DZIAŁALNOŚĆ ZGROMADZENIA SIÓSTR MIŁOSIERDZIA NA GÓRCZYNIE LESZEK WILCZYŃSKI D o początków XIX wieku brak było w Poznaniu należytej opieki nad chorymi. Szpitale pełniły funkcję przytułków dla ciężko chorej, najuboższej ludności lub pozbawionych środków do życia starców, a w czasie rozlicznych epidemii izolowano w nich chorych mieszkających w mieście. Aby zaradzić rosnącym potrzebom, żona namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego Antoniego Radziwiłła, księżniczka pruska Luiza Hohenzollern poparła projekt urządzenia nowoczesnego szpitala. Dzięki jej staraniom w listopadzie 1822 roku sprowadzono z Warszawy polskie Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo. Szarytki, rzadziej zwane wincentkami l, były szczególnie powołane do pracy w szpitalnictwie, ponieważ ich reguła zakonna pozwalała na pielęgnację chorych bez różnicy płci, wieku, stanu społecznego i wyznania 2 . Rząd pruski, który wcześniej dokonał kasacji Konwentu Sióstr Bernardynek w Poznaniu, oddał ich dawny dom i kościół Przemienienia Pańskiego przy pi. Bernardyńskim szarytkom. Otwarcie szpitala l stycznia 1823 r. było przełomowym wydarzeniem w dziejach opieki zdrowotnej w Poznaniu 3 . W ślad za tym pierwszym zakładem leczniczym tworzyły siostry miłosierdzia w XIX wieku następne, mniejsze ośrodki (domy) opieki nad ubogimi chorymi na terenie tutejszej archidiecezji. Wszystkie te lokalne szpitaliki podlegały Domowi Prowincjalnemu dla ziem zaboru pruskiego, który od 1850 roku znajdował się w Poznaniu, a w 1863 roku przeniesiony został do Chełmna na Pomorzu 4 . Równocześnie szarytki podlegały władzy duchownej archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej. W 1907 roku hrabianka Aniela Potulicka kupiła za sumę 35 tys. marek niewielki dom przyległy do sierocińca przy ul. Filipińskiej 4 i postanowiła urządzić w nim zakład stałej opieki nad kalekami i nieuleczalnie chorymi. Pokryła koszty remontu zaniedbanego budynku i wyposażenia go w stosowny sprzęt, a prowadzenie przytułku powierzyła szarytkom 5 . Na uruchomienie Zakładu dla Kalek i Nieuleczalnych pw. Św. Łazarza, bo taką nazwę nosił przytułek, siostry miłosierdzia uzyskały pozwolenie od rządu pruskiego dzięki staraniom bpa Edwarda Likowskiego. Uroczyste otwarcie i poświęcenie Zakładu nastąpiło we wrześniu 1907 roku. Śródecki Zakład urządzono dla 35 nieuleczalnie chorych. Był to pierwszy tego rodzaju dom opieki na terenie Wielkopolski. Warunki przyjmowania do Zakładu zebrano w tzw. ustawach. W wersji z 1907 roku statut ten brzmiał następująco: "U stawy dla domu kalek nieuleczalnych l. Przyjmuje się jedynie kaleki nieuleczalne, którzy nie mają żadnej opieki, a których żaden szpital nie przyjmuje. 2. Chorych przyjmuje się w każdym wieku, obojej płci, bez względu na religię i narodowość, z wyjątkiem umysłowo chorych. 3. Miesięczna opłata za osobę wynosi 15 marek. 4. Każdy do zakładu przyjęty chory obowiązany jest z sobą przynieść 3 nowe koszule, 3 pary pończoch, pół tuzina chusteczek do nosa, jedno niedzielne ubranie i l parę obuwia, odpowiadające przepisom zakładu. Innych starych rzeczy do zakładu zabierać nie wolno. 5. Fundacja łóżka wynosi 6000 marek i fundator ma prawo na wieczne czasy do l łóżka. 6. Każdy kaleka oddany do szpitala zostaje pod opieką osób nim zarządzających i odwiedzać go nie wolno, jak tylko za ich pozwoleniem. 7. Każdy dobroczyńca oddający chorego do zakładu składa sumę w ilości 60 marek na pogrzeb lub też zobowiązanie piśmienne pokrycia kosztów pogrzebu". W niedługim czasie budynek Zakładu św. Łazarza na Śródce 6 okazał się zbyt mały w stosunku do potrzeb, więc fundatorka kupiła obszerną, dwupiętrową kamienicę przy ówczesnej ul. Hellmanna (obecnie ul. Sielska 13) na Górczynie wraz z przyległym podwórzem, budynkiem gospodarczym i kilkumorgowym ogrodem. Dom na Śródce sprzedano. Okazały budynek Zakładu Sióstr Miłosierdzia wyróżniał się na tle małych domków ówczesnego Górczyna. Zbudowany w 1905 roku, choć był w dobrym stanie wymagał jednak gruntownej przebudowy w celu zaadaptowania go na potrzeby Zakładu. Starano się zatrudniać w tym celu firmy polskie. Rysunki wykonał architekt Miiller z Łazarza, prace murarskie - zakład Kliszczyńskiego, malarskie - firma Hartmanna, ozdoby sztukatorskie - Dużyński, zaś wodociągi założyło przedsiębiorstwo instalacyjne braci Hedingerów. Na miesiąc przed otwarciem domu oddano do użytku nową windę, niezbędną do transportu chorych 7 . W przedsionku wmurowano tablicę z napisem: "Dom nieuleczalnych, fundowany przez hrabinę Anielę Potulicką z Potulic 1907 r." Na parterze usytuowane były kapliczka i mieszkania sióstr szarytek. W kapliczce znajdował się ołtarz wykonany w pracowni Nowakowskiego, a na ścianach bocznych wisiały obrazy Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Wincentego a Paulo. Błyszczał pozłotą sufit z okiem Opatrzności, a całość "przedstawiała bardzo ujmujący widok" . Na dwóch piętrach mieściły się sale i pokoje dla chorych. Stosowano najnowsze urządzenia, a wszystko w trosce o to, by chorzy mieli dużo światła, świeżego powietrza i cie Leszek Wilczyńskipła. Zamontowano pełne oświetlenie elektryczne i centralne ogrzewanie parowe, na każdym piętrze były łazienki, na piętrach duże balkony, a z okien roztaczał się widok na ogrody. W suterenach znajdowała się obszerna kuchnia z wielkim piecem do gotowania, a także spiżarnia obficie zaopatrywana przez fundatorkę w wiktuał y 8 . Uroczyste otwarcie miało miejsce w czwartek po południu 23 listopada 1911 r. Poświęcenia nowej siedziby Zakładu dokonał bp Likowski, w okresie wakansu arcybiskupiego zarządzający archidiecezją. Mieszkańcy Górczyna rzęsiście oświetlili okna na cześć księdza biskupa obchodzącego właśnie 50-lecie kapłaństwa. Była to jednocześnie manifestacja narodowa 9 . Witał go "lud licznie zebrany" oraz fundatorka, dziekan poznański ks. Wacław Mayer, jak też kurator Zakładu, miejscowy proboszcz ks. Kazimierz Maliński. W przemówieniu biskup Likowski wskazał na znaczenie instytucji i dobroczynny wpływ sióstr miłosierdzia na życie parafii 10. Początkowo w Zakładzie na Górczynie znalazło przytułek 38 nieuleczalnie chorych przeniesionych ze Środki. Całość przeznaczona była dla 50 osób, z perspektywą zwiększania tej liczby pod warunkiem uzyskania wsparcia finansowego. Atoli już po kilku miesiącach przebywało w Zakładzie 52 chorych. Większość z nich opłacała "minimalne ceny", uiszczane przez krewnych bądź z rent inwalidzkich. Piętnaście osób utrzymywano bezpłatnie, gdyż nie miały one żadnego wsparcia 11. Te symboliczne raczej opłaty pokrywały tylko niewielką część kosztów. Zakład utrzymywał się dzięki hojności fundatorki (płaciła rocznie 1500 marek), a w mniejszym stopniu z datków innych dobroczyńców. Około 1910 roku hrabina Potulicka dokupiła jeszcze kilkunastomorgowe gospodarstwo1 2 , na gruntach którego zaprowadzono sad owocowy i ogród warzywny. Podczas powstania wielkopolskiego fundatorka, zagrożona ze strony bojówek Grenzschutzu za działalność patriotyczną, znajdowała przez kilka miesięcy schronienie w Zakładzie przy ul. Sielskiej 13 . W 1924 roku przy ul. Sielskiej 11 wybudowano nową kaplicę, która zastąpiła dotychczasową kapliczkę w domu Zakładu przy ul. Sielskiej 13. N owa kaplica pw. św. Łazarza przylega do budynku Zakładu. Zaprojektowana przez wybitnego architekta poznańskiego Adama Ballenstaedta, zbudowana została i wyposażona na koszt znanej poznańskiej firmy budowlanej inż. Maksymiliana Garsteckiego, budowniczego m.in. Pewuki i kina Bałtyk. W protokole z wizytacji kaplicy, dokonanej przez bpa Karola Radońskiego 25 stycznia 1928 r., stwierdzono, iż wszystko odpowiada przepisom liturgicznym 14 . Wizytacja wiązała się zapewne z zamierzonym erygowaniem w 1929 roku nowej parafii dla Górczyna. N owa parafia górczyńska nie miała jeszcze kościoła, dlatego też w latach 1929-31 kaplica sióstr miłosierdzia zastępowała wiernym kościół parafialny. Jej kapelanem od 1928 roku był pochodzący z archidiecezji wileńskiej ks. Aleksander Mościcki, a następnie od 1932 roku ks. Stanisław Misiek. Po wybudowaniu kościoła w 1931 pozostawała nadal kaplicą publiczną, dostępną dla ogółu wiernych. Od 1956 roku kaplica nosi wezwanie Niepokalanego Serca Maryi 15 . Drugą większą inwestycją było dobudowanie do pierwotnego budynku Zakładu drugiej części na dokupionej uprzednio sąsiedniej działce przy ul. Sielskiej 15. Ryc. 1. Budynki zakładu przy ul. Sielskiej, fot. z przełomu lat 50. i 60. XX w. Ze zb. sióstr miłosierdzia. W tym celu rozebrano stojący tam parterowy domek czteroizbowy, w 1932 roku zwieziono materiały budowlane, sporządzono projekt budynku i uzyskano pozwolenie. Kierownictwo budowy powierzono firmie Jana Heinzego z Poznania. Prace rozpoczęto w lipcu 1932, a ukończono 10 kwietnia 1933 r. Dwupiętrowy obiekt z tarasami nie stanowi oddzielnego domu, a jest jedynie przybudówką, połączoną z dawnym budynkiem bezpośrednim przejściem. Rozbudowy Zakładu dokonano głównie z datków donatorów l6 . Zabudowania i grunty należące do Zakładu od początku, to jest od 1907 roku, były zapisane przez fundatorkę na siostry miłosierdzia Aleksandrę Heese (przełożona sierocińca) i Ludwikę Walich (pierwsza przełożona Zakładu Św. Łazarza). Zapis ten dotyczył także nieruchomości przy ul. Sielskiej. Wraz z rozbudową Zakładu trzecią współwłaścicielką stała się siostra Teodora Kromolicka. W 1928 roku wszystkie trzy siostry notarialnie przekazały jako darowiznę ogół nieruchomości Zakładu przy ul. Sielskiej na własność Domowi Prowincjalnemu (nazywanemu wtedy Domem Centralnym) Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Chełmnie nad Wisł ą 17. Zakład funkcjonował początkowo wg zasad przytoczonych wyżej ustaw z 1907 roku, a w latach międzywojennych - na podstawie rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r. i rozporządzenia wykonawczego z 14 lutego 1931 r. w sprawie działania zakładów leczniczych, a także statutu Leszek Wilczyński szpitali kościelnych 18. Personel pielęgniarski stanowiły wyłącznie siostry miłosierdzia. ZważYwszY na liczbę podopiecznych, z których duża część wymagała opieki całodobowej, obsada ta była nieliczna. Początkowo na Śródce, a od 1911 roku w nowym, większym Zakładzie pracowało wraz z przełożoną pięć sióstr. W wolnej Polsce, gdy Zakład się rozbudował, wzrosła też liczba sióstr: w latach 1919-20 pracowało ich tutaj 10, w latach 1921-31 osiem, w latach 1932-33 ponownie 10, w latach 1934-35 nawet 13, a od 1935 do 1939 roku 11 wraz z siostrą przełożoną zajmującą się przeważnie sprawami administracyjnymi. Średnio najedną siostrę przypadało zatem 9-10 chorych 19 , niezależnie od obowiązków w kuchni, pralni i związanych z zaopatrzeniem. Funkcje sióstr przełożonych Zakładu kolejno sprawowały: do 1914 roku s. Ludwika Walich, w latach 1915-21 s. Teodora Kromolnicka, w latach 1922-26 s. Weronika Dolata, w 1927 roku s. Anna Mayerówna, w latach 1928-33 s. Ludwika Popławska i w latach 1933-39 s. Katarzyna Pieczewska. Zachowały się sprawozdania statystyczne Zakładu z lat 1931-36, co pozwala na określenie dokładnej liczby chorych i rodzajów chorób (por. tabela). DANE o CHORYCH 1931/32 1932/33 1933/34 1934/35 1935/36 aj płci męskiej 40 35 31 42 24 płci żeńskiej fil 3) 65 00 59 bj wiek od-do lat 5-90 6-90 9-93 11-93 7-92 cj wyznanie katolickie 96 94 m 121 83 wyznanie prawosławne 1 1 1 1 wyznanie protestanckie 1 dj narodowość polska CJ1 f6 94 122 m narodowość niemiecka 2 ej pod opiekq specjalnq* - głuchoniemi 1 1 1 1 1 - ociemniali 5 5 5 5 4 - pozbawieni kończyn 1 3 3 3 - niedorozwinięci umysłowo 16 18 17 13 16 - nieuleczalnie chorzy 53 76 64 72 46 + starcy fj utrzymywani no koszt samorzqdu miasta 34 32 :!) 3) 33 * Suma rubryk nie równa się ogólnej liczbie chorych, gdyż jedna osoba mogła cierpieć na kilka chorób, poza tym brak tu pozycji "starcy"20. Rok sprawozdawczy liczono od l kwietnia do 31 marca roku następnego. Rozpiętość wieku podopiecznych była znaczna - opiekowano się tak dziećmi, jak i starcami powyżej 90 lat. Przeciętny wydatek na osobę w latach 1934-36 wynosił 2 zł dziennie. Opłata miesięczna od osób prywatnych wynosiła średnio 70 zł miesięcznie, od ubogich miejskich - 50 zł . Poza tym utrzymywano w tych latach 11 osób bezpłatnie i 5 ulgowo, jedynie za symboliczną kwotę. W okresie okupacji hitlerowskiej Zakład był nieczynny, gdyż władze niemieckie nie dopuszczały do funkcjonowania jakichkolwiek instytucji polskich. Nieuleczalnie chorych umieszczono w szpitalach świeckich, część z nich zabrały rodziny. Opuszczone budynki służyły jako ochronka dla dzieci niemieckich. Po wkroczeniu wojsk sowieckich do końca 1945 roku był tam lazaret wojskowy. Siostry miłosierdzia, wraz z przełożoną s. K. Pieczewską, wróciły z tułaczki już w grudniu 1945 roku. Zagospodarowały Zakład od podstaw, gdyż brakowało wszystkiego. Stopniowo przywożono chorych. Otwarcie Zakładu nastąpiło w pierwszej połowie 1946 roku i jeszcze w tymże roku przyjęto 101 chorych. Sytuacja materialna była bardzo ciężka, w dużej mierze utrzymywano się z kwestowania i dobroczynności 21 . Obecnie siostry szarytki sprawują w zakładzie opiekę nad starszymi niewiastami, kontynuując swoją ponad półtorawieczną pracę w Poznaniu dla dobra Kościoła i społeczeństwa. PRZYPISY: 1 Zgromadzenie ss. Miłosierdzia założyli w 1642 r. w Paryżu św. Wincenty a Paulo i św. Ludwika de Marillac, tam też powstał Dom Centralny Zgromadzenia. Do Polski sprowadziła szarytki (fil/es de charite) królowa Maria Ludwika w 1652 r. Od 1684 r. prowadziły one szpital św. Ducha, a od 1707 - św. Rocha w Warszawie. W 1772 r. opiekowały się już 11 szpitalami, w tym założonym w 1733 r. przez ks. Gabriela Piotra Baudoine ze Zgromadzenia Misjonarzy św. Wincentego a Paulo szpitalem dla podrzutków pw. Dzieciątka Jezus. Z powodu różnych dat funkcjonujących w literaturze odnośnie powstania Zgromadzenia, za podstawę uznano nowsze dzieło M. Banaszaka, Historia Kościoła Katolickiego, T. III: Czasy nowoŻYtne 1517-1758, Warszawa 1989, s. 300. 2 M. Mott y, Przechadzki po mieście, T. II, Poznań 1957, oprać. Z. Grot, s. 229-230; J. Janowicz, Zarys historii Zakładu Sióstr Miłosierdzia w Poznaniu, "Medycyna Praktyczna", 7/1936; T. Glemma, Z dziejów miłosierdzia chrześcijańskiego w Polsce, Kraków 1947, s. 41 A 2. 3 Dzieje Poznania 1793-1918, pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, T. II, Cz. I, Warszawa- Poznań 1994, s. 313; "Kronika Miasta Poznania", 4/1932, s. 414-415. 4 M. Mott y, op. cii, s. 554; J. Janowicz, op. cit., s. 42; Podręczna Encyklopedia Kościelna (Z. Chełmickiego), T. 35-36, Warszawa 1912, s. 274. 5 Kronika Zakładu Sióstr Miłosierdzia w Poznaniu przY ul. Sielskiej nr 13 (bp, passim). 6 Tekst ustaw Zakładu zob.: "Dziennik Poznański", nr 242 z 20 X 1907 r.; "Przewodnik Katolicki", nr 43 z 27 X 1907 r. 7 "Dziennik Poznański", nr 269 z 1911 r.; Kronika Zakładu..., passim. 8 Opis za "Dziennikiem Poznańskim", nr 269 z 1911 r. 9 W okresie zaborów społeczeństwo polskie publicznie i okazale obchodziło jubileusze proboszczów w parafiach, by podkreślić przywiązanie do Kościoła katolickiego, utożsamianego z polskością. 10 "Dziennik Poznański", nr 269 z 1911 r.; "Kurier Poznański", nr 270 z 1911 r.; "Przewodnik Katolicki", nr 48 z 1911 r. (wzmianka). 11 Kronika Zakładu... , A. D. 1911; "Dziennik Poznański", nr 269 z 1911 r. 12 Kronika Zakładu... , A. D. 1911. Grunt przejęto od p. Dudzińskiego 1 stycznia 1911 r., otrzymano też zezwolenie na budowę stajni. W innym miejscu Kroniki mowa o 40-morgowym gospodarstwie. Nie znaleziono informacji o kosztach zakupu i remontu nowej siedziby Zakładu. 13 G. Łańcucka, Aniela hrabina Potulicka. Życiorys, Potulice 1939, s. 37. 14 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: AAP), KA 16022, Generalia domów zakonnych; tu też potwierdzenie zbudowania i wyposażenia kaplicy przez M. Garsteckiego; Kartoteka Biura Konserwacji Miejskich Zabytków w Poznaniu, tam również fot. kaplicy. Nie znaleziono ówczesnego opisu kaplicy. 15 Rocznik Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej na lata 1930,1934,1938; Kronika Zakładu..., A. D. 1922-24, passim. Leszek Wilczyński 16 Kronika Zakładu... , A. D. 1931-32,1933 (passim). Wspomina się tu o darze Niegolewskich i H. Gąsiorowskiej kwoty 1320 dolarów. Zmarła w 1932 r. fundatorka mogła ewentualnie zostawić zapis na ten cel. Zob. też Kartoteka Biura Konserwacji Zabytków pod Sielska 13. 17 Akta gruntowe Sądu Grodzkiego w Poznaniu, KW 141985,141987; Kronika Zakładu..., passim. 18 Dziennik Ustaw nr 29 z 14 II 1931 r., poz. 195; AAP, KA 15904, Zakłady lecznicze, sprawy prawne. 19 Stany liczbowe sióstr w tym Zakładzie i ich nazwiska zob.: Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri Archidioecesis Posnaniensis pro A. D. 1907-1928; Por. też Kronika Zakładu... , passim. Brak informacji o ewentualnym korzystaniu z usług lekarzy, stałego lekarza Zakład nie miał. 20 AAP, Akta kościelnych zakładów leczniczo-opiekuńczych, KA 15050, 15055, 15125, 15955. 21 Kronika Zakładu... , A. D. 1939-45,1946.