GORCZVŃSKIE FORTYFIKACJE
JANUSZ KARWAT
H istoria poznańskiej twierdzy jest ważnym fragmentem dziejów grodu Przemyśla. Dwa pierścienie fortyfikacji twierdzy wpłynęły decydująco na kształt współczesnego miasta. Wewnętrzny pierścień umocnień już nie istnieje, ponieważ został rozebrany na początku XX wieku i po II wojnie światowej, natomiast położone na peryferiach Poznania forty pierścienia zewnętrznego zachowały się w dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Przetrwało 14 fortów głównych i pośrednich, jedynie cztery zostały częściowo rozebrane lub wysadzone l. Przez południową część obszaru administracyjnego Górczyna przebiega zewnętrzny pierścień XIX-wiecznej twierdzy. W skład fortyfikacji górczyńskich wchodzą dwa forty artyleryjskie oraz 30 schronów różnych typów. U sytuowanie tych dzieł w rejonach zadrzewionych i doskonałe wkomponowanie w teren powoduje, że widoczne są one dopiero z bliższej odległości. Zarówno w latach I wojny światowej, jak i w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku nie odegrały większej roli. Wykorzystano je dopiero w styczniu i lutym 1945 roku, kiedy to zewnętrzna linia obrony niemieckiej oparta była na fortach XIX-wiecznych. Pomiędzy górczyńskimi ulicami: Głazową, Kępińską, Rawicką i od zachodu hotelem Batory położony jest fort główny IX Briinneck. Teren fortu otacza ze wszystkich stron osiedle domów jednorodzinnych. Dzieło to powstało w pierwszym etapie budowy zewnętrznego pierścienia twierdzy w latach 1876-80 2 . Jego zadaniem było blokowanie odkrytego wówczas przedpola pomiędzy liniami kolei wrocławskiej (od strony wschodniej) i zbąszyńskiej. Fort usytuowano na około 90-metrowym wzniesieniu, pomiędzy dolinami Górczynki od wschodu i strumienia Tunikowskiego od zachodu. Prace budowlane prowadziła firma G. Stammer & Co, o czym informuje napis na kamiennej tablicy sygnaturowej przy bramie głównej: Ba ugesselsch af t C. Stammer & Co i Hauptmann Gro/s Baumeister Sixi. Na drugiej tablicy wymieniono oso
Janusz Karwat
by nadzorujące budowę fortu - Hauptmann (kapitan) Grols był oficerem 5. Dolnośląskiego Batalionu Pionierów, a majster budowlany Sixi - przedstawicielem Dyrekcji Budowy Twierdzy mieszczącej się wówczas przy pi. Działowym.
W pracach budowlanych brali też udział jeńcy francuscy. Całkowity koszt budowy fortu wyniósł około 2 min marek 3 . Materiały budowlane dostarczano z uruchomionych na południe od Górczyna, między innymi w rejonie dzisiejszego Świerczewa, Kopaniny, Kotowa i Żabikowa, cegielni. W końcu lat 80. XIX wieku na rzecz rozbudowującej się twierdzy pracowało nawet osiem cegielni. Do dzisiaj pozostało po ich działalności ponad dwadzieścia stawów nad strumieniem Junikowskim i jego dopływami.
Fort otrzymał nazwę Brunneck dla upamiętnienia poznańskiego dowódcy V Korpusu Armijnego w latach 1848-51, generała leutnanta Karla von Brunnecka. Do połowy lat 20. XX wieku nazwisko patrona fortu umieszczone było na płycie kamiennej nad główną bramą wjazdową. Oba górczyńskie forty zostały zbudowane na bazie standardowego modelu fortu artyleryjskiego typu Biehlera. Model ten stosowano także w innych twierdzach pruskich powstałych w drugiej połowie XIX stulecia. Fort IX (podobniejak pozostałe poznańskie forty główne) stanął na planie symetrycznego sześcioboku.
Ryc. 1. Forty IX Brunneck i Villa R6hr oraz schrony w ich otoczeniu, fragment planu Twierdza Poznań. Fortyfikacje poznańskie w latach 1828-1944 Jacka Biesiadki z 2001 r.

Ryc. 2. Fort IX Briinneck na planie niemieckim z 1911 r.

Powierzchnia użytkowa 4 obiektu wynosi 3 tys. 900 m 2 , a kubatura -13 tys. 500 m 3 .
Fort ma dwa ciągi koszarowe. Pierwszy, dwukondygnacyjny, umieszczony jest w szyi fortu. Część środkowa bloku jest łagodnie załamana w kierunku wnętrza. Elewacja budynku koszarowego jest jednocześnie ścianą fosy (ceglane elewacje wykonane są w stylu Rundbogen), a w częściach skrzydłowych przechodzi całkowicie w mury zaporowe fosy. Pośrodku znajduje się brama zamknięta łukami pełnymi, ujętymi z obu stron w części górnej wykuszami stylizowanymi na wieże obronne. Wykusze i część elewacji nad bramą zwieńczone są mocnym gzymsem kaskadowym, a nad nim - gzymsem schodkowym. Komunikację pionową wewnątrz budynku zapewniały cztery klatki schodowe rozmieszczone równomiernie w części środkowej i na skrzydłach. Granitowe schody prowadziły na wał fortu. N a obu kondygnacjach bloku koszarowego znajduje się po 14 pomieszczeń, osiem w części środkowej i po trzy na skrzydłach. Przeznaczone były na izby żołnierskie (dziewięć), izby dla oficerów i podoficerów (pięć), wartownię, izbę dla środków łączności, izbę chorych, kuchnię, magazyny broni, środków saperskich i prowiantowe. Na skrzydłach każdej kondygnacji umieszczono 12 latryn. Sale mieszkalne, o powierzchni 40 m 2 każda, ogrzewane były piecami. Przewody kominowe i wentylacyjne, zachowane w większości do dzisiaj, poprowadzone są w ścianach pomiędzy pomieszczeniami. N a każdej kondygnacji od strony wewnętrznej (czoła fortu) biegnie korytarz. 
Janusz KalWat
Dodatkowo na skrzydłach korytarza dolnego znajdują się małe piwnice pod schodami. W ścianach bocznych koszar mieściły się na piętrze dwie strzelnice dla broni piechoty i po dwie działobitnie artylerii lekkiej na parterze. Rozwój broni strzeleckiej na początku XX wieku doprowadził do umieszczenia w fortach stanowisk karabinów maszynowych. Strzelnice posiadały ambrazury (osłony) w postaci uchylnych klap drewnianych obitych blachą stalową i służyły do prowadzenia ognia wzdłuż fosy przed koszarami szyi. W ścianach strzelnic zamontowane były tzw. podstawy forteczne. Przed skrzydłami budynku umiejscowiono tzw. wilcze doły w postaci obmurowanego wykopu o stromych stokach 5 . Wewnętrzne ściany koszar, o grubości 80 cm, wykonano z cegły ceramicznej.
Sklepienia ceglane o grubości metra przykryte są warstwą piasku i tłuczniobetonu. Łącznie grubość takiego stropu wynosiła 2,5 m. Do wnętrza fortu prowadziło przejście podziemne, zwane poterną lub potajnikiem. Wjazd główny natomiast wiódł przez most drewniany oparty na stalowych belkach, który łączył dziedziniec z górną kondygnacją koszar. Przed wiatami stalowymi mieściło się przedbramie z mostem zwodzonym. Za stalowymi wrotami poterna prowadzi lekko w górę do drugiego ciągu koszarowego, tzw. koszar czoła, i łączy koszary szyi z podwalnią (koszarami czoła), która pełniła funkcje magazynowo-gospodarczą (tu znajdowały się pomieszczenia przeznaczone na magazyny pocisków i łusek, przygotowalnie ładunków, warsztaty artyleryjskie i laboratorium). Do obrony wnętrza fosy służyły trzy kaponiery wewnętrzne: czołowa i dwie barkowe 6 . Najważniejsza z nich, podwójna kaponiera czołowa umieszczona na skarpie pośrodku czoła, posiadała cztery otwory strzelnicze skierowane na boki, dodatkowo osłonięte płytą pancerną. Prowadzono z nich ogień z broni maszynowej oraz z rewolwerowych działek kalibru 37 mm (Hotchkiss-Gruson). Ogień prowadzono także z trzech strzelnic górnych (na wprost) i czterech u nasady w kierunku fosy. Wejście do wnętrza kaponiery czołowej, obecnie zamurowane, prowadziło z koszar czoła poprzez poternę główną. Kaponierę oddzielał od powierzchni fosy tzw. rów diamentowy. Kaponiery barkowe, umieszczone w narożnikach łączących czoła i barki, posiadały tylko strzelnice karabinowe przeznaczone do obrony odcinków barkowych fosy i drogi wewnętrznej. Do kaponier barkowych wchodzono poternami z obu majdanów (dziedzińców fortu). Ponadto kaponiery otoczono rowami, a obok znajdowały się przejścia do fosy - bronione także przez wspomniane strzelnice. Dodatkowo wszystkie kaponiery chronione były przez galerie strzelnic umieszczone po ich drugiej stronie, w przeciwskarpie. Galeria czołowa posiadała 16 kazamat (izb fortecznych) ze strzelnicami i cztery pomieszczenia magazynowe, a galerie barkowe po trzy kazamaty i dwie dodatkowe izby. Galerie miały wyjścia bezpośrednio do fosy i zamykane były jednoskrzydłowymi drzwiami z blach, wzmocnionymi ceownikami. Cały fort otacza fosa o szerokości około 10 m i głębokości 9 m. Jej dno wyłożone było brukiem, a pośrodku biegł wąski kanał odwadniający ze studzienkami zbiorczymi dla wód opadowych. Dodatkowo wybudowano studnie z drenażem, 
+
2Siifl:l
(.

Ryc. 3. Rzut przyziemia Fortu IX Briinneckodprowadzające wodę poza teren fortu, w kierunku Górczynki na dzisiejszym Świercze wie. Obie ściany fosy: wewnętrzna (skarpa) i zewnętrzna (przeciwskarpa) są obmurowane. Skarpa zaopatrzona jest w mur wolno stojący, tzw. mur Carnota, który posiada wewnętrzny chodnik obronny ze strzelnicami - po pięć na obu odcinkach czoła i cztery na barkach. Mur przeciwskarpy wzmocniono łukami próżniowymi i zwieńczono kratą forteczną (płotem) o wysokości 2,5 m, posiadającą daszki nad kojcami, które zabezpieczać miały przed granatami zrzucanymi z góry. Za płotem fortecznym dookoła fortu biegnie wewnętrzna droga kryta o szerokości 2-2,5 m, a pod nią ława strzelecka z przedpiersiem. Wał ziemny przed ławą strzelecką bardzo łagodnie opada w kierunku zewnętrznym. Z dziedzińca przed blokhauzem do fosy prowadzi pochylnia. Zbudowano ją ze względu na dwie stajnie umiejscowione w przeciwskarpie. W 1941 roku fosa została zadaszona i przeznaczona na garaże i składnice sprzętu artyleryjskiego. Zaledwie dziewięć lat po zbudowaniu fortu przystąpiono do jego modernizacji. Przede wszystkim wzmocniono jego siłę rażenia poprzez zbudowanie przy barkach ziemnych dwóch baterii artyleryjskich, tzw. baterii dołączonych. Każda z baterii posiadała sześć stanowisk ziemnych dla dział oddzielonych poprzecznicami ziemnymi. Od strony fortu baterie posiadały schrony piętrowe. Obie baterie dostawione zostały po II wojnie światowej rozebrane. Dzisiaj rośnie tam las. Obok nieistniejącej baterii prawej zachował się dwupiętrowy schron ceglany, 
Janusz Karwat
Ryc. 4. Wjazd główny do Fortu IX od strony ul. Głazowej. Ze zb. MKZ.

wraz z drzwiami i zamurowanymi oknami, w znacznej części zasypany. Transport zaopatrzenia do schronu, głównie amunicji do dział, odbywał się wózkiem poruszającym się po torach wzdłuż fosy, dalej korytarzem łączącym dolną kondygnację z fosą i windą amunicyjną w schronie. Podobny schron znajdował się przy byłej baterii lewej. Jest niewidoczny - został rozebrany lub przysypany ziemią, o czym może świadczyć znajdujący się w tym miejscu nasyp7. Zachowały się także schrony na skrajach obu baterii dołączonych. Na skraju baterii prawej, od strony hotelu Batory, usytuowany jest schron betonowy o ceglanej ścianie czołowej z trzema wejściami, obecnie prawie w całości zasypany. Podobny schron baterii lewej bezpośrednio graniczy z posesją przy ul. Rawickiej 102. Spod gruzu widać tylko jego betonowy strop8. Podczas modernizacji strzelnice na skarpie przedłużono w stronę barków, a jako ścianę czołową wykorzystano mur Carnota. W ten sposób galerie strzeleckie zostały skazamatowane. Dokonano także przeróbek strzelnic i wejść do niektórych pomieszczeń. Mury fortu i ceglane sklepienia przykryto żwirobetonem i piaskiem. Powstała w ten sposób warstwa amortyzująca siłę rażenia pocisku. Jednak mimo tych przeróbek fort IX zachował pierwotną formę architektoniczną. Pozostałe forty główne uległy znacznie większym prze budowom 9 . W okresie wzmacniania fortu rozszerzono również rejon forteczny twierdzy.
Ze względów organizacyjnych twierdza podzielona była na 18 rejonów operacyjnych o numeracji odpowiadającej numerom fortów, np. I, la, II ... IXa. Rejon 
operacyjny fortu dzielił się na rejony o odpowiednich cechach określonych prawem. W rejonie operacyjnym fortu górczyńskiego wyznaczono trzy pasy. Najbliżej fortu, około 300 m od fosy, znajdował się tzw. rejon polowań (Jagd Rayon), dalej wyznaczono I rejon (I Rayon von Fort IX), około 600 m od fosy, sięgający obecnych ulic: Góreckiej od wschodu, Koźmińskiej na południu i Kopaniny od strony zachodniej, oraz II rejon (II Rayon von Fort IX), około 2 tys. m od fosy, sięgający dzisiejszego Fabianowa i zbiegu ulic Opolskiej i Leszczyńskiej. W pierwszym i drugim rejonie operacyjnym fortu nie mogło być żadnych zabudowań, w trzecim zaś można było wznosić jedynie budynki o lekkiej konstrukcji 1o . W latach 80. XIX wieku od strony czoła Fortu IX, między dzisiejszymi ulicami Leszczyńską i Opolską oraz strumieniem Górczynka od wschodu, urządzono plac ćwiczeń o powierzchni ok. 80 ha. Odbywały się na nim polowe ćwiczenia 6. pułku grenadierów i 47. pułku piechoty stacjonujących w koszarach jeżyckich ll . W połowie lat 90. XIX wieku fort wzbogacił się o dwa stanowiska obserwacyjne w postaci kopuł obrotowych WT 90 (Wachtturm 90). Zainstalowano je symetrycznie na remizach artyleryjskich czoła fortu. Ze względu na łatwość demontażu kopuły Fortu IX nie zachowały się. Ze stanowisk WT 90 prowadzono obserwację przedpola w celu ostrzeżenia przed szturmem. Poprzez instalację alarmową kopuły miały połączenie z pododdziałem wartowniczym. Odlane z żelaza, osadzone były na rolkach w pancernych gniazdach wmurowanych w górne części pomieszczeń obserwacyjnych. Gniazda, nad którymi zamontowano kopuły, po 1945 roku zostały zamurowane. Kopuły posiadały dwie szczeliny obserwacyjne umieszczone naprzeciw siebie, zamykane za pomocą zasuw. Nie miały żadnych urządzeń optycznych, stąd obserwację prowadzono gołym okiem. Obrót kopuł odbywał się na rolkach za pomocą korb y 12. Przed wybuchem I wojny światowej na przedstokach z wejściem od drogi krytej, na wysokości kaponier barkowych fortu, zbudowano dwa małe schrony betonowe, tzw. schrony pogotowia. Każdy z nich ma
R 5 J ' d i e S Z C Z ń koszaro,xl\Tch F ortu IX.
ye e nozpom e ",J' Ze zb. MKZ.

Janusz Karwat
jedno pomieszczenie o długości 2 m i wąskie wejście ograniczone z boków murami oporowymi i ślimacznicą. W latach pokoju fort ochraniał kilkunastoosobowy pododdział wartowniczy.
W wypadku zagrożenia wojennego jego załogę stanowić miały 2-3 kompanie piechoty, ?>-A baterie artylerii i pododdział wsparcia. Załoga fortu liczyć miała do 800 żołnierzy. Żołnierze ci obsadzali również schrony znajdujące się w międzypolu fortów 13 . W czasie I wojny światowej fortyfikacje górczyńskie, tak jak i poznańska twierdza, nie odegrały znaczącej roli. Według wcześniej opracowanych przez niemiecki sztab generalny planów operacyjnych w twierdzy miała być skoncentrowana armia polowa, by rozpocząć ofensywę w kierunku Warszawy. W zmienionym później planie operacyjnym Schliffena-Moltke twierdzy przypadła rola defensywna. Forty zamieniono na magazyny uzbrojenia i sprzętu poznańskiej intendentury V Korpusu Armijnego. W Forcie IX urządzono magazyn sprzętu wildeckiego oddziału saperów. W listopadzie 1918 roku górczyńska placówka Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego postanowiła własnymi siłami zająć fort oraz wywieźć zgromadzony w nim sprzęt. Młodzi bojownicy, przeważnie skauci, już od kilku miesięcy prowadzili jego obserwację, a więc trasy przemarszu wartowników, godziny zmian na posterunkach itp. W dniu 16 listopada 24-osobowa grupa młodych peowiaków pod dowództwem sierż. Mariana Wiśniewskiego, byłego podoficera armii niemieckiej, bez przeszkód opanowała fort. Jednak wskutek nieskoordynowania akcji z poznańską komendą POW Zaboru Pruskiego w ciągu dnia nie udało się wywieźć znajdującego się tam sprzętu. Wieczorem tego samego dnia kilkakrotnie liczniejszy pododdział z 29. batalionu saperów z Wildy odbił fort. Rannych zostało dwóch Polaków, a 19 aresztowano. Po tygodniu, w wyniku interwencji Polaków z Wydziału Wykonawczego Rady Robotników i Żołnierzy, wszystkich peowiaków zwolniono. Zmagazynowane w forcie wyposażenie w grudniu 1918 roku Niemcy wywieźli do Pił y 14. Opuszczony przez Niemców fort przejęty został w pierwszych dniach stycznia przez Wojsko Wielkopolskie 15 . W1920 roku, 23 lutego, twierdzę przemianowano na Obóz Warowny Poznań.
W ramach dowództwa Obozu Warownego utworzono Zarząd Forteczny, nazywany też Szefostwem Fortyfikacji. Zarządowi podlegały wszystkie forty i schrony. Za ich stan techniczny odpowiadał Zarząd Budownictwa Wojskowego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu. W 1926 roku w większości poznańskich fortów 18 dozorców koszarowych zastąpiło dotychczasowe służby wartownicze. Tak się też stało w fortach górczyńskich Villa i IX 16 . Do kampanii wrześniowej 1939 roku Fort IX wraz z sąsiadującym z nim placem ćwiczeń służyły 14. pułkowi artylerii polowej stacjonującej przy ul. Solnej oraz 7. dywizjonowi artylerii przeciwlotniczej z Sołacza. Latem 1939 roku na wałach wybudowano dwa małe schrony betonowe ze stanowiskami broni maszynowej 17. W latach II wojny światowej fort ponownie użytkowany był przez wojsko niemieckie, które przeznaczyło go na magazyny. W 1941 roku fosę zadaszono, urządzając w niej garaże. Podwyższono mur Carnota, w poprzek osi fosy ułożono belki żelbetowe, na których opiera się dach, a dno fosy pokryto po
Ryc. 6. Fragment elewacji frontowej budynku koszar szyi Fortu IX. Ze zb. MKZ.

sadzką betonową, zapewniając jednocześnie funkcjonowanie systemu odwadnIaJącego. Do końca lat 40. fort służył kwatermistrzostwu Okręgu Wojskowego nr 3 w Poznaniu. Później na krótko przejął go Wojskowy Rejonowy Zarząd Kwaterunkowo- Budowlany mieszczący się przy ówczesnej al. Stalingradzkiej (obecnie al. Niepodległości). W połowie lat 50. swoje magazyny urządziły w nim Poznańskie Zakłady Mięsne, Wojewódzka Spółdzielnia Spożywców "Społem" oraz Arged. N owi użytkownicy podzielili ścianami działowymi część pomieszczeń koszar szyi i czoła. Od końca lat 60. użytkownikiem części wschodniej jest Policja Państwowa (wówczas Milicja Obywatelska). Policja wybiła dodatkowy wyjazd z fosy od strony ul. Rawickiej, niszcząc tym samym lewą baterię dołączoną18. Otoczenie ziemne fortu rozparcelowano bez zgody konserwatora. Zniszczeniu przez użytkowników uległy elementy uprofilowania płaszcza. W lewym odcinku fosy, od strony szyi fortu, postawiono murowany barak, przed którym urządzono asfaltowy dziedziniec z prowadzącą doń d rogą 19.
Drugi fort górczyński, Villa R6hr, położony jest przy ul. Rembertowskiej, na wschód od os. Kopernika. Do lat 70. XX wieku graniczył z zabudowaniami starego Górczyna, obecnie otacza go nowe osiedle mieszkaniowe, a bezpośrednio przy fosie, od strony czoła fortu, znajdują się budynki parafii rzymsko-katolickiej pw. Świętej Rodziny. 
Janusz Karwat
Fort Villa jest jednym z fortów artyleryjskich pomocniczych. Wybudowano go w latach 1887-90, w drugim etapie budowy pierścienia zewnętrznego twierdzy. Koszt budowy wyniósł około miliona marek. Fort ma kształt trapezu z osią symetrii przebiegającą w kierunkach północny wschód - południowy zachód. Zbudowany został jako fort jednowałowy już w nowocześniejszej formie, podobnie jak forty pośrednie la, IIa, Va i VIIa. Koszary zajmują powierzchnię 950 m 2 , a ich kubatura 20 wynosi 2 tys. 900 m 3 . Zadaniem tego dzieła obronnego było blokowanie odcinka twierdzy zawartego pomiędzy drogą junikowską i szosą głogowską. Na wale fortu znajduje się pięć poprzecznie, z których trzy są na czole i po jednej na barkach. Wszystkie zawierają w sobie schrony artyleryjskie z przejściami do podziemi. Po wojnie wejścia do schronów zostały zamurowane, jedynie na lewym schronie czoła pozostały oryginalne metalowe drzwi. Obecnie majdan fortu zarastają drzewa i gęste k 21 rzewy . Wzdłuż szyi fortu usypano dodatkowy wał mieszczący schron z przejściem do szyjowej części koszar. Koszary szyi tego fortu, w porównaniu z koszarami fortu IX, są niewielkie, bowiem mają tylko pięć pomieszczeń: dwie izby żołnierskie, wartownię i telegraf, filtrownię oraz latryny. Elewacja koszar, w całości ceglana, posiada skromną dekorację architektoniczną nawiązującą do form gotyckich. Korytarz (poterna) prowadzi do znacznie większych, jednokondygnacyjnych koszar czoła zbudowanych na rzucie prostokąta. Koszary czoła mają 17 pomieszczeń rozplanowanych wzdłuż korytarza poprzecznego. Pierwotnie znajdowało się w nich sześć sal żołnierskich, po jednej dla dowódcy i oficerów, dwa magazyny żywności, pocisków i materiałów wybuchowych, lazaret, latryny i kuchnia. Do tej pory zachował się pierwotny układ pomieszczeń. W izbach żołnierskich widoczne są haki, na których umocowane były prycze. Otwory okienne, prostokątne i zamknięte łukiem pełnym, mają dodatkowe przysłony z blachy stalowej. W prawym skrzydle koszar czoła, w osobnym pomieszczeniu zachowała się studnia. Nadal funkcjonują otwory wentylacyjne. Działa instalacja elektryczna, dlatego większość pomieszczeń koszar szyi i czoła ma oświetlenie wewnętrzne. Na skrzydłach koszar czoła oraz przy bramie wjazdowej znajdują się jednobiegowe schody kamienne prowadzące na majdan, czyli na zewnątrz fortu. Bryła koszar czoła jest niewidoczna, ponieważ przykrywają ją warstwy piasku, tłuczniobetonu i ziemi o łącznej grubości ponad 3 m. Cały fort otoczono fosą głębokości około 6 m i szerokości 9 m. Po stronie skarpy, w części wjazdowej fortu zbudowano mur oporowy jako przedłużenie elewacji frontowej. Z pozostałych stron fort otoczono murami oporowymi przeciwskarp o wysokości 8 m. Po przeciwnej stronie fosy usypano skarpy ziemne bez murów oporowych. Fort otaczała krata forteczna z kutych prętów metalowych, które zostały współcześnie zdemontowane 22 . W fosie fortu umieszczono dwie kaponiery czołowe w przeciwskarpie. Łączy je z fortem korytarz biegnący pod fosą. W przeciwskarpie fosy z trzech stron znajduje się korytarz obiegający czoło i oba barki fortu. Łączy on kaponiery czołowe usytuowane na narożach północnym i południowym. Trzecia kaponiera, 
Ryc. 7. Rzut przyziemia Fortu Villa Rohrpo stronie południowo-wschodniej, broniła wjazdu do fortu. Z jej trzech stron umieszczono 12 prostokątnych otworów strzelniczych. Dostępu do fortu bronił dodatkowo blockhauz, który usytuowany był z prawej strony wjazdu, otoczony dodatkowo fosą o szerokości 2 m i głębokości 1,4 m. Obecnie budynek ten jest zasypany do wysokości otworów strzelniczych i częściowo zakryty murowaną dobudówką. Dawny plac broni oraz droga dojazdowa do niego pokryte są płytami betonowymi. Od ul. Rembertowskiej do fortu prowadzi droga, maskowana dobrze zachowanymi wałami ziemnymi. Do końca lat 60. XX wieku po jej prawej stronie stał budynek" dozorcowki". Brama, zamknięta pełnym łukiem, pozostała niezmieniona. Napis nad bramą wjazdową - "Fort Villa Rohr" - skuto w okresie międzywojennym. Przybudówki i konstrukcje metalowe zasłaniają częściowo rejon bramy głównej. Około 1914 roku zbudowano w przedstoku fortu od strony czoła dwa małe schrony betonowe (w okresie międzywojennym przejściowo znajdowały się w nim magazyny 7. batalionu taborów stacjonującego w koszarach łazarskich 23 ). Wiosną, podczas przygotowań obronnych prowadzonych przez 14. Wielkopolską Dywizję Piechoty, zbudowano na wale czołowym cztery kolejne małe schrony betonowe zbrojone metalowymi prętami. Każdy ma jedno pomieszczenie z otworem w kierunku przedpola i niskie wejście od strony wewnętrznej fortu. 
Janusz Karwat
W 1931 roku, na wniosek dra Andrzeja Wojtkowskiego, Fort Villa otrzymał imię gen. Michała Sokolnickiego, (Fort IX - płka Edmunda Taczanowskieg0 24 ). W 1939 roku fort wyposażono w pancerne stanowisko obserwatora piechoty z zespołem pomieszczeń. Kopuła żeliwna osadzona na schronie betonowym posiadała sześć otworów umożliwiających obserwację okrężną. Zachowały się stalowe drzwi wejściowe. Około 500 m na południe od fortu, a więc w strefie I rejonu, przebiega linia kolejowa. Gdy budowano fort, był to teren otwarty, obecnie występuje tutaj zabudowa wzdłuż ulic Jawornickiej, N ewtona i Górniczej oraz ogródki działkowe. W II rejonie operacyjnym w końcu XIX wieku stały jedynie nieliczne budynki o lekkiej konstrukcji, a na łąkach wzdłuż strumienia Junikowskiego przeważały wyrobiska powstałe w wyniku pozyskiwania tutaj wcześniej torfu i rudy darniowej. Do tego cieku wodnego wpływa strumień Ceglanka. W latach 70. XIX wieku powstała nad nim cegielnia produkująca materiały budowlane na potrzeby twierdzy (obecnie południowy skraj ul. Ceglanej). W latach 1940-44 wojsko niemieckie przeznaczyło fort na cele magazynowe, a w styczniu 1945 roku fort obsadzony został przez obrońców "Festung Posen". Przez kilka lat po wojnie użytkowany był przez oddziały Ludowego Wojska Polskiego. Do lat 90. swoje magazyny miała tutaj Powszechna Spółdzielnia Spożywców "Społem", potem przez dziewięć lat część pomieszczeń koszar szyi dzierżawiła hurtownia armatury sanitarnej. Od początku 2001 roku obiekt jest opuszczony, ale zabezpieczony. Obsadę fortu stanowiły dwie kompanie piechoty oraz bateria artylerii pieszej (Fussartillerie), która wyposażona była w działa dużego kalibru (100-210 mm)25.
W skład uzbrojenia wchodziły też działa kazamatowe mniejszego kalibru, służące do ostrzału przedpola. Do obrony fos obu górczyńskich fortów stosowano przeciwszturmowe działka rewolwerowe. Mocowano je w kaponierach skarpowych i przeciwskarpowych. Otwory strzeleckie, w których montowano działka, były osłaniane metalowymi zasuwami. Działka rewolwerowe miały kaliber 37 mm i oddawały 50 strzałów na minutę, rażąc w zasięgu do 3 km 26 . Obsadę dla fortów zapewniały dwa stacjonujące w Poznaniu oddziały artylerii: pułk artylerii pieszej (Niederschlesisches Fussartillerie Regiment nr 15), od 16 marca 1865 r. stacjonujący w koszarach przy ul. Rycerskiej (obecnie ul. Ratajczaka), a od 1914 roku w nowo wybudowanych koszarach sołackich, i pułk artylerii polowej (1 Posensches Feld Artillerie Regiment nr 20) rozmieszczony od 24 października 1872 r. w koszarach przy ul. Magazynowej (Solnej), którego baterie, wyposażone w działa zaprzęgowe, przeznaczone były do działań polowych, czyli ruchomych 27 .
W rejonie operacyjnym Fortu Villa znajdują się trzy betonowe schrony zbudowane w latach 1903-05. Miały one za zadanie wzmacniać najsłabsze międzypola tego rejonu. Dwa z nich to schrony piechoty budowane w pierwszej linii, tzn. na wysokości czół fortów. Posiadają po 6 pomieszczeń o wymiarach 7,5x4 m i wysokości do 3 m. Każdy mógł pomieścić jedną kompanię piechoty liczącą 240 żołnierzy. Pierwszy z tych schronów, przy ul. Górniczej, jest zasypany (zbudowano na nim sklep), drugi usytuowany jest po wschodniej stronie ul. Głogów
Ryc. 8. Gorczyński schron artyleryjski. Ze zb. MKZ.

ski ej, przed końcem wiaduktu i przed skrzyżowaniem ulic Stęszewskiej i Czempińskiej. W pobliżu zbiegu ulic Andrzejewskiego i Miedzianej zachował się podwójny schron amunicyjny. U sytuowany ponad 300 m za linią obrony mógł pomieścić zapas amunicji na trzy dni walki. Starsza część schronu zbudowana została w latach 1887-96, nowsza w latach 1903-05. Po wojnie schron przerobiony został na potrzeby obrony przeciwlotniczej. W rejonie obrony Fortu IX znalazło się sześć schronów (poza wspomnianymi schronami baterii dostawionych). Są to dwa schrony piechoty: przy ul. Krajewskiego, częściowo zniszczony i zasypany, oraz przy ul. Jesionowej, także zasypany, na terenie Zespołu Opieki Zdrowotnej. Cztery schrony betonowo-ceglane z lat 1913-14 usytuowano na terenie posesji przy ul. Gostyńskiej, przy ul. Piargowej oraz dwa pomiędzy ulicami Goleszowską i Jabłonowską, obecnie zasypane. W latach 1941-44 wybudowano 11 schronów służących głównie ludności cywilnej na wypadek alianckich bombardowań lotniczych 28 . Od zachodu i południa Górczyna przebiegała droga łącząca zewnętrzny pierścień fortów. Ciągnęła się od Fortu VIII obecnymi ulicami Taczanowskiego, Ściegiennego, Albańską i dalej biegła w kierunku stacji kolejowej Poznań-Górczyn, przecinała ul. Głogowską i skręcała na wschód wzdłuż obecnej ul. Czechosłowackiej29.
Funkcję obronną umocnienia górczyńskie pełniły dopiero w końcu II wojny światowej. W połowie stycznia 1945 roku Armia Czerwona podjęła ofensywę na berlińskim kierunku strategicznym. Już 23 stycznia oddziały l. Armii Pancernej Gwardii l. Frontu Białoruskiego dotarły do wschodnich przedmieść Poznania 
Janusz Karwat
i sforsowały Wartę na południe od miasta. "Z kierunku zachodniego nie prowadziliśmy ataku. Świadomie nie okrążyliśmy miasta, aby uniknąć walk ulicznych. Liczyliśmy na to, że nieprzyjaciel skorzysta z przejścia pozostawionego mu na zachodnim skraju miasta (...) Ale nasze ruchy nie sprawdziły się, nieprzyjaciel nie zamierzał opuścić twierdzy. Zrozumieliśmy, że o twierdzę i miasto wypadnie nam walczyć uporczywie i długo", pisał w swoich wspomnieniach gen. płk Wasilij Czujkow 30 . Komendant twierdzy Poznań gen. mjr Ernest Mattern do obrony miasta wykorzystał przede wszystkim zewnętrzny pierścień fortów oraz umocnienia winiarskie (Cytadelę) jako rdzeń twierdzy. Dysponował około 30 tys. żołnierzy. Przed zewnętrznym pierścieniem fortów wykopano rów przeciwczołgowy, a przed nim jedną lub dwie linie okopów dla piechoty wraz z zaporami z drutu kolczastego. Do obrony przystosowano też zabudowę miejską. Przygotowania do obrony prowadzono aż do 26 stycznia, jednak, zwłaszcza od strony zachodniej i południowej, nie zostały one zakończone 31 . Górczyn i jego fortyfikacje znalazły się w pasie obrony odcinka "Zachód".
Forty Villa i IX oraz ich międzypola obsadzili żołnierze z zapasowego pułku lotniczego 5. Okręgu Lotniczego wcieleni 20 stycznia do załogi twierdzy. Oddział ten składał się głównie z personelu naziemnego (technicznego) obsługi lotnisk, a więc żołnierzy bez doświadczenia bojowego. Do pomocy 26 stycznia komendant skierował dodatkowo batalion ochrony. Forty górczyńskie nie otrzymały środków artyleryjskich. W razie zagrożenia miała je wspomagać ogniem bateria dział kalibru 105 mm z sąsiedniego fortu dębieckiego IXa Witzelben. Na wałach obu fortów obrońcy wykopali stanowiska, na których umiejscowiono karabiny maszynowe 32 . Po południu 25 stycznia 1945 r. czołowe oddziały 27. i 74. dywizji piechoty gwardii po sforsowaniu Warty pod Czapurami wyszły na południowy skraj Poznania. Wieczorem opanowały leżące na południe od Górczyna Fabianowo. W następnym dniu rozwinęły swoje stanowiska baterie 128. brygady artylerii lekkiej pod dowództwem pika Anatolija Kozuba i rankiem 27 stycznia rozpoczęły ostrzał fortyfikacji górczyńskich, który jednak nie przyniósł większych efektów. W czasie zbliżania się do fortów piechota 27. i 74. dywizji gwardii poniosła znaczne straty. Jej natarcie zatrzymało się na linii rowu przeciwczołgowego. Wobec tego dowódca 29. korpusu armii gwardii gen. mjr Atanasij Szemienkow zrezygnował ze szturmu fortów i postanowił skierować główne uderzenie korpusu siłami 27. dywizji piechoty na odcinek pomiędzy fortami górczyńskime 3 . Zmasowana nawała ogniowa spowodowała osłabienie siły rażenia obrońców. Oddziały piechoty zajęły schrony piechoty przy ul. Górniczej i na obecnym os. Kopernika. Zdobycie schronów umożliwiło nacierającym wyjście na tyły Fortu Villa, a 28 stycznia 1945 r. oddziały 27. dywizji piechoty gwardii opanowały cały Górczyn. Załogi bombardowanych fortów poddały się tego samego dnia. Przez cały dzień 27 stycznia Niemcy stawiali jeszcze opór w rejonie dworca Poznań-Górczyn i nasypu toru kolejowego. Wieczorem małymi grupami zaczęli wycofywanie się w kierunku miasta. Pościg za uchodzącymi Niemcami kontynuował przez Górczyn-Zatorze, ulicami Krzywą, Daleką aż do Górki, 76. pułk piechoty gwardii. Za piechotą sowiecką poruszały 
się baterie artylerii, by wspomagać ogniem jej natarcie, a 191. pułk artylerii lekkiej po przekroczeniu linii kolejowej rozwinął swoje szyki bojowe wzdłuż ul. Ściegiennego. Tymczasem odcięty oddział Niemców rozpoczął kontratak na cmentarzu ewangelickim. Opanował stację kolejową i odciął od reszty pułku dwie baterie. Wymiana ognia trwała kilka godzin. Na pomoc odciętym artylerzystom podążył zawrócony z Łazarza 83. pułk piechoty gwardii. Otoczeni na cmentarzu Niemcy w większości zginęli 34 . Prawie do końca stycznia, zwłaszcza nocami, na tyłach oddziałów sowieckich małe grupki Niemców poprzez teren obu cmentarzy górczyńskich i dalej przez ogródki działkowe próbowały przedostać się do centrum miasta. W zabudowaniach cegielni na Kotowie grupa żołnierzy niemieckich wytrwała aż do pierwszych dni lutego 1945 roku 35.
Od 1998 roku ochronę nad górczyńskimi fortami sprawuje Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra". Pomieszczenia fortu wykorzystują na swoje sypialnie nietoperze. W styczniu 2001 roku naliczono ich ponad sto. Fort Villa jest obecnie własnością miasta. Od początku września 2001 roku administruje nim spółka EM-De Zarządzanie i Administracja Nieruchomościami związana z poznańskim oddziałem Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji (TMF), którego ambicją jest utworzenie w Forcie Villa muzeum poświęconego poznańskim militariom. W podobny sposób wykorzystywane są już fortyfikacje w Toruniu, Krakowie i Gdańsku 36 .
PRZYPISY:l O poznańskich fortyfIkacjach piszą szerzej między innymi: E. Linette, Cytadela w Poznaniu, mps, Poznań 1965; Poznańskie fortyfikacje, pod red. B. Polaka. Poznań 1988; A. Wędzki, Rozwój przestrzenny miasta po 1815 roku, [w:] Dzieje Poznania 1793-1918, pod red.
J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, T. II, Warszawa-Poznań 1994; J. Biesiadka, P. Wojciechowski, Twierdza Poznań, "Odkrywca", 3/2001. 2 Miejski konserwator zabytków w Poznaniu (dalej MKZ). Nr 1034 - Fort IX, dokumentacja sporządzona przez A. Pryszczewskiego i W. Sobkowskiego 27.04.1993 r. 3 T .
amze. 4 T .
amze. 5 P. Wojciechowski, Fort VIIColomb. Studium historyczno-konserwatorskie, mps, Poznań, bdw, s. 8-9. 6 Kaponiera - budowla przeznaczona do obrony wnętrza fosy. Może być przyległa do stoku (wewnętrzna) lub zewnętrzna (kojec) usytuowana w przeciwstoku. 7 Schron prawej baterii dostawionej nie został oznaczony na planie umocnień twierdzy. Patrz: Fortyfikacje poznańskie w latach 1828-1944. Przewodnik, oprać. J. Biesiadka, M. Wojciechowski, A. Gawlak, Poznań 2001.
8 Na podstawie wizji lokalnej przeprowadzonej przez autora we wrześniu 2001r.
9 Szczególnie jest to widoczne, gdy porównamy rejony fortów i otoczenia bramy głównej. Fort IX wzmocniono w latach 1887-88. 10 Fortyfikacje poznańskie, op. cit., s. 118 passim.
11 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CA W), WBH. 1.100.2004, relacja Korneliusza Stępczaka z 711929 r.

Janusz Karwat
12 Kopuły obserwacyjne WT.90 miały 800 mm średnicy, grubość 30 mm i ważyły 265 kg. Gniazdo kopuły było także odlewem żeliwnym i ważyło z rolkami 425 kg. Wnętrze pomieszczenia obserwacyjnego wyłożono płaszczem z blachy. Kopuły tego wzoru zachowały się w twierdzy toruńskiej. Por. ustalenia Jacka Biesiadki najego stronie internetowej. 13 H. Metz, Die deutsche Infanterie, Berlin 1939, s. 8-9.
14 CAW, L 400. 2027/5, Opis działalności POW zaboru pruskiego grupy Górczyn w Poznaniu, relacja Mariana Wiśniewskiego, s. 1-12; W siedemnastą rocznicę zajęcia reduty nr 9 w Poznaniu przez POw, "Zew Polski Zachodniej", 47/1935, s. 2. Według tych relacji akcję uzgodniono z Hieronimem Grzeszkowiakiem i Arkadym Fiedlerem z komendy POW zaboru pruskiego. 15 W kartotece Fortu IX A. Ryszczewski i W. Sobkowski stwierdzają, że dzieło to zostało zdobyte przez powstańców wielkopolskich 27 XII 1918 r. Faktu tego nie potwierdzają żadne dostępne autorowi źródła, w tym liczne wspomnienia uczestników powstania. 16 16 Przed wjazdem do każdego z fortów wzniesiono lekkiej konstrukcji parterowe budynki, tzw. dozorcówki. Te przy fortach górczyńskich rozebrano w latach 60. 17 Relacja Zdzisława Cebulskiego z 28 X 1998 r. w posiadaniu autora.
18 Pomieszczenia zajmowane przez policję oznaczono jako posesję przy ul. Rawic ki ej 111. Poprowadzono do niej nową drogę utwardzoną.
19 Własność WPPSM w Poznaniu. Wizja lokalna autora w dniu 18 VI 2001 r.
20 A. Pryszczewski, W. Sobkowski, Fort Villa, nr 1033, MKZ Poznań, s. 15.
21 Na podstawie oględzin przeprowadzonych przez autora w dniu 28 IX 2001 r.
22 Ibidem.
23 CAW, WBM 400,1761, Zespół Zarządu Fortecznego w Poznaniu, k. 78.
24 Biblioteka Raczyńskich, zesp. Andrzeja Wojtkowskiego, sygn. 3950-3960.
25 Baterie artylerii pieszej mogły być wykorzystywane do działań polowych poza twierdzami. Armaty transportowano zaprzęgami, a działon, czyli obsługa, poruszał się pieszo; stąd nazwa artyleria piesza. 26 Działka strzelały pociskami kaliber 37 mm, odłamkowymi o wadze 460 g oraz kartaczami (ładunek składający się z 40 kulek). Kartacze raziły na odległość do 300 m i były bardzo skuteczne do obrony fos fortów. 27 W czasie I wojny światowej w koszarach sołackich formowały się i szkoliły kolejne dywizjony artylerii ciężkiej nasyłane sukcesywnie na front zachodni, gdzie wspomagały swym ogniem dywizje poznańskiego 5. okręgu generalnego. 28 Trzy z nich zbudowano na północ od ul. Bojanowskiej, po jednym na os. Kopernika i ul. Częstochowskiej na Zatorzu, dwie przy ul. Palacza, trzy pomiędzy ulicami Winkiera i Hetmańską. 29 Przebieg drogi okrężnej i innych dróg fortecznych dojazdowych do poszczególnych fortów przedstawiają mapy Poznania z przełomu XIX i XX w., m.in. Plan der Stadt Umgebung van Posen, k. XIX w. BGT. VAM Dział Rantografii. 30 W. Czujkow, Koniec III Reicha, "Oktiabr", 3/1964, s. 133; S. Okęcki, Wyzwolenie Poznania 1945, Warszawa 1975, s. 17-18. 31 Gen. mjr Ernst Mattern usunięty został ze stanowiska 31 I 1945 r. przez Heinricha Himmlera. Na komendanta wyznaczono pika Ernsta Gonella, od 7 II awansowanego do stopnia generała majora. Gen. mjr Mattern został dowódcą południowego odcinka obrzeży Cytadeli. Szerzej: Z. Szumowski, Boje o Poznań, Poznań 1980, s. 41-61. 32 Z. Grot, TagebuchAnschnitt" Warthe" - opisy, "Przegląd Zachodni", 6-8/1953, s. 438"'49.
33 74. dywizja piechoty gwardii skierowana została do natarcia na kierunku dębieckim, pomiędzy fortami IX i IXa. S. Okęcki, op. cit., s. 159. 34 Z. Szumowski, op. cit., s. 254: S. Okęcki, op. cit., s. 170.
35 Z. Szumowski, op. cit., s. 260.
36 YVwiększości fortów poznańskich są magazyny. W Forcie VII - muzeum, VIII - centrum rozrywki, llia - krematorium, w Ha ma swoją siedzibę TOP "Salamandra", a w lXa - klub płetwonurków. Na ten temat: L. Bojarski, Ożywić forty, "Gazeta Wyborcza" z 13 IX 2001, s. 4.