WŁADZE SAMORZĄDOWE GMINY GORCZYN W XIX WIEKU BEATA KARWALSKA N ajniższą jednostkę administracyjną w hierarchii samorządu terytorialnego na ziemiach polskich w XIX wieku stanowiła gmina wiejskal. Jej organem był zarząd gminy, w którego skład wchodzili sołtys (Schulze) i dwóch ławników (Sch6ffen), nazywanych też w Górczynie zastępcami (Nebenschulzen) lub sędziami (Gerichtsmann)2. Samorządy wiejskie podporządkowane były wydziałom powiatowym, na czele których stali landratowie. Górczyn, jako wieś miejska, podlegał Wydziałowi Powiatowemu w Poznaniu. W wyniku reform administracyjnych w 1887 roku powiat poznański został podzielony na dwie części: Poznań- Wschód i Poznań-Zachód. Odtąd Górczyn należał do powiatu Poznań- Wschód. Wybór sołtysa i ławników odbywał się na zebraniu gminnym. Wybierano ich spośród członków gminy na okres sześciu lat. Prawodawstwo pruskie przewidywało, iż po trzech latach sprawowania urzędu sołtys i ławnicy mieli prawo ubiegać się o zwolnienie z piastowanej funkcji. N ad procedurą mianowania oraz zwalniania nadzór sprawował landrat. Otrzymywał on do wiadomości nazwiska trzech kandydatów pretendujących do stanowiska sołtysa, by zaaprobować przedstawione osoby. W przypadku pomyślnej opinii landrat ustalał datę, godzinę oraz miejsce wyborów. Informacji o wyznaczonym terminie towarzyszyło przypomnienie o obowiązkowym udziale w wyborach 3 . Wybory w Górczynie odbywały się w domu sołtysa, a od lat 70. - w szkole gminnej4. W 1822 roku we wsi mieszkały 72 osoby posiadające prawa wyborcze, w 1836 roku ich liczba znacznie się zmniejszyła i wynosiła 42 osoby, trzy lata później - 37, a w 1846 roku sołtysa i ławników wybierało zaledwie 26 osób. Wyraźny wzrost nastąpił dopiero w połowie lat 70. XIX wieku - w 1875 roku uprawnionych do głosowania było 96 górczynian 5 . Ryc. 1. Pieczęć gminy Górczyn. Ze zb. APP. Ryc. 2. Pieczęć sołtysa gminy Górczyn. Ze zb. APP. Po zakończonych wyborach i ogłoszeniu wyników nowy zarząd udawał się do landratury, by złożyć przed landratem przysięgę i przyjąć oficjalne mianowanie na stanowisko. Słowa przysięgi brzmiały najczęściej następując0 6 : "Przysięgam Bogu wszechmogącemu i wszechwiedzącemu aktem osobistym, iż zostawszy ustanowiony Szołtysem Najjaśniejszemu Królowi Pruskiemu, mojemu Najmilościwszemu Panu być wiernym i posłusznym i starać się wszędzie według sił moich bez bojaźni i postronnych względów o pomnożenie dobra państwa. Wnowym (!) sposobie przyrzekam wszystkie obowiązki przywiązane do istniejących przepisów tak pod względem powszechności iak też szczególnie względem mojej gminy i iej mieszkańców, w całej ich rozciągłości, wedle przemożenia mojego uniżenie dopełniać i znieustanną troskliwością chodzić około dobra gminy prawiej, bez narażenia przez to ogólnego dobra na uszczerbek, iak tego powinność sumiennego urzędnika i Szołtysa, wiernego poddanego i uczciwego człowieka wymaga. Tak mi Boże dopomóż przez Jezusa Chrystusa zapomocą (!) Najświętszej Panny Maryi i wszystkich Świętych. Amen". Jest to tylko jedna z wersji przysięgi, jaką składali górczyńscy sołtysi. W materiałach archiwalnych zachowały się jeszcze inne, polskie teksty przysiąg i tylko jedna napisana w języku niemieckim, o podobnej treści do przedstawionej powyżej7. Wszyscy sołtysi odwoływali się do Boga i do króla pruskiego, składali szczere zapewnienie o wierności i posłuszeństwie oraz obiecywali sumienne wypełnianie swoich obowiązków. Różnice pojawiają się jedynie we fragmencie, który mówi o tym, z pomocą czego będą wykonywać swoje zadania. Wówczas jedni składali deklarację, że posłużą się konstytucją, inni pragnęli wykorzystać posiadaną wiedzę, jeszcze inni - przymioty własnego umysłu. Po zatwierdzeniu i zaprzysiężeniu nowo wybranego sołtysa odbywało się przekazanie tzw. przyborów urzędowych. Do utensyliów należały insygnia władzy, czyli pieczęć urzędowa sołectwa (Amtssiegel), tablica z godłem pruskim Beata KalWalska (Adlerschild albo Schulzenadler) i laska sołtysa (Schulzenstab lub Schulzenstock), akta 8 , w tym księgi gminne, księgi podatkowe 9 i dzienniki urzędowe, oraz różnego rodzaju sprzęty, jak kufer bez zamka i zawiasów, beczka do wody czy bosaki strażackie 10. W gestii sołtysa pozostawało zarządzanie wsią, przestrzeganie i wykonywanie przepisów aktów prawnych wydawanych przez władze zwierzchnie oraz dbanie o bezpieczeństwo i porządek publiczny we wsi. Sołtys inicjował, a następnie rozdzielał i nadzorował wykonanie prac prowadzonych na rzecz wsi, takich jak budowa i naprawa dróg czy budowa szkoły gminnej. Należało do niego również, obok priorytetowego pobierania podatków, zbieranie pieniędzy na te inwestycje. W późniejszym okresie na mieszkańcach spoczywał obowiązek łożenia na ich funkcjonowanie. Według prawa pruskiego, obowiązek utrzymania szkoły należał do rodziców mających dzieci w wieku szkolnym ll . Od 1874 roku na obszarach wiejskich istniały urzędy stanu cywilnego, a utrzymanie instytucji urzędnika stanu cywilnego także należało do gmi ny 12. Zadaniem sołtysa było również egzekwowanie przestrzegania przez mieszkańców gminy przepisów przeciwpożarowych, wyznaczanie kwater i furażu dla wojska oraz współudział przy poborze rekrutów. Zobligowany był także wspierać finansowo najuboższych mieszkańców wsi oraz reprezentować gminę na zewnątrz. Do zarządu gminy oprócz sołtysa należeli ławnicy. Stanowili oni na terenie wsi organ sądowniczy i zajmowali się rozstrzyganiem sporów między mieszkańcami 13 . Ławnicy, takjak sołtys, byli zatwierdzani i zaprzysiężani przez landrata. Ich kadencja trwała również sześć lat i mogła być dłuższa, ale nie krótsza niż trzy lata. Ordynacja gmin wiejskich przewidywała, iż mają w sprawach urzędowych wspierać sołtysa, a w razie nieprzewidzianych okoliczności nawet go zastępować. Spośród wszystkich sołtysów Górczyna sprawujących ten urząd w latach 1822-97 (por. Tab. I), do momentu połączenia Górczyna ze Świętym Łazarzem 14 , tylko czterech, Maciej Palacz, Jan Gryska, Marcin Palacz i Wojciech Piechowiak, pełniło swoją funkcję przez sześć lat. Większość rezygnowała po trzech latach sprawowania urzędu. Powody swojej decyzji tłumaczyli odbyciem minimalnego okresu służby, ale koronnym argumentem była informacja o zaniedbaniu własnego gospodarstwa, do którego przyczyniał się, ich zdaniem, nadmiar obowiązków spoczywających na osobie piastującej urząd sołtysa. Ostatnia motywacja była o tyle istotna, że sołtysami w Górczynie zostawali wyłącznie gospodarze. Zdarzało się także, że kadencja trwała krócej z przyczyn naturalnych (śmierć Franciszka Słomińskiego) lub z powodów finansowych - aż w trzech przypadkach landrat zwolnił sołtysów, którzy zdefraudowali pieniądze (w ten sposób rozstali się z urzędem Jan Witt, Piotr Drzewiecki i Jerzy Mniszak). Dwa razy natomiast landrat nie zatwierdził nowo wybranego sołtysa - najpierw Tomasza Małeckiego, ponieważ ten domagał się zwiększenia dochodów, a w 1839 roku Piotra Krzywiaka. Ten ostatni miał zastąpić na stanowisku Macieja Palacza, który złożył rezygnację z powodu, jak podał, zaniedbania własnego gospodarstwa przez nadmiar obowiązków. Krzywiak otrzymał w wyborach największą liczbę głosów, ale rychło okazało się, że nie nadaje się na stanowisko sołtysa, ponieważ Tab. I. Sołtysi Górczyna w latach 1822-97 Dała roczna rozpoczęcia urzędowania ? 1825 1828 1833 1836 1839 1839 1846 Sołtysławnicy Jakub Kopa, gospodarz Jakub Tippolt, gospodarz Franciszek Słomiński, gospodarz Jan Witt, gospodarz Piotr Drzewiecki, gospodarz, kat., 34 lata Maciej Palacz, gospodarz, kat., żonaty, 25 lat Piotr Krzywiak Maciej Palacz, gospodarz Tomasz Kocikowski, gospodarz, kat., żonaty, dwoje dzieci, 35 lat Kacper Jędrzejak, brak danych Jakub Kopa - gospodarz, brak danych Jan Witt - gospodarz, brak danych brak danych brak danych Wojciech Kocik, Jakub Bartkowiak - gospodarze, kat. Wojciech Kocik, Jakub Bartkowiak Wojciech Kocik, Jakub Bartkowiak Wojciech Kocik, Jakub Bartkowiak 1849 1850 1853 1854 1857 1859 1862 1865 1868 1872 1874 1875 1875 1881 1886 1893 Marcin Palacz, gospodarz Antoni Andrzejak, Jan Świderski - gospodarze Antoni Andrzejak, Jan Świderski - gospodarze Antoni Andrzejak - gospodarz, Szymon Mizera Antoni Andrzejak - gospodarz, Szymon Mizera Antoni Andrzejak - gospodarz, Józef Czajka - gospodarz, kat., 37 lat Antoni Andrzejak, Józef Czajka Tomasz Szajek, Józef Czajka Tomasz Szajek, Maciej Kaczmarek - gospodarz, kat., 26 lat Tomasz Szajek, Maciej Kaczmarek - gospodarz Tomasz Szajek, Wojciech Reich Tomasz Szajek, Wojciech Reich Michał Bandurski - gospodarz, Jakub Michalski - chałupnik Jan Grek, Walenty Andrzejak Jan Grek, Walenty Andrzejak Jan Gryska, Wincenty Krause Jan Gryska, Wincenty Krause - gospodarze Wincenty Krause, Franciszek Gałęski Marcin Sołecki, Wawrzyn Hausa - gospodarze Jan Łagodziński, Ignacy Rausch - gospodarze Jan Łagodziński, Ignacy Rausch - gospodarze Tomasz Palacz, gospodarz, kat., 34 lata Kazimierz Świderski Jerzy Mniszak Maciej Kaczmarek, gospodarz Jan Mizera, gospodarz Marcin Banach, gospodarz Michał Bandurski, gospodarz Tomasz Małecki, gospodarz Jan Gryska, gospodarz Marcin Palacz, gospodarz Wojciech Piechowiak, gospodarz, żonaty, 31 lat Jan Bajeriein, właściciel Źródło: Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta gmin przyłączonych do Poznania, 72-73. nie umie czytać ani pisać. Landrat dał mu czas na nabycie tych umiejętności do końca roku, a na urząd wrócił tymczasem Maciej Palacz. Piotr Krzywiak nie pojawia się więcej w aktach górczyńskich, prawdopodobnie więc nie sprostał postawionemu zadaniu. Nie odnotowano w Górczynie przypadku ustąpienia sołtysa ze stanowiska po ogłoszeniu wyników wyborów czy zatwierdzeniu przez landrata, stąd wniosek, Beata Karwalskaże decyzje o wzięciu udziału w wyborach były przez górczyńskich kandydatów gruntownie przemyślane. PRZYPISY: 1 Zob. Historia ustroju ipaństwa Polskiego, pod. red. J. Bardacha, T. III Od rozbiorów do uwłaszczenia, Warszawa 1981; T. IV Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, Warszawa 1982; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1996. 2 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Akta gmin przyłączonych do miasta Poznania (dalej: AG), 72, ss. 373, 73 i strony niepaginowane. 3 APP, AG, 72, s. 304. 4 Ibidem, 72, ss. 115, 265, 304. W zespole AG znajduje się jednostka archiwalna poświęcona szkole górczyńskiej, jednakże informacje w niej zawarte odnoszą się tylko do panującej wśród dzieci szkolnych chorobie oczu, 77. 5 APP, AG, 72, ss. 4,53-54,70,121,304. Por.: M. Mrugalska-Banaszak, Funkcjonowanie samorządów wsi podmiejskich Poznania na przykładzie gminy wildeckiej (1823-1900), "Kronika Miasta Poznania", 1/99, s. 176. 6 APP, AG, 72, s. 40. 7 APP, AG, 72, ss. 59-60,125,277,321. W artykule M. Mrugalskiej-Banaszak, Funkcjonowanie..., op. cit, przytoczona jest przysięga sołtysa wildeckiego, która zawiera pewne elementy wspólne z przysięgami sołtysów górczyńskich, ale nie jest identyczna. Zresztą nie mogło być inaczej, skoro słowa przysięgi tylko na samym Górczynie w XIX w. ulegały ewolucji. Nadto trzeba stwierdzić, iż landrat nie posiadał jednej wspólnej dla wszystkich sołtysów przysięgi. 8 Uchwały podejmowane przez władze gminy Górczyn zachowały się tylko za lata 1892-96, a dotyczą one kwestii podatkowych, APP, AG, 73. 9 Tamże, 71, wykaz podatników z lat 1881-82. 10 Tamże, 72, ss. 125, 277. 11 Historia państwa i prawa..., T. IV, s. 587 -588. 12 \ Y zespole AG znajduje się poszyt dot. urzędu stanu cywilnego działającego na Górczynie. Zachowany materiał pochodzi z lat 1887-98, a składają się na niego informacje odnoszące się do zmian bądź ustalenia poprawnego brzmienia nazwisk. Ciekawym jest fakt, że funkcję urzędnika stanu cywilnego na terenie Górczyna pełnił tamtejszy nauczyciel Tadeusz Pawlak. 13 Zob. M. Mrugalska- Banaszak, Funkcjonowanie..., op. cit., s. 177. w Więcej na ten temat: W. Karolczak, Władze samorządowe dawnego Łazarza i ich działalność w ostatniej dekadzie XIX w., "Kronika Miasta Poznania", 1/99. ANEKS Lista mieszkańców wsi Górczyn sporządzona dla celów podatkowych przez sołtysa Marcina Palacza w maju 1882 r. Wykaz z 1882 roku sporządzony został jako formularz z wyszczególnionymi rodzajami płatności. W rubryki formularza wpisane są następujące typy podatków i składek: podatek przemysłowy, podatek gruntowy, podatek od budynków, składki na ubezpieczenie ogniowe oraz opłaty na utrzymanie szkoły, na końcu zaś umieszczono lokalne i powiatowe podatki komunalne. W rubryce odnoszącej się do ubezpieczenia ogniowego skreślono pierwotny zapis, zastępującgo informacją o składce na rozbudowę szkoły. W rubrykach przeznaczonych na podatki przemysłowy, gruntowy i od budynków przy nazwiskach podatników nie ma żadnych wpisów, pozostałe rubryki są wypełnione, dlatego lista tajest interesującym materiałem świadczącym o majętności mieszkańców i o typach płaconych przez nich powinności. Imiona i nazwiska, wraz z profesją, poszczególnych mieszkańców Górczyna przedstawiono w formie zgodnej z zasadami dzisiejszej pisowni polskiej i niemieckiej, jedynie w przypadkach nasuwających wątpliwości postanowiono nie podawać polskiego odpowiednika. Z szerokiej listy płatności pozostawiono tylko zsumowaną kwotę należności. Istnieje także druga lista podatników wsi Górczyn, sporządzona w celu uregulowania płatności podatkowych za trzeci kwartał 1881 roku. Forma tej listy jest nieco odmienna. Zawiera numer domu, imię i nazwisko podatnika, stan w wersji polskiej (chociaż sporadycznie zdarza się także w języku niemieckim), zsumowaną kwotę podatku w markach oraz uwagi dotyczące przede wszystkim terminu uregulowania należności i kondycji podatników. W wykazie tym nie umieszczono informacji o rodzaju płaconego podatku, za to dodano dwie kolumny z wypisanymi w górnej części strony nazwiskami Palacz i Liesiński (?). Prawdopodobnie były to osoby, które przyjmowały należne kwoty. Nazwiska mieszkańców na obu listach nie powtarzają się. Do druku podano wykaz zawierający większą liczbę nazwisk i typów podatków. L o . Numer domu Imiona i nazwiska dłużników Zawód lub rzemiosło Podsumowanie 1 1 Harlam Heimann 9,75 2 Frąckowiak Jan 6,00 3 Skrzypczak Michał szynkarz 15,00 4 Pawelczak Marcin robotnik 2,67 5 2 Broniewski Jan robotnik 5,34 6 Kloosh Louis murarz 1,13 7 Rohr Traugott robotnik 3,81 8 Schaefer Karl robotnik 5,34 9 Dobry Bolesław robotnik 2,67 10 7 Ławniczak Walenty robotnik 2,67 11 9 Kaczmarek Maciej gospodarz 10,68 12 Kucharczak Jakub robotnik 1,13 13 11 Sołecki Marcin gospodarz 10,68 14 Szczepecki Ignacy kołodziej 2,25 15 12 Szczepaniak Stanisław robotnik 5,34 16 Sobański Maciej robotnik 5,34 17 Czajka Jan [skreślone] robotnik 18 13 Ostrowski Stanisław robotnik 5,34 19 Krieg Michał robotnik 5,34 2) 14 Kierkorowicz Adam robotnik 2,67 21 Pigła Wojciech robotnik 2,67 strona 1 [podsumowanie] 105,82 22 18 Chudziak Józef chałupnik 6,75 23 2) Smolonowski Franciszek robotnik 5,34 Beata Karwalska 24 Tomaszewski Piotr kowal 5,34 2) Nowak Wawrzyn szewc 5,34 23 Palacz Jan rzeźn i k 2,34 Z1 24 Marcinkowski Michał robotnik 5,34 28 Krzywiak Wiktoria chałupnik 4,56 Rajkowski Stanisław chałupnik 2,67 3) Przybylski Jan robotnik 10,02 31 28 Gałęski Franciszek chałupnik 5,34 32 EIsner Johann Gottfried robotnik dniówkowy 2,67 33 Piotrowski Antoni robotnik dniówkowy 2,67 34 Frąckowiak Marcin robotnik dniówkowy 2,25 35 Banach Marcin gospodarz 10,68 a3 31 Szczepaniak Marcin robotnik dniówkowy 2,67 '31 Zieliński Jan robotnik dniówkowy 5,34 38 33 Dolata Marianna gospodyni 10,68 '31 Rumiej Jakub robotnik dniówkowy 5,34 40 42 Roszyk Jan chałupnik 5,34 41 44 Kędziora Agnieszka chałupnik 5,88 42 Szym kowiak Jan chałupnik 2,25 strona 2 [podsumowanie] 108,81 43 Sława Józef robotnik dniówkowy 5,34 44 Pięta Walenty robotnik dniówkowy 2,25 45 Knauder Ernst robotnik dniówkowy 2,25 46 Manzel Friedrich robotnik dniówkowy 5,34 47 46 Kurzawa Tomasz robotnik dniówkowy 2,25 48 Elias Karl robotnik dniówkowy 2,25 49 Szurpik Kazimierz robotnik dniówkowy 2,25 fi) Węcławek Jan robotnik dniówkowy 5,34 51 47 Dolata Jan robotnik dniówkowy 3,80 52 49 Mizera Marcin gospodarz 10,68 53 Morycki Jan robotnik dniówkowy 2,25 54 51 Palacz Michał gospodarz 21,36 55 Nowicki Jakub robotnik dniówkowy 5,34 ffi 55 Palacz Jan dożywocie 32,04 » » 74,76 fil Palacz Maciej rybak 42,72 fB fB Pflaum Marianna chałupnik 4,60 fB Tujdowski Ludwik robotnik dniówkowy 2,67 00 61 Obecny Walenty czeladnik młynarski 5,34 61 Manke Karl kowal 1,90 63 Krysiak Paweł robotnik dniówkowy 2,67 strona 3 [podsumowanie] 237,40 63 Błaszyk Piotr robotnik dniówkowy 5,34 64 64 Hensel Otto Beniamin gospodarz 56,78 65 Mertsching Karl robotnik dniówkowy 5,34 ffi ffi Nowak Jan robotnik dniówkowy 1,13 01 Czarnecki Marcin robotnik dniówkowy 2,67 68 Judek Marcin robotnik dniówkowy 2,67 69 Pięta Barbara chałupnik 2,67 70 69 Wiałecki Kacper młynarz 21,36 71 Thiel Ernst mieszkaniec 2,67 72 Górny Wojciech robotnik dniówkowy 1,13 73 Golz Wilhelm robotnik dniówkowy 5,34 74 74 Schepfzig Karl robotnik dniówkowy 5,34 75 81 Sommerfeld Wilhelm prywatny sekretarz 21,36 76 Schali Karl Schachtmeister (?) 9,00 Vi 77 Hoppe Julius Stationdiatar (?) 20,34 78 85 wck Karl asystent kolejowy 15,05 79 00 Hensel Eduard mieszkaniec 2,67 00 ffi Kałużny Jan robotnik 5,34 81 92 Rosiak Marcin chałupnik 29,06 82 93 Eitner August robotnik 5,34 83 Wójcik Wincenty robotnik 5,34 strona 4 [podsumowanie] 226,06 84 Białkowski Walenty robotnik 3,80 85 Rogasch Samuel robotnik 0,57 ffi Ostrowski Stanisław kołodziej 1,13 ff7 Boehm Adolf ceglarz 2,67 00 00 Urbaniak Mikołaj robotnik dniówkowy 5,34 ffi 1CB Zieliński Marcin kowal 5,34 00 Kasprzak Jakub robotnik 2,67 91 Drzewicki Jan robotnik 2,67 92 Marszałkiewicz Marcin kołodziej 5,34 93 100 Adamczak Andrzej robotnik dniówkowy 5,34 91- Kundt August robotnik dniówkowy 5,34 9) Weigt Eduard robotnik dniówkowy 5,34 93 Pietruszeński Gustaw robotnik dniówkowy 1,13 'J1 117 Wirecki Walenty robotnik dniówkowy 2,67 00 Kluge Julius robotnik dniówkowy 2,25 00 Żydkowiak Maciej robotnik dniówkowy 2,67 100 Wilhelm Reinhold strażnik stacji 2,25 101 127 Małecki Józef kowal 10,68 1(2 Hoffmann Karl restaurator 3,74 1CB Małecki Tomasz restaurator 45,75 strona 5 [podsumowanie] 116,69 1()1. 2 Marcin Palacz gospodarz 61,16 1CE 7 Stelmaszyk Walenty robotnik 2,67 1CB Kokociński Jan robotnik 2,67 107 8 Michalak Marcin robotnik 2,67 100 2B Gałeski Andrzej robotnik 5,34 100 Stankiewicz Jan robotnik 5,34 110 Biskupski Szymon robotnik 2,67 111 WiU Stanisław gospodarz 10,68 112 v. Raczyński Antoni portier 1,17 strona 6 [podsumowanie] 94,37 [podsumowanie] 889,15 Górczyn d. 15 maja 1882 Palacz 113 2B Szydłowski Franciszek robotnik 114 41 Schulz Bolesław nauczyciel 115 48 Swiderski Szymon robotnik Beata Karwalska 116 fi) Kosicki Jan [skreślone] Vorrangin (?) 117 Mizera Jan w chałupnik 118 Spiegel Johann August 10,68 119 Hohne Karl mieszkaniec 5,34 120 Priemas Friedrich robotnik 3,80 121 Krieger Gustav 9,79 122 Walkowiak Wawrzyn 2,25 123 Pfefernkorn August 10,68 124 Jeske Bolesław 85,44 12) Chmieleski Wojciech 21,36 123 Schulz Gottlieb [skreślone] 127 Adamczyk Piotr 1,13 128 Walkowiak Stanisław 5,34 [podsumowanie] 155,81 Źródło: Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta gmin przyłączonych do miasta Poznania, 71, poszyt niepaginowany .