OGRÓDKI DZIAŁKOWE NA GÓRCZYNIE W LATACH 1903-1914
WALDEMAR KAROLCZAK
W 1903 roku przy ul. Humboldta (ob. Romana Dmowskiego) na Górczynie niemieckie Towarzystwo Przyrodolecznicze (Naturheilverein) w Poznaniu założyło kolonię ogródków działkowych połączoną z boiskami do gry w tenisa i placami zabaw na świeżym powietrzu. Całemu kompleksowi nadano nazwę Erholungsheim, czyli Dom Wypoczynkowy. Było to trzecie tego rodzaju założenie ogrodowe na ziemiach polskichI i pierwsze w Poznaniu, które z czasem, wbrew opiniom sceptyków, rozwinęło się do znacznych rozmiarów 2 . Dom Wypoczynkowy powstał na gruntach należących do malarza-dekoratora Perdinanda Hillerta, wydzierżawionych na sześć lat przez Towarzystwo. Grunty Hillerta - odznaczające się żyzną glebą, położone w niezwykle malowniczej i zdrowej okolicy, na wysoczyźnie i przez to nie narażone na wylewy rzeki - znakomicie nadawały się pod tego typu przedsięwzięcie. Ulica Humboldta, dawniej Łąkowa, była wówczas zwyczajną, polną drogą, biegnącą wśród kwiecistych łąk górczyńskich. Nieopodal przepływał strumyk, nad którego brzegami rosły kaczeńce, ciemne olchy i stare wierzby. Wzdłuż drogi, aż do toru kolejowego za Górczynem, ciągnęły się stawy, w niektórych hodowano karpie 3 .
Erholungsheim w Górczynie urządzono na wzór kolonii ogrodów szreberowskich istniejących już od dawna w Lipsku i w Berlinie. Nazwa pochodzi od nazwiska lipskiego lekarza i pedagoga, Daniela Gottlieba Schrebera, pomysłodawcy i inicjatora zakładania tego rodzaju ogródków 4 , w których mieszkańcy miasta, po wyczerpującej pracy, mogli na świeżym powietrzu regenerować swoje siły, wykonując lekkie prace ogrodnicze, uprawiając gimnastykę lub zabawiając się grami. W niedzielę 28 czerwca 1903 r. odbyło się uroczyste poświęcenie i otwarcie górczyńskiego Domu Wypoczynkowego, połączone z koncertem orkiestry wojskowej 6. pułku grenadierów, grami o premie i tańcami na świeżym powietrzu. 
Waldemar Karolczak
Ryc. 1. Kolonia ogródków działkowych na Górczynie na planie miasta z 1913 r.
Zezb. MHMP.

Obszerne relacje z tej uroczystości zamieściły wszystkie mIejSCOWe gazety niemieckie 5 . Całe założenie ogrodowe, wyposażone w niezbędne wodociągi i sieć dróg, składało się z dwóch integralnie ze sobą połączonych części. W pierwszej z nich, zaraz przy wejściu, zarezerwowano teren do tzw. kąpieli słoneczno-powietrznych składający się z oddziału dla mężczyzn i oddziału dla kobiet, oddzielonych od siebie wysokim, dwumetrowym, drewnianym parkanem 6 . W obu oddziałach do dyspozycji "gości kąpielowych" znajdowały się najnowsze przyrządy gimnastyczne i sprzęt do gier. W oddziale męskim usytuowana była ponadto drewniana kręgielnia, a na honorowym miejscu, na wysokim podium otoczonym roślinami doniczkowymi, stał biust Vincenza Priessnitza, śląskiego chłopa i prekursora nowoczesnego wodolecznictwa. Tuż obok kręgielni zbudowano znacznych rozmiarów drewnianą halę, zwaną z niemiecka kolonadą, w której można było się schronić podczas niespodziewanego deszczu. W kolonadzie mieścił się bufet z wyszynkiem napojów bezalkoholowych. Fundatorem wyposażenia tej części kolonii był wspomniany mistrz malarski Ferdinand Hillert. Początkowo cena jednorazowego biletu wstępu na teren kąpieli, otwartych w sezonie letnim od godziny 8 rano do 20 wieczorem, wynosiła dla członków Towarzystwa Przyrodoleczniczego 10 fenigów, a dla niezrzeszonych - 15 fenigów 7 . Z czasem członków Towarzystwa zwolniono z opłat za wstęp, a wszyscy pozostali płacili jedynie 3 marki za wykupienie karty rocznej, co nie było sumą wygórowaną8. Kąpiele słoneczne cieszyły się wśród poznaniaków dużą popularnością także dzięki dogodnemu położeniu Domu Wypoczynkowego, oddalonego zaledwie o 10 minut od przystanku tramwajowego przy ul. Eichendorffa (obecnie Chociszewskiego) .
W części rekreacyjnej znajdowały się ponadto dwa boiska do gry w tenisa i dwa trawiaste place do zabaw na otwartym powietrzu 9 . N a placach tych grano w palanta, w piłkę nożną, w tzw. pięstówkę i w piłkę z pętlą, ale również biegano i skakano, a nawet grano na tamburynach, czyli bębnach baskijskich. Korty tenisowe i place do zabaw udostępniano zarówno członkom Towarzystwa, jak i zwykłym obywatelom, pobierając z tego tytułu niewielkie opłaty. Stałym ich użytkownikiem był Niemiecki Klub Piłki Nożnej (Deutscher Fussballklub), który regularnie odbywał tam swoje treningi, a corocznie we wrześniu organizował tzw. Uroczystości Świętojańskie, natomiast w każdą środę i niedzielę po południu na placach zabawiali się członkowie Oddziału dla Gier Młodzieżowych i Ludowych Towarzystwa Przyrodoleczniczego (Abteilung fur Jugend- und Volksspiele des Naturheilvereins)lO.
W drugiej części Domu Wypoczynkowego znajdowała się kolonia małych ogródków szreberowskich składająca się początkowo z 50 działek o powierzchni 100-200 m 2 każda. Cena dzierżawy rocznej jednej działki wynosiła 6 marek; można było wynająć także dwie jednocześnie za 12 marek rocznielI. Ogródki udostępniano również mieszkańcom miasta nie będącym członkami Towarzystwa. Wnioski o przyznanie działek rozpatrywał Komitet Administracyjny Towarzystwa Przyrodoleczniczego, którego przewodniczącym był Otto Wersin. Każdy dzierżawca działki zobowiązany był ściśle przestrzegać warunków wymienionych w umowie i regulaminie ogrodowym; jeśli tego nie czynił, tracił prawa do ogródka 12 . Kolonia ogródków szreberowskich Domu Wypoczynkowego na Górczynie podzielona była na tzw. przedziały, a każdy składał się z 10 działek. Dzierżawcy ogródków działkowych danego przedziału wybierali spośród siebie męża zaufania, który pilnował spokoju i porządku w obrębie rewiru. Mężowie zaufania tworzyli razem Komitet Dzierżawców. Bez zezwolenia Komitetu nie wolno było wydzierżawiać ogródka działkowego lub jego części innym osobom, trzymać i hodować jakichkolwiek zwierząt, prowadzić sprzedaży napojów, artykułów żywnościowych lub cygar czy też pozwalać biegać psom bez nadzoru. Każda działka musiała posiadać ogrodzenie. Ziemia nie mogła być obsadzona tylko jednym rodzajem roślin użytkowych, lecz - zgodnie z instrukcją dotyczącą zakładania ogródków szreberowskich - miała służyć uprawie różnego rodzaju warzyw, jarzyn, kwiatów i krzewów owocowych. Wskazane było także umieszczanie na długich żerdziach sztucznych gniazd dla ptaków, w tym zwłaszcza dla szpaków. Punktem honoru każdego dzierżawcy ogródka była altana służąca do wypoczynku i ochrony przed skwarem lub deszczem. Zamożniejsi działkowicze zamiast zwykłych altan o ażurowych ścianach ustawiali małe, przenośne domki ogrodowe, odznaczające się oryginalnym kształtem i artystycznym wykona
Waldemar Karolczak
Versaumen s j i' nicht sieli vor .VnseliaffuiiK cinos
Pracht - % Katalog gratis B und franco
Neuheit bekannt zu liliiClifil.
Ku nstlerische AusfUhrungen Richtern Kinderheime.
D. K. Ct. M. 341027 Verlangen Sie kostonlose Auskunft uber diese praktische Wohnstatte fur unsere Kleinen. Jalousie- und Rollladenfabrik Griinfaainichen Louis Richter.
SchUtzenstr. 2 Z W e i g g e s c h a f t P o s e n O. I. SchUtzenstr. 2.

Ryc. 2. Przenośny domek ogrodowy dla ogródków szreberowskich frrmy Louis Richter z Poznania. Ogłoszenie z Księgi Adresowej miasta Poznania z 1908 r. Ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu.

niem. Katalogi różnych miejscowych i zamiejscowych firm oferowały bogaty wybór naj nowszych typów domków ogrodowych (ryc. 2). W związku z dużym zainteresowaniem ogródkami szreberowskimi wśród mieszkańców miasta w październiku 1903 roku Towarzystwo Przyrodolecznicze wydzierżawiło grunty o powierzchni około 5 tys. m 2 położone obok Domu Wypoczynkowego, a należące do właściciela ziemskiego Józefa Palacza 13. Dzięki temu możliwe było powiększenie placów zabaw i założenie 32 nowych ogródków. W 1907 roku Towarzystwo wydzierżawiło kolejne 10 tys. m 2 przyległego terenu, urządzając dodatkowo 92 ogródki działkowe l4 . W1907 roku dzierżawcy ogródków szreberowskich, z radcą rachunków Maxem Wittcke na czele, wzięli udział w Wystawie Ogrodniczej w Poznaniu, odbywającej się w dniach 14-22 września, zakładając na terenie tzw. oddziału specjalnego dla premii honorowych wzorowo urządzony ogródek działkowy o wymiarach 18,5x7,5 m 15 . Na tej pokazowej działce znajdowała się altana pomalowana jasną farbą olejną, zagony warzywne i rabaty kwiatowe, piaskownica dla małych dzieci i osobny, maleńki ogródeczek wielkości 3-5 m 2 przeznaczony do uprawy przez 
Ryc. 3. Plan sytuacyjny nowej kręgielni, kolonady i lodowni na terenie Domu Wypoczynkowego na Górczynie, 1912 r. Ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu.

dzieci powyżej 9 lat. Wejście do ogródka i ściany altany były okolone pnącą roślinnością. Działka górczyńskiej kolonii została wyróżniona nagrodą honorową naczelnego prezesa Wilhelma von Waldowa l6 . Na placach zabaw Domu Wypoczynkowego Towarzystwo Przyrodolecznicze organizowało festyny, na które zapraszani byli wszyscy mieszkańcy miasta. Najbardziej znane były urządzane corocznie niemieckie dożynki. Pierwsze odbyły się 15 września 1903 r., a uczestniczyło w nich ok. 2 tys. osób. Bilet wstępu kosztował 20 fenigów, bilet rodzinny - 50 fenigów, dzieci wpuszczano za darmo. Program dożynek był urozmaicony. Zabawa rozpoczynała się uroczystym pochodem dożynkowym, w którym brało udział 16 żniwiarzy i 16 żniwiarek, a następnie odbywał się korowód żniwiarski, czyli tańce kostiumowe, m.in. żniwiarzy, chłopski i cygański. Goście tańczyli, ścigali się w workach, rozbijali garnki, wspinali się na tzw. drzewo dożynkowe, ciągnęli liny itp. Na straganach, zwanych budkami, kupić było można prawdziwy wiejski chleb, a także kwiaty i wa
Waldemar Karolczakrzywa wyhodowane w ogródkach szreberowskich. W tzw. budce literackiej sprzedawano broszury agitacyjne wydawane przez Towarzystwo Przyrodolecznicze oraz "wytwornie wykonane" widokówki przedstawiające Dom Wypoczynk 17 owy . W lipcu 1908 roku Towarzystwo Przyrodolecznicze zrezygnowało z prowadzenia Domu Wypoczynkowego, ajego nowym właścicielem zostało utworzone wówczas Towarzystwo Dzierżawców Ogródków Szreberowskich w Dzielnicy Św. Łazarz (Schrebergartenpachterverein im Stadtteil St. Lazarus)18. Towarzystwo w dalszym ciągu starało się rozbudowywać teren zajmowany przez "kolonię altankową", powiększając w ten sposób liczbę ogródków szreberowskich. W 1911 roku wybudowano nową kręgielnię, o długości przeszło 34 m, oraz nową kolonadę (długość 35 m, szerokość 3,8 m) z przylegającą do niej lodownią (długość 2,3 m, szerokość 2 m; ryc. 3). Pomyślano także o dzieciach, urządzając dla nich osobny plac zabaw. Towarzystwo Dzierżawców organizowało także różnego rodzaju zabawy, z których dochód przeznaczano na utrzymanie i dalszy rozwój Domu Wypoczynkowego. Szczególnie atrakcyjne były festyny zwane Świętem Lata (organizowane pod koniec czerwca) i Świętem Dzieci. W czasie tej ostatniej zabawy przed licznie zgromadzoną widownią występowały dzieci rodziców będących członkami Towarzystwa. W programie znajdowały się gry dziecięce, korowody, biegi o premie, wzloty kolorowych balonów itp. W godzinach wieczornych place zabaw i ogródki szreberowskie rzęsiście iluminowano kulistymi lampionami. Po odzyskaniu niepodległości dawny Erholungsheim nadal służył mieszkańcom miasta jako miejsce wypoczynku na świeżym powietrzu. Jego nowym właścicielem zostało Towarzystwo Ogrodu Działkowego im. Jana III Sobieskiego.
PRZYPISY:
l Pierwsze ogródki szreberowskie na ziemiach polskich, pod nazwą Kąpiele Słoneczne, założyło w 1897 r. w Grudziądzu miejscowe Towarzystwo Naturalnego Sposobu Życia, drugie powstały w 1902 r. w Gnieźnie z inicjatywy Towarzystwa Pielęgnacji Zdrowia. Por. W. Jamrożek, W stulecie ruchu ogrodnictwa działkowego w Polsce, "Kronika Wielkopolski", 1;98, s. 29. 2 W latach 1906-14 na terenie dawnych przedmieść powstało jeszcze sześć kolonii ogródków szreberowskich: l) przy ul. Bukowskiej (o powierzchni 7 ha); 2) przy ul. Górna Wilda 125, między ulicami Górna Wilda i Rolną (powierzchnia 1,7 ha); 3) przy narożniku ulic Bittera (obecnie ul. Wierzbięcice) i Czajczej (powierzchnia 0,8 ha); 4) przy ul. Poznańskiej 33 (powierzchnia 0,7 ha); 5) między ulicami Nowoogrodową (ob. Matejki) i Clausewitza (ob. Klonowicza) i przy ul. Spokojnej; 6) przy narożniku ulic Augusty (ob. Niegolewskich) i Zietena (ob. Jarochowskiego), o powierzchni l ha. Pierwszy z nich założony został przez Towarzystwo Opieki nad Chorymi Robotnikami na wydzierżawionych od miasta gruntach, pozostałe urządziła gmina miejska. Por. Auskunftsbuch ilber die Wohlfahrt - Einrichtungenfilr die Stadt Posen. 3 Auflage, Posen 1918, s. 89-90.
3 L. H. Śliwiński, Daleko za murami... Poznańskie wspominki. StarzY poznaniacy opowiadają, Poznań 1960, s. 42. 4 Zob. J. Schneider, Der Kleingarten, Leipzig- Berlin 1915; Jak powstały ogrody dr Schrebera, "Działkowiec", 9/1987; W. Lubawy, Historia ogrodów działkowych w Polsce . Warszawa 
1939; Z. Drwęska-Doeringowa, Ogrody dzialkowe, Łódź 1931. Pierwsza kolonia ogródków szreberowskich powstała w 1864 r. w Lipsku, a założył ją dyrektor tamtejszej szkoły Ernst L Hauschild. Pierwotnie ogródki szreberowskie przeznaczone były dla dzieci niezamożnych rodziców, z czasem przekształciły się w ogródki rodzinne, zyskując ogromne powodzenie w całych Niemczech. W 1900 r. na terenie Rzeszy czynnych było już ponad 10 tys. ogródków działkowych. Ogródki szreberowskie nazywano także familijnymi, robotniczymi lub domowymi (Heimgarten). 5 "Posener Zeitung", nr 299 z 30 VI1903; "Posener Tageblatt", nr 299 z 30 VI1903; "Posener N eueste N achrichten", nr 1230 z 30 VI 1903. 6 Były to pierwsze w Poznaniu miejsca do kąpieli sloneczno-powietrznych; dwa miesiące później, tj. we wrześniu 1903 r., podobne kąpiele urządzono na terenie miejskich łazienek rzecznych nad Wartą. Zob. W. Karolczak, Łazienki i kąpieliska rzeczne w dawnym Poznaniu (do 1914 r.), "Kronika Wielkopolski", 1/1997, s. 35-36. 7 "Posener Zeitung", nr 285 z 21 VI 1903 (ogłoszenie). W sprzedaży były także karty abonamentowe ważne cały sezon w cenie 3 marek dla członków Towarzystwa Przyrodoleczniczego i 4,5 marki dla niezrzeszonych. Do sezonowej karty abonamentowej można było dokupić dla każdego następnego członka rodziny tzw. kartę dodatkową w cenie 50 fenigów.
8 Vereins-Buch des Naturheilvereins in Posen. Herausgegeben vom Vorstande, Posen 1907, s. 68.
9 Ibidem, s. 67.
10 Ibidem, s. 68.
11 Ibidem, s. 69 (wzór umowy na dzierżawę działki).
12 Ibidem, s. 70-72 (regulamin Domu Wypoczynkowego Towarzystwa Przyrodoleczniczego) . 13 "Posener Zeitung", nr 491 z 20 X 1903 (ogłoszenie).
14 Vereins-Buch..., op. cii, s. 67.
15 Gartenbau-Ausstellung im Botanischen Garten. Katalog, Posen 1907.
16 "Posener Zeitung", nr 443 z 21 IX 1907.
17 "Posener Tageblatt", nr 423 z 10 IX 1903 (ogłoszenie); nr 431 z 15 IX 1903.
18 "Posener Zeitung", nr 337 z 21 VII 1908.