Nowacki, op. cit., T. II, s. 190; PSB, T. XXV, Wrocław 1980, s. 504-505 (hasło pióra H. Dymnickiej-Wołoszyńskiej). 26 Marcin Józef Ollrych, ksiądz, sekretarz bpa T. Czartoryskiego, od 1783 r. kanonik katedralny poznański; por. Receptiones sen installationes ad episcopatum, praelaturas et canonkatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annorum 1800, wyd. R. Weimann, T. XXXV, Poznań 1909, s. 150. 27 Józef Miaskowski, prepozyt kapituły katedralnej poznańskiej od 1784, od 24 VIl792 do 17 XIl794 r. administrator diecezji poznańskiej, por. J. Nowacki, op. cit., T. II, ss. 201, 711.