ART DECO, CZYLI POLSKA SZTUKA DEKORACYJNA NA PRZEDMIEŚCIACH POZNANIA. Międzywojenne wyposażenie kościoła św. Krzyża. JAROSŁAW MULCZYŃSKI W 1931 roku w górczyńskiej parafii św. Krzyża wzniesiono kościół wraz z ołtarzem głównym. W niedługim czasie proboszcz Władysław Skórnicki, inicjator całego przedsięwzięcia, zwrócił się do młodego, zaledwie dwudziestoparoletniego absolwenta poznańskiej Szkoły Zdobniczej Witolda Tomaszewskiego z prośbą o wykonanie dalszych elementów wystroju wnętrza kościoła. Wybór tak młodego człowieka do zakrojonych na szeroką skalę prac nie był zapewne przypadkowy i podyktowany nie tylko osobistymi kontaktami z artystą, który w latach 1929-31 mieszkał na terenie parafii górczyńskiej przy ul. Marszałka Focha 177, ale przede wszystkim jego wysokimi umiejętnościami artystycznymi. Witold Tomaszewski 1 urodził się 6 listopada 1907 r. w Śmieszkowie koło Wągrowca jako syn Ignacego i Kazimiery z domu Buszkiewicz. W 1921 roku podjął naukę w Gimnazjum Klasycznym w Środzie Wlkp., którą przerwał w 1924 roku w związku z przeniesieniem się licznej, ośmioosobowej rodziny do Poznania (Witold miał trzech braci i dwie siostry)2. Tomaszewscy zamieszkali w obszernym domu w Fabianowie, niedaleko Górczyna. Od maja 1924 roku Witold kontynuował naukę w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu, uzyskując w 1930 roku absolutorium na Wydziale Malarstwa Dekoracyjnego i Witrażownictwa pod kierunkiem prof. Wiktora Gosienieckiego. Później malował samodzielnie, widać ze skutkiem, bo ukoronowaniem tej pracy była indywidualna wystawa młodego artysty w prestiżowym Salonie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Poznaniu w 1933 roku. Prawdopodobnie dzięki sukcesowi tej wystawy otrzymał stypendium Funduszu Kultury Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów przeznaczone na dalsze Jarosław Mulczyński Ryc. 1. Kościół Św. Krzyża, fot. z 1952 r. Ze zb. parafii Św. Krzyża. Ri ,-,,-,1 1 Ryc. 2. Wnętrze kościoła Św. Krzyża, fot. z l poło lat 30. Ze zb. parafii św. Krzyża. studia w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1939 roku uzyskał absolutorium w warszawskiej ASP na Wydziale Malarstwa u prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Uczył się również na Wydziale Grafiki Artystycznej tamtejszej Akademii pod kierunkiem prof. Stanisława Ostoi-Chrostowskiego, który latem 1939 roku wytypował go do udziału w wyprawie artystycznej na Podole, zorganizowanej z inicjatywy rządu II Rzeczypospolitej i marszałka Edwarda Rydza-Smigłego. Wyprawa miała na celu wykonanie drzeworytów do luksusowej monografii Podola z tekstem Zofii Kossak-Szczuckiej. W 1940 roku Tomaszewski miał wyjechać do Paryża na stypendium artystyczne z Fundacji Zamoyskich. N a przeszkodzie stanęła wojna. Najważniejsze prace w kościele górczyńskim Witold Tomaszewski rozpoczął w latach 1933-34, po podjęciu studiów w Akademii warszawskiej, gdyż, jak sam pisał, "podczas ferii akademickich uzupełniałem fundusze na studia malowaniem obrazów, rzeźbieniem i projektowaniem architektury wnętrza". Nie można jednak wykluczyć, że jakieś mniejsze elementy wyposażenia kościoła wykonał już wcześniej. Na jednym z zachowanych zdjęć dopisał własnoręcznie na odwrocie: "Mój pierwszy w życiu ołtarz w kościele św. Krzyża w Pozn. (...) 1934 r." Co jeszcze zrobił w tych latach dla świątyni na Górczynie, wymienił w swoim życiorysie: "Dla kościoła św. Krzyża w Poznaniu zaprojektowałem kompletne wyposażenie wnętrza: 5 nowoczesnych ołtarzy bocznych i jeden ołtarz składany, przenośny; ozdobne konfesjonały, ławy, lichtarze oraz jeden duży tryptyk (150x400 cm) bogaty w wystroje, z 3 płaskorzeźbami aniołów, które wyrzeźbiłem w drzewie. Rzeźbiłem także całą ozdobną ornamentykę na wszystkich ołtarzach, do których jednocześnie malowałem obrazy olejne o tematyce religijnej ,,3 . Zachował się również spis wyposażenia kościoła z początku 1936 roku, w którym wówczas znajdowały się m.in. ołtarz główny z figurą Pana Jezusa (z 12 lichtarzami i krzyżem), ołtarz św. Józefa z figurą (z ośmioma lichtarzami i krzyżem), ołtarz św. Antoniego z figurą (z dwoma lichtarzami, krzyżem i dwiema tablicami do wot), ołtarz Dzieciątka Jezus z obrazem (z sześcioma lichtarzami i krzyżem), ołtarz Matki Boskiej z figurą (z dwoma lichtarzami trzyramiennymi, czterema lichtarzami zwykłymi, tablicą do wot i krzyżem), ołtarzyki wiszące św. Teresy, św. Stanisława Kostki i Matki Boskiej Częstochowskiej, ponadto droga krzyżowa, cztery konfesjonały, dziesięć ławek, pięć obrazów, trzy krzesła i osiem obrazów w zakrystiach 4 . W spisie nie podano autora tych prac, ale atrybucja realizowanego wystroju nie budzi wątpliwości. Niepewne jest jedynie autorstwo ołtarza głównego, choć wszystko wskazuje na to, że Tomaszewski nie jest jego twórcą, ponieważ ks. Skórnicki dopiero po sukcesie wystawy w 1933 roku i przyznaniu stypendium Funduszu Kultury Narodowej na studia w warszawskiej Akademii zwrócił się do świetnie rozpoczynającego karierę zawodową młodego artysty, natomiast ołtarz główny jest już widoczny na zdjęciu z uroczystości poświęcenia kościoła w listopadzie 1931 roku. Również Tomaszewski nie wspomina o nim w swym życiorysie, pisząc jedynie o ołtarzach bocznych, co wyklucza w zasadzie jego udział w tym projekcie. Przyjąć więc trzeba, że ołtarz wykonał nieznany twórca. Jak można przypuszczać, było to zbyt duże przedsięwzięcie dla "świeżo upieczonego" absolwenta poznańskiej Szkoły Zdobniczej. Jarosław Mulczyński Forma prawie całego wystroju rzeźbiarskiego wnętrza kościoła św. Krzyża została zaczerpnięta ze sztuki nowoczesnej. N a taki wybór nie wskazywałyby spokojna i zrównoważona zewnętrzna bryła klasycyzującego kościoła z antycznym portykiem na fasadzie i wieńczącą ją attyką, ani umiarkowany rytm kolumn i podziałów pilastrowych wewnątrz kościoła. Nowatorski kierunek stylistyczny wytyczył prawdopodobnie ołtarz główny Pana Jezusa (ryc. 3) wg projektu nieznanego autora. Jego modernistyczna struktura odznaczała się zwartą, tektoniczną kompozycją o prostych i zrównoważonych podziałach elementów pionowych i poziomych 5 . Geometryzacji poddana została również centralna figura Chrystusa, wymodelowana prostymi formami o szerokich płaszczyznach i pozbawiona zbędnych szczegółów. Stojąca sylwetka Jezusa z rozłożonymi ramionami nawiązywała do kształtu krzyża ustawionego w tle. Boczne skrzydła kompozycji ołtarzowej stanowiły płaskorzeźbione kwatery, rozmieszczone po 10 z każdej strony w dwóch pionowych rzędach. Zwraca uwagę ich uporządkowany, "szachownicowy" układ z naprzemiennym rytmem przedstawień symbolicznych i pustych (?) kwater 6 . Ryc. 3. Ołtarz główny w kościele św. Krzyża wg projektu nieznanego autora, fot. z 1931 r. Ze zb. parafii św. Krzyża. Modernistyczne tendencje kontynuował Witold Tomaszewski zwłaszcza w pierwszych swoich projektach ołtarzy do kościoła św. Krzyża z 1934 roku, które odznaczają się prostą i oszczędną formą (po kilku latach dwa z nich zostały uzupełnione). Początkowo dominowała taka struktura ołtarza, która podkreślała jego linearny i wertykalny układ, jak w ołtarzu poświęconym św. Józefowi (ryc. 4). Odznaczał się on niezwykle surowym charakterem, pozbawionym niemal motywów dekoracyjnych. Postać św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus i kwiatem lilii poznański artysta umieścił na tle płytkiej niszy utworzonej z rytmicznych i "wachlarzowo" ustawionych pionowych wąskich płyt, a skromne ornamenty w postaci motywów geometrycznych znalazły się jedynie w półkolistym zwieńczeniu od góry. Podobne uproszczone rozwiązanie odnaleźć można w ołtarzu Najświętszej Marii Panny (ryc. 5), który przybrał formę półokrągłej niszy z eliptycznym zwieńczeniem, tworzącym rodzaj aureoli ponad głową Madonny. Ryc. 4. Ołtarz boczny św. Józefa w kościele św. Krzyża, proj. i wyk. Witold Tomaszewski, 1934 r., fot. J. Puciński. Ze zb. MHMP. Ryc. 5. Ołtarz boczny Najświętszej Marii Panny w kościele św. Krzyża, proj. i wyk. Witold Tomaszewski, 2 poL lat 30., fot. 1. Puciński. Ze zb. MHMP. W kolejnych realizacjach ołtarzowych pojawiła się bogatsza dekoracja. Artysta sięgnął w tym czasie po sprawdzone już formy artystyczne, określane terminem "polskiej sztuki dekoracyjnej", które odniosły wspaniały sukces na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925 roku (w sztuce europejskiej funkcjonuje termin Art Deca). Początki tworzenia tego stylu w Polsce sięgają okresu przed I wojną światową, gdy w środowisku krakowskim poszukiwano stylu narodowego, odwołując się przeważnie do stylizowanych motywów ludowych. Po kilku latach, pod wpływem formizmu i ekspresjonizmu, pojawiały się coraz silniejsze tendencje zmierzające do ekspresyjnej geometryzacji, które w efekcie po 1918 roku doprowadziły do niemal całkowitego zatracenia cech ludowości. Przejawem tego szerokiego i złożonego zjawiska, jakim jest "polska sztuka dekoracyjna", są m.in. formy ostrokątne, kształty krystaliczne, kwadraty, prostokąty i romby ujęte w rytmiczne ciągi powtarzanych elementów. Należy podkreślić, iż są to elementy ahistoryczne, a więc ich rodowód nie sięga dawnych epok. Tego rodzaju dekoracja pojawiła się na ołtarzach projektowanych przez Tomaszewskiego, które jednak zachowały nadal swoją modernistyczną, uproszczoną strukturę. Motywy zaczerpnięte ze sztuki ludowej, poddane stylizacji, rytmizacji i przetworzone ekspresją twórcy, pełnią jedynie rolę dekoracyj cydują zatem o kształcie brył y 7. Zderzeniem modernistycznych tendencji i elementów stylu narodowego są rzeźbione lub malowane wizerunki świętych w tradycyjnych formach realistycznych. Poza jednym przypadkiem, w ołtarzu Matki Boskiej Częstochowskiej, artysta nie mógł zapewne przekroczyć granicy czytelnego dla ogółu wiernych, mieszkańców odległych poznańskich przedmieść, przekazu wizualnego. Pierwszym przykładem nieco bogatszej dekoracji jest ołtarz poświęcony św. Antoniemu Padewskiemu z Dzieciątkiem Jezus (ryc. 6). Jego niewielkie boczne skrzydła, zwieńczenie nastawy ołtarzowej oraz przednią ścianę mensy Tomaszewski ozdobił modernistyczną dekoracją złożoną z motywów geometrycznych, takich jak koła, kwadraty, fragmenty trójkątów czy nie regularnych, ekspresyjnie wygiętych linii. Niektóre z tych motywów dekoracyjnych powtarzają się w charakterystycznych dla sztuki lat 20. i 30. ubiegłego stulecia rytmicznych układach. Odtąd kolejne realizacje ołtarzowe artysty zyskały nie tylko na monumentalności, ale przede wszystkim na rozbudowanej i różnorodnej dekoracji. Pod tym względem zwraca uwagę nowa oprawa dla figury Madonny. Na uzupełnionych, bocznych skrzydłach Tomaszewski stworzył niezwykle oszczędną kompozycję abstrakcyjną, złożoną z przecinającego się fragmentu koła i trójkąta. Znacznie bardziej zdynamizowana i bogatsza formalnie kompozycja pojawiła się na przedniej ścianie mensy ołtarzowej. Zarówno ten przykład, jak i wszystkie inne realizacje Tomaszewskiego, pomimo korzystania z elementów abstrakcyjnych, zachowują w sposób rygorystyczny zasadę symetrii i równowagi kompozycji w obrębie całej struktury ołtarza i jego poszczególnych fragmentów dekoracyjnych. Obok tendencji czysto abstrakcyjnych, istotną cechą omawianych kompozycji ołtarzowych Tomaszewskiego są elementy nawiązujące do formizmu, do nurtów stylu narodowego i sztuki spod znaku grupy Rytm (przynajmniej niektó Jarosław Mulczyński Ryc. 6. Ołtarz boczny św. Antoniego w kościele św. Krzyża, proj. i wyk. Witold Tomaszewski, 1934-35, fot. J. Puciński. Ze zb. MHMP. rychjej członków). Pod ich wpływem zmierza on w dalszych realizacjach w kierunku większej rytmizacji motywów dekoracyjnych. Walory stylistyczne, jak i wyraz plastyczny ołtarza Dzieciątka Jezus 8 , ołtarza św. Teresy (wiszący) i tryptyku Matki Boskiej Częstochowskiej, znajdujących się w kościele górczyńskim, bliskie są tym właśnie tendencjom 9 . Dekoracje na wspomnianych ołtarzach Tomaszewski tworzy z form geometrycznych (trójkątów, linii prostych lub falistych, kątów ostrych lub prostych, wrzecion), które układa w jednolite ciągi ornamentalne albo dokonuje ich podziału w rytmicznie powtarzające się grupy. Najbardziej interesujący z całego wystroju kościoła św. Krzyża jest tryptyk Matki Boskiej Częstochowskiej (ryc. 8), który najpełniej wyraża charakter Rytmistów. Tomaszewski osadził monumentalną bryłę tryptyku na niewielkiej podstawie - zabieg formalny przypominający tzw. chwiejną równowagę manierystów włoskich XVI wieku. Podstawę stanowiła pionowo ustawiona, wąska nisza z figurą anioła, podtrzymująca środkową partię tryptyku o gładkiej powierzchni. Pośrodku zawieszony był obraz z przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej, ponad nim widniał napis: "Królowo Polski módl się za nami" i wyżej zwieńczenie ze zrytmizowanym motywem falistych linii. Wertykalny charakter Ryc. 7. Ołtarz boczny Dzieciątka Jezus, proj. i wyk. Witold Tomaszewski, 1937 r., fot. J. Puciński. Ze zb. MHMP. Ryc. 8. Ołtarz boczny Matki Boskiej Częstochowskiej (tryptyk) w kościele św. Krzyża, proj. i wyk. Witold Tomaszewski, 1934-35. Ze zb. MHMP. Jarosław Mulczyński Ryc. 9. Sylwetka anioła z ołtarza bocznego Ryc. 10. Sylwetka anioła z ołtarza bocznego Matki Boskiej Częstochowskiej (po lewej Matki Boskiej Częstochowskiej (po prawej stronie tryptyku), 1934-35, proj. i wyk. Witold stronie tryptyku), 1934-35, proj. i wyk. Witold Tomaszewski. Ze zb. MHMP. Tomaszewski. Ze zb. MHMP. podstawy i środkowej części równoważą boczne skrzydła tryptyku podzielone na płyciny - po trzy z każdej strony spiętrzone na sobie. Na dwóch środkowych płytach bocznych Tomaszewski umieścił dwie płaskorzeźby klęczących aniołów adorujących Matkę Boską (ryc. 9 i 10). W przeciwieństwie do poprzednich rzeźb, modelowanych pełnoplastyczną, realistyczną formą, omawiany przykład stanowi całościową realizację stylizacji sztuki ludowej, również w odniesieniu do przedstawień figuralnych. Artysta finezyjną i płynną linią stworzył delikatny kontur reliefu, którym obwiódł płasko potraktowane sylwetki aniołów. Postać po lewej stronie, z rękoma złożonymi do modlitwy i pochyloną głową, w skupieniu oddaje cześć Królowej Polski. Anioł po prawej stronie, o rozłożonych rękach, również pochyla się przed Matką Boską. Obie sylwetki w harmonijny sposób wypełniają dosyć szczelnie prostokątne pola, tworząc jednocześnie zamkniętą kompozycję. Stylizowane kształty ciała, ubiory i gesty uzupełniają również stylizowane detale nawiązujące do ludowych motywów snycerskich (np. na nimbie, pasku oraz na zakończeniach spodni i rękawów) i rytmiczne formy anielskich skrzydeł i włosów. Pozostałe cztery skrajne pola tryptyku, umieszczone po przekątnej, wypełniają stylizowane promienie słoneczne. W podobnie uproszczonejformie wymodelowana została figura anioła w podstawie tryptyku. Do interesujących elementów rzeźbiarskiego wystroju i wyposażenia kościoła autorstwa Witolda Tomaszewskiego należą również cztery konfesjonały (ryc. 11) oraz lichtarze. Te pierwsze, uproszczone stylistycznie, charakteryzują się szerokimi i płaskimi powierzchniami o oszczędnej dekoracji. Z kolei ramiona lichtarzy artysta konstruował z piętrzących się prostopadłościanów, nawiązując do prac "polskiej sztuki dekoracyjnej". W tej samej konwencji wykonał również tablice do wot. Z międzywojennego wystroju kościoła św. Krzyża ocalały jedynie figura św. Józefa (w kaplicy św. Józefa przy kościele św. Krzyża) i figura św. Antoniego we wnętrzu przebudowanego w latach 70. kościoła górczyńskiego. Tomaszewski wymienia w swym życiorysie pięć ołtarzy bocznych, natomiast w spisie z 1936 roku figurują (poza ołtarzem głównym) - cztery. Prawdopodobnie piąty ołtarz artysta wykonał po 1936 roku i nie zrobiono wówczas dokumentacji fotograficznej dzieła (albo zaginęła). W przypadku ołtarzy wiszących nie zachowało się zdjęcie ołtarza św. Stanisława Kostki, który wykonany został być może także po 1936 roku. Trudno również zrekonstruować pierwotne usytuowanie poszczególnych ołtarzy bocznych i wiszących. Nie wiadomo dokładnie, co stało się z dawnym wyposażeniem kościoła św. Krzyża. Ołtarze i inne obiekty wystroju mogły zostać wywiezione (tak stało się z ławkami i krzesłami) lub zniszczone przez Niemców w czasie okupacji, a częściowo spalone w czasie pożaru w lutym 1945 roku, gdy zniszczeniu uległ ołtarz główny. Według relacji świadków niektóre ołtarze stały jeszcze przez pewien czas po wojnie, po czym mogły zostać przekazane do innych parafii. Ryc. 11. Oharzyk św. Teresy (wiszący) i konfesjonał proJ_Jwy_ Witold Tomaszewski. Ze zb. MHMP. Jarosław Mulczyński Ryc. 12. Żłóbek w kościele św. Krzyża, wyk. Witold Tomaszewski, lata 30. XX w. Ryc. 13. Ołtarz z procesji Bożego Ciała, proj. Witold Tomaszewski (?), lata 30. XX w. Ze zb. S. Jesse. Tomaszewski angażował się w życie parafii górczyńskiej, dla której przed 1936 rokiem przygotował żłóbek z okazji świąt Bożego Narodzenia (ryc. 12). Zapewne był również autorem ołtarzy na procesje Bożego Ciała. W jednym z ciekawszych przykładów wykorzystał tradycyjne motywy kolumn i pilastrów, które w naprzemiennym rytmie tworzyły cofniętą nastawę ołtarzową (retabulum), zaś na delikatnych kolumienkach ustawiona była mensa ołtarzowa (ryc. 13). Z kolei sygnowany przez niego projekt kapliczki Matki Boskiej Częstochowskiej stanowi egzemplifikację spójnej koncepcji plastycznej, która łączy motywy ludowej stylizacji ze sztuką Rytmu i formizmu (ryc. 17). W cytowanym życiorysie Tomaszewski wymienia wykonany przez siebie "jeden ołtarz składany, przenośny". Prawdopodobnie był to ołtarz wykorzystywany właśnie podczas procesji Bożego Ciała, ale obecnie trudno przypisać ten opis do konkretnego obiektu. Kwestią do rozstrzygnięcia pozostaje autorstwo Drogi Krzyżowej, choć w świetle posiadanych materiałów trudno byłoby uznać Witolda Tomaszewskiego za jej wykonawcę. Artysta nie wspomniał też w swym życiorysie o dalszych obiektach wymienionych w cytowanym spisie inwentarzowym kościoła z 1936 roku, wśród których znalazły się m.in. figurka Dzieciątka Jezus, figura Pana Jezusa Zmartwychwstałego oraz Pan Jezus w grobie. Wystrój i wyposażenie kościoła św. Krzyża na Górczynie należy zaliczyć do ważnych przedsięwzięć w tym zakresie w Poznaniu w dwudziestoleciu między Ryc. 14-16. Ołtarz Chrystusa na Boże Ciało i sylwetki adorantow z ołtarza, projekt i wykonanie Witold Tomaszewski, fot. z ok. 1936 r. T. Biedermann (3x) Jarosław Mulczyński wojennym. Podobną, śmiałą poznańską realizacją w tym czasie i na tak dużą skalę, jak w kościele św. Krzyża, były prace renowacyjne prowadzone od 1933 roku przez Mariana Andrzejewskiego nad wyposażeniem kościoła Karmelitów Bosych pw. Św. Józefa. Powstały wówczas m.in. ołtarz główny św. Józefa i dwa ołtarze boczne (ciekawym przykładem jest ołtarz Matki Boskiej Lotniczej z obrazem malowanym przez Władysława Roguskiego, należącego do Rytmu), ponadto konfesjonały, ambona, stalle (nie zachowały się) i prospekt organowy, w których wykorzystane zostały abstrakcyjne formy geometryczne w rytmicznych kompozycjach wraz ze stylizowanymi emblematami lotniczymi (w nawiązaniu do ówczesnej funkcji kościoła garnizonowego wojsk lotniczych)10. Innymi powstałymi w międzywojniu w Poznaniu obiektami wyposażenia kościelnego w duchu modernizmu i "polskiej sztuki dekoracyjnej" są m.in. rzeźba Serca Jezusa z ołtarza głównego (Władysław Marcinkowski, 1920) oraz ołtarzyki Dzieciątka Jezus i św. Stanisława Kostki (z ok. 1935 roku) w kościele parafialnym pw. Najświętszego Serca Jezusa i św. Floriana, ołtarz Matki Boskiej Królowej Polski, balustrada i lichtarze (lata 30.) w kościele parafialnym pw. św. Jana Vianney oraz ołtarz Najświętszego Serca Jezusa i św. Teresy (Marian Szczepaniec, 1931) w kaplicy kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha 11 . Obecny wystrój kościoła pochodzi z okresu powojenneg0 12 . W lipcu 1945 roku przystąpiono do budowy ołtarza głównego (który spłonął w lutym 1945 roku), stawiając w jego centrum kamienny krzyż. Ołtarz ten w 1951 roku przebudowano, zastępując dotychczasowy krzyż rzeźbą Chrystusa na krzyżu Ryc. 17. Witold Tomaszewski, projekt kapliczki Matki Boskiej Częstochowskiej na Boże Ciało, 1935 r. Ze zb. MHMPi umieszczając w 1953 roku po bokach figury Matki Boskiej i św. Jana Apostoła (wykonawca Ignacy Kuczma). Od 1954 roku kompozycję ołtarza głównego uzupełniała niezachowana polichromia przedstawiająca anioły autorstwa Tadeusza Drapiewskiego. W latach 1949-50 ukończono pierwszy ołtarz boczny Matki Bożej z figurą Matki Bożej pośrodku i płaskorzeźbionymi scenami po bokach przedstawiającymi Zwiastowanie, Narodzenie Jezusa, Pokłon pasterzy, Pokłon mędrców, Ofiarowanie Jezusa w świątyni i Ucieczkę do Egiptu (wykonawca Czesław Woźniak). W latach 1954-55 powstał drugi ołtarz boczny św. Józefa z 12-1etnim Jezusem. Rzeźby wykonał Ignacy Kuczma, a autorem koncepcji całego ołtarzajest niejaki Antczak. Ryc. 18. Witold Tomaszewski, fot. z 1931 r. Ze zb. Janiny Szubert. Nie wiadomo, jak mieszkańcy Górczyna przyjęli nowoczesne, międzywojenne wyposażenie wnętrza swego kościoła parafialnego. Dla niektórych parafian, przyzwyczajonych do tradycyjnych, historycznych form rzeźbiarskich, te niezwykłe kompozycje były zapewne nie do przyjęcia. Szczególne wrażenie musiały one wywierać w czasie procesji Bożego Ciała, gdy w wiejskim, ubogim pejzażu górczyńskim "wyrastały" abstrakcyjne i geometryczne formy ołtarzy. PRZYPISY:l Więcej na temat artysty, zob. J. Mulczyński, Słownik grafików Poznania i Wielkopolski XXwieku urodzonych do 1939 roku, Poznań 1996. W tym miejscu pragnę podziękować rodzinie artysty za udostępnienie zdjęć i uzupełnienie danych z wczesnych lat życia Witolda Tomaszewskiego. Osobne podziękowania kieruję do ks. proboszcza Andrzeja Czerniaka z parafii pw. św. Krzyża za pomoc przy korzystaniu z zasobów Archiwum Parafialnego i za udostępnienie zdjęć. 2 Kolejno przychodzili na świat: Marian (1903-1979), Tadeusz (1904-1951), Witold (1907-1981), Janina, zamężna Szubert (ur. 1910), Bogumiła, zamężna Stolarska (1912-1992) i Janusz (ur. 1917). 3 Życiorys Witolda Tomaszewskiego z dnia 24 czerwca 1974 r. w posiadaniu żony Haliny Tomaszewskiej - Szutrak. Jarosław Mulczyński 4 Spis inwentarza całego majątku kościoła parafialnego św. Krzyża w Poznaniu Z dnia 17 l 1936, Archiwum Parafii św. Krzyża. 5 Definicję modernizmu podaję za B. Zwolanowską, Architektura Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w roku 1929, "Rocznik Historii Sztuki", T. XI, 1976, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 207-208. 6 Zachowane zdjęcie ołtarza jest niewyraźne i trudno definitywnie rozstrzygnąć, czy pola te są rzeczywiście puste. W przypadku przedstawień symbolicznych sytuacja jest podobna - jedynie w kilku przypadkach można dojrzeć motyw Baranka Bożego, Ducha Świętego oraz Pax. 7 Zob. B. Zwolanowską, op. cit., s. 200-20l. 8 Istniały dwie wersje obrazu z przedstawieniem Dzieciątka Jezus, które wymieniono w latach 30. w tym ołtarzu. 9 Por. H. Anders, Rytm. W poszukiwaniu stylu narodowego, Warszawa 1972; Stowarzyszenie Artystów Polskich Rytm 1922-1932, Muzeum Narodowe w Warszawie, 11 czerwca- 29 lipca 2001, katalog wystawy , Warszawa 200 l. 10 M. Jarzewicz, Ochrona zabytków w międzywojennym Poznaniu, "Kronika Miasta Poznania", 3"'/93, s. 256-258. 11 Wszystkie wymienione przykłady pochodzą ze zbiorów ikonograficznych miejskiego konserwatora zabytków. Za ich wskazanie dziękuję p. Iwonie Błaszczyk. 12 Zob. Kronika parafii św. Krzyża w Poznaniu-Górczynie od 1929 roku, Archiwum Parafii św. Krzyża; Inwentarz majątku kościelnego, fundacyjnego i plebańskiego rzymskokatolickiego kościoła parafialnego w Poznaniu pod wezwaniem św. Krzyża według stanu z dnia 27 czerwca 1955 r.; ibidem; D. N owak, Dzieje parafii św. Krzyża w Poznaniu w latach 1929-1984, maszynopis pracy magisterskiej napisanej na Papieskim Wydziale Teologicznym, Poznań 1997.