KOŚCIOŁY NA RATAJACH* MAGDALENA RACZKOWSKA O siedla mieszkaniowe na Ratajach powstawały (wbrew pierwotnym założeniom 1 ) jako układy przestrzeni monofunkcyjnych o wyłącznie mieszkaniowym charakterze i jednolitej formie architektonicznej. Żadnych obiektów sakralnych nie przewidywano. Było to zgodne z całym systemem decyzyjnym PRL, który ograniczał, a w zamyśle uniemożliwiał, publiczne życie religijne realizowane m.in. w budowlach sakralnych. Wystąpienia władz kościelnych o zezwolenia na budowę świątyń skutkowały koniecznością staczania bojów najpierw o włączenie projektu do planu inwestycyjnego, potem o przyznanie lokalizacji, wreszcie o możliwość rozpoczęcia budowy. Ta polityka władz terenowych, a faktycznie partyjnych, co najmniej o dekadę opóźniła rozwój architektury sakralnej w Polsce po ustaleniach Soboru Watykańskiego II (1962-65)2. Dodatkowym utrudnieniem był fakt, iż w wypadku uzyskania zgody na budowę, przyszłą inwestycję lokalizowano na działkach małych lub wąskich, a czasami nawet poza obrębem osiedla 3 . N ormalny proces realizacji budowy świątyń stał się możliwy dopiero po 1989 roku. Kościoły na Ratajach powstawały w miarę rozrostu osiedli najpierw na Dolnym, a potem na Górnym Tarasie Rataj. Lokalne władze kościelne dążyły do te * Publikowana praca, która stanowi wstępne rozpoznanie zagadnienia, została napisana w ramach grantu KBN, Architektura i urbanistyka Poznania 1900-1990 w Zakładzie Historii Architektury Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. Dziękuję księżom proboszczom parafii na Ratajach, ks. Stefanowi Schudemu oraz Kurii Arcybiskupiej za pomoc w zdobyciu materiałów dotyczących budowy poszczególnych kościołów. Ta pomoc była tym cenniejsza, że obiekty te nie mają publikowanych opracowań, a praca magisterska P. Libickiego, Nowa świątynia - o architekturze sakralnej XX w, napisana pod kierunkiem prof. Sz. Skibińskiego na Wydziale Historii Sztuki UAM, nie została mi udostępnionago, aby świątynie i ich otoczenie tworzyły integralną całość z innymi elementami życia mieszkańców osiedla - poprzez sąsiedztwo z budynkami użyteczności publicznej czy ciągami pieszych, a więc w praktyce zależało im na tym, żeby kościół stanął możliwie blisko centrum osiedla. Dlatego najbardziej typowym układem w relacjach przestrzennych na Ratajach jest usytuowanie obiektów sakralnych na placach, wśród często nieuporządkowanych terenów międzyblokowych. Taki kontekst przestrzenny mieści się w ramach szerszej problematyki związanej z nową skalą urbanistyki XX wieku, która stała się wyzwaniem dla myśli architektonicznej w aspekcie obiektów sakralnych. We współczesnych miastach nie ma już dominant architektonicznych w postaci wież kościołów, zatem wertykalność budynku przestała sygnalizować jego sakralność. Stąd problemem kluczowym dla współczesnej architektury sakralnej stało się znalezienie innego sposobu nadania budynkowi kościoła odrębnego wyrazu plastycznego na tle tkanki miejskiej. W kształtowaniu relacji między budynkiem i otaczającym go krajobrazem istnieją dwa przeciwstawne nurty - upodobnienie lub kontrast 4 . Najczęstszym sposobem wyodrębniania budynku w sytuacji, gdy otoczenie jest bez charakteru i wyrazu, stało się stosowanie prawa kontrastu. Taka sytuacja miała miejsce na Ratajach. Obok wyróżnienia budynku kościelnego poprzez jego skalę5, występują przykłady uciekania się architekta do form dynamicznych, a niekiedy wręcz agresywnych. Tymczasem do podstawowych posoborowych zaleceń w zakresie odnowionej liturgii i jednocześnie jej przestrzennego wykładnika, jakim jest budynek kościoła, należy zachowanie szlachetnej prostoty i czytelności liturgicznego znaku, kształtowania raczej szlachetnego piękna aniżeli samego przepychu 6 . Różne uwarunkowania, głównie terenowe, zadecydowały o tym, że na terenie Rataj występują zasadniczo dwa typy kompozycji przestrzennych: kościół wraz z pozostałymi elementami zespołu jest zintegrowany w jedną brył ę 7 (kościoły na os. Bohaterów II Wojny Światowej i na os. Rusa) lub bryła kościoła jest zaakcentowana i niejako wyłania się z zabudowań parafialnych, które rozwijają się swobodnie, zwykle tworząc atrium czy wewnętrzny dziedziniec otwarty bądź zamknięty. Jeszcze innym rozwiązaniem, najbardziej nawiązującym do tradycyjnych układów, jest wyodrębnienie funkcji w oddzielnych bryłach (kościół na os. Czecha). Wnętrza kościołów ratajskich, zgodnie z posoborowym programem liturgicznym, sąjednoprzestrzenne o różnych planach, z których wszystkie charakteryzują się kierunkowym 8 umieszczeniem wiernych wobec ołtarza. Plany kwadratowe z osią główną po przekątnej prezentują kościół pw. Chrystusa Najwyższego Kapłana, kościół św. Łukasza, i kościół pw. Nawrócenia św. Pawła, plan kwadratu z osią równoległą do boku zastosowano w kościele na os. Tysiąclecia, plany centralne charakteryzują kościoły na osiedlach Czecha i Stare Ze grze, natomiast tradycyjny układ bazylikowy na planie prostokąta zrealizowano w kościele św. Mateusza. Wobec problemów, z jakimi zdobywano decyzje lokalizacyjne, spełnienie niektórych postulatów, np. lokalizacji kościoła w stosownym oddaleniu od dróg intensywnego ruchu 9 , było niemożliwe 1o . Na Ratajach nie zrealizowano w zamierzonym zakresie projektów budowy terenów zielonych (drzewa i krzewy sadzili Magdalena Raczkowskamieszkańcy w ramach tzw. czynów społecznychlI). Taki stan rzeczy utrudniał znalezienie właściwej relacji pomiędzy architekturą kościoła i otoczeniem, zarówno w wymiarze kompozycji przestrzennej, której istotnym elementem jest zieleń 12 , jak i komunikacyjnym. Jednocześnie większość, tj. pięć na osiem obiektów kościelnych na Ratajach, w obecnym stanie zainwestowania nie posiada przestrzennego zagospodarowania terenu. Ratajskie świątynie w większości znajdują się w trakcie procesu inwestycyjnego na różnym poziomie zaawansowania 13 (przeważnie na początku wznoszono tymczasowe kaplice jako części późniejszych domów katechetycznych). W trakcie budowy, trwającej w większości przypadków ponad 10 lat, projekty często ewoluowały - zmianom ulegały bądź wytyczne inwestorskie, bądź budżet. W wyniku tego w niektórych założeniach występuje brak spójności stylistycznej pomiędzy zabudowaniami zespołu parafialnego i samego kościoła, co obniża plastyczną jakość całości. Kościół pw. Nawiedzenia NMP na os. Bohaterów II Wojny Światowej Projekt tego największego kościoła na terenie Rataj powstał w latach 70., kiedy uzyskanie pozwolenia na budowę było szczególnie trudne. W sytuacji, gdy usilne zabiegi metropolity poznańskiego ks. arcybiskupa Antoniego Baraniaka przez długi czas nie przynosiły rezultatu, Arcypasterz wystąpił o pozwolenie na wzniesienie jednego nowego kościoła docelowo dla 120 tys. mieszkańców Rataj. Władze miejskie przychyliły się do prośby arcybiskupa w przekonaniu, iż przy panujących utrudnieniach budowlanych inwestycja nie zostanie zrealizowana. Była to jedna z trzech wydanych w owym czasie pozytywnych decyzji dla całej Archidiecezji. W rezultacie 5 kwietnia 1976 r. Urząd Wojewódzki w Poznaniu przydzielił Kościołowi teren na os. Bohaterów II Wojny Światowej i określił warunki realizacji. Teoretyczne założenia przyszłego obiektu sformułował ks. dr Stefan Schudy, proboszcz parafii św. Rocha. Na tej bazie powstały dwie koncepcje architektoniczne opracowane przez warszawskich architektów mgr inż. Marka Eibla, mgr inż. Stanisława Sołtyka 14 i konstruktora inż. Andrzeja Krawczyka oraz koncepcja arch. Jana Kopydłowskiego. Podstawową wytyczną formalną była konieczność zgrupowania wszystkich funkcji - kościelnej, mieszkalnej i dydaktycznej - w jednym obiekcie, tak by całe założenie można było wybudować dzięki jednemu zezwoleniu. W związku z tym pomieszczenia parafialne i mieszkalne są usytuowane w ten sposób, iż kilka kondygnacji mieści się w wysokości świątyni. W 1976 roku przed kościołem św. Rocha wystawiono makiety trzech proponowanych projektów, aby parafianie mogli zadecydować o wyborze jednego z nich. W rezultacie głosowania zwyciężył projekt warszawski. W październiku 1979 roku projekt został zatwierdzony ijeszcze 16 października tego roku wydano pozwolenie na budowę. Arcybiskup Antoni Baraniak nadał tytuł projektowanej świątyni, nawiązując do nawiedzenia placu budowy tymczasowej kaplicy przez kopię obrazu Matki Boskiej Jasnogórskiej w 1977 roku. W dniu 1 stycznia 1978 r. ks. bp Marian Przykucki, wikariusz kapitulny, utworzył ośrodek duszpasterski pod wezwaniem Nawiedzenia NMP i zlecił prowadzenie duszpasterstwa oraz budowę nowego kościoła parafialnego ks. Jerzemu Fołtynowi. Trzy latapóźniej, 1 lutego 1981 f., arcybiskup metropolita poznański Jerzy Stroba wydał dekret erekcyjny nowej parafii, a w grudniu następnego roku wmurowano kamień węgielny oraz wyświęcono kościół dolny. W latach 1983-90 trwały prace nad budową górnego kościoła (ryc. 1) oraz domu parafialnego, a następnie, od 1991 do połowy 1996 roku, prowadzono prace wykończeniowe W 20. rocznicę nawiedzenia placu budowy przez obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, 4 maja 1997 r., miała miejsce konsekracja kościoła. Nawę główną dwupoziomowego kościoła ograniczają ramiona paraboli w której mieści się sześciokondygnacyjny trakt administracyjno-mieszkalny Zgodnie z duchem odnowionej liturgii taki rzut akcentuje strefę ołtarza. Kościół jest przykryty opadającym ku głównemu wejściu dachem o odważnej na owe czasy konstrukcji stalowej (długość najdłuższego przęsła wynosi 50 m). Ściany zewnętrzne, wykończone w cegle, tną żelbetowe żyletki, które jednocześnie stanowią osnowę dla kompozycji kwadratowych okien (ryc. 2). Układ owych żyletek odzwierciedla od zewnątrz kształt przestrzeni nawy, bowiem ściany parabo Ryc. 1. Kościół pw. Nawiedzenia NMP na os. Bohaterów II Wojny Światowej w trakcie budowy Magdalena Raczkowska Ryc. 2. Kościół pw. Nawiedzenia NMP na os. Bohaterów II Wojny Światowejlicznego traktu katechetycznego wychodzą poza bryłę kościoła, kryjąc w sobie osobne wejścia wraz z podjazdami dla niepełnosprawnych. We wnętrzu dominuje kolorystyka w gamie czerwieni. Podstawowym elementem wykończeniowym jest cegła, posadzkę wykonano z czerwonego granitu szwedzkiego, a w prezbiterium znajduje się ołtarz, ambona, świeczniki i sedilia z żółtego granitu brazylijskiego. Metalowe tabernakulum kształtem przypomina świecę. N ad nim wisi olbrzymi, dwunastometrowy krzyż na tle hostii z pięciometrową postacią Chrystusa wykonaną w drewnie przez Eugeniusza Olechowskiego. Pod krzyżem znajduje się dębowe drzewo, również autorstwa Olechowskiego, przed którym umieszczono figurę Matki Boskiej Fatimskiej. W ścianie za ołtarzem zaznaczono w układzie cegieł poziomy kondygnacji części administracyjno-mieszkalnej, które przecinają pilastry biegnące przez całą jej wysokość. Kościół oświetlają okna umieszczone w uskoku na styku ściany i płaszczyzny dachu oraz przeszklona ściana kruchty. W bocznych, otwartych kaplicach umieszczono po prawej stronie obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, przed którym papież Jan Paweł 1120 czerwca 1983 r. na Łęgach Dębińskich sprawował Najświętszą Ofiarę, po lewej - obraz Miłosierdzia Bożego namalowany z okazji konsekracji kościoła przez Danutę Waberską. Kościół posiada analogowe organy, nowoczesne nagłośnienie, a w jego najwyższym punkcie umieszczono dzwony z zegarem sterowane falami radiowymi. W koncepcji urbanistycznej plac przed kościołem miał stanowić część wnętrza świątyni dzięki kontynuacji paraboli na zewnątrz i przeszkleniu kruchty, natomiast kształt obiektu w zamyśle projektantów miał nawiązywać do łodzi 15. Budynek kościoła obiega droga procesyjna, która zatacza idealne koło, o długości 300 m i szerokości 6 m. Do górnego i dolnego kościoła prowadzą schody tarasowe wykończone łomem granitowym. W 2000 roku rozebrano pierwszą kaplicę, a teren po niej uporządkowano i zagospodarowano; powstała wówczas droga do dolnego i górnego kościoła, parking i enklawa zieleni. Ogrodzenie całego założenia stanowią bordowe gazony. Płac przed kościołem, wg projektu miejscowego proboszcza, wykonano w 2001 roku, podobnie jak rzeźbę patronki kościoła Matki Bożej Nawiedzenia. Figury wyrzeźbił w drewnie Eugeniusz Olechowski, zaś krajobraz na cegle namalowała Iwona Nowacka 16 . Kościół pw. Pierwszych Polskich Męczenników na os. Tysiąclecia W powstałym kilka miesięcy po II wojnie światowej w Poznaniu-Chartowie Domu Dziecka, założonym i prowadzonym przez siostry urszulanki S. J. K. (szare), wydzielono jedną salkę i przeznaczono ją na kaplicę. Miała ona służyć siostrom i dzieciom, a także wiernym z Chartowa i Malty, którym trudno było dochodzić do odległego kościoła parafialnego pw. Św. Jana Jerozolimskiego. Kaplica pw. Serca Jezusa Konającego powstała za ustną zgodą arcybiskupa Walentego Dymka jako kaplica półpubliczna z prawem przechowywania Najświętszego Sakramentu (formalny dokument erekcyjny wystawiony został dopiero 21 grudnia 1959 r.). W krótkim czasie okazało się, że kaplica nie może pomieścić wszystkich wiernych pragnących brać udział w niedzielnej mszy Św. i innych nabożeństwach. Dlatego siostry urszulanki, przy materialnym wsparciu ze strony mieszkańców Chartowa i Malty, przystąpiły do rozbudowy domu. W 1953 roku oddano do użytku wiernym dość obszerną kaplicę z przyległą do niej o połowę mniejszą salką. Cały ośrodek duszpasterski skupiony przy kaplicy w Chartowie stanowił integralną całość z parafią św. Jana Jerozolimk . 17 S lego . Kiedy rozpoczęto budowę Górnego Tarasu Rataj, czyli osiedli: Lecha, Czecha, Rusa i Tysiąclecia, pojawiła się pilna potrzeba budowy kościoła. W planie budownictwa sakralnego Archidiecezji Poznańskiej kościół na Chartowie został umieszczony na 1976 rok. Dekretem arcybiskupa Antoniego Baraniaka ogłoszono zmianę tytułu kaplicy, która odtąd miała nosić tytuł Pierwszych Polskich Męczenników. W granicach nowego ośrodka duszpasterskiego znalazły się: Chartowo , Biała Góra, Malta oraz osiedla: Lecha, Czecha, Rusa i Tysiąclecia. W rezultacie usilnych starań władz kościelnych 6 kwietnia 1977 r. wojewoda pozytywnie rozpatrzył sprawę budowy" obiektu kościelnego (katechetycznego)" w Poznaniu-Chartowie. Niezwłocznie wystąpiono do Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska U rzędu Miejskiego w Poznaniu z prośbą o lokalizację. W odpowiedzi 28 lutego 1978 r. przyznano pod budowę teren Skarbu Państwa w rejonie ulic Łabska- Welecka. Dokumentacja budowlana, autorstwa arch. Andrzeja Maleszki (architektura) i inż. Tadeusza Mikuły (konstrukcja), zawierająca projekty domu katechetycznego i budynku gospodarczo-socjalnego, Magdalena Raczkowskazostała złożona w Urzędzie Miejskim 11 lipca 1979 r. wraz z prośbą o pozwolenie na budowę. Zostało ono przyznane na początku 1980 roku. Od razu rozpoczęto prace przy budowie budynku gospodarczo-socjalnego, który miał pełnić funkcję tymczasowej kaplicy, a krótko potem rozpoczęto stawianie domu katechetycznego, w założeniu kościoła 18. Kościół znajduje się na wąskiej, trójkątnej działce z jednej strony ograniczonej dwupasmową ulicą, z drugiej zaś skarpą wznoszącą się nad pętlą tramwajową (ryc. 3). Świątynia tworzy z budynkiem katechetyczno-mieszkalnym jedną bryłę o rozczłonkowanej formie. Jej centrum stanowi nawa główna, z niej zaś wyrastają cztery skrzydła, z których trzy stanowią amfiteatralne balkony wsparte na żelbetowych wspornikach 19 , czwarte zaś to prostopadłościan budynku katechetyczno-mieszkalnego. Skrzydła rozdzielają półkoliście zakończone klatki schodowe umieszczone w czterech narożnikach kwadratu nawy. Ściany kościoła pod balkonami są przeszklone, znajdują się w nich trzy równorzędne w formie architektonicznej wejścia, oddzielone od nawy przedsionkami. Wejście w ścianie przeciwległej do ołtarza jest przesunięte względem osi symetrii. W wykończeniu wnętrza dominuje cegła klinkierowa spoinowana. Występuje ona także w wykończeniu zewnętrznym klatek schodowych (jedną z nich wieńczy dzwonnica). W elewacjach znajdują się trójkątne wykusze wykończone blachą cynkową, w których umieszczono okna. Dach pokryto blachą cynkowo- tytanową. Ryc. 3. Kościół pw. PielWszych Polskich Męczenników na os. Tysiąclecia Kościół św. Łukasza Ewangelisty na os. Rusa Ośrodek duszpasterski na os. Rusa był pierwszym z trzech, które wyłoniły się z parafii pw. Pierwszych Polskich Męczenników. W dniu 1 lipca 1982 r. został tu przeniesiony z parafii Nawiedzenia NMP ks. Jan Twardy z poleceniem zbudowania ośrodka parafialnego. Pod budowę kościoła wyznaczono, decyzją U rzędu Wojewódzkiego - Wydziału do Spraw Wyznań i Urzędu Miejskiego w Poznaniu, teren na południowym skraju osiedla, w pasie obiektów usługowych i oświatowych, między ciągami zabudowy mieszkaniowej. W 1983 roku władze miejskie wydały zezwolenie na postawienie w tym miejscu tymczasowej kaplicy, a w lipcu tego samego roku ruszyła budowa. Z chwilą powstania kaplicy formalnie utworzono tu odrębny ośrodek duszpasterski. W rezultacie 6 listopada 1983 r. os. Rusa odłączyło się od swej macierzystej parafifo. N owa parafia, dekretem erekcyjnym z 1 stycznia 1984 r., otrzymała wezwanie św. Łukasza Ewangelisty. Wówczas proboszcz niezwłocznie rozpoczął starania o przygotowanie projektu kościoła. Zlecenie zaprojektowania świątyni otrzymali arch. arch. Lech Sternal i Henryk Marcinkowski. W 1994 roku projekt zatwierdzono, rok później rozpoczęto prace budowlane, a 18 października 1996 r. abp. Juliusz Paetz dokonał uroczystej konsekracji kościoła. Świątynia znajduje się w sąsiedztwie pawilonów handlowych od strony zachodniej, od północy graniczy z terenami niezabudowanymi, przeznaczonymi pod budowę szkoły, od wschodu sąsiaduje z parkingiem, od strony południowej zaś tło dla obiektu stanowi zieleń parku wokół Fortu Ha zlokalizowanego po dru Ryc. 4. Kościół św. Łukasza Ewangelisty na os. Rusa Magdalena Raczkowskagiej stronie ul. Piaśnickiej. U sytuowanie terenu kościelnego przy południowej granicy osiedla powoduje, że wierni przychodzą do kościoła z kierunku północnego, dlatego w planie zagospodarowania założono wejście główne na teren właśnie od tej strony. Niewielka powierzchnia działki zmuszała projektantów do maksymalnej koncentracji programu funkcjonalnego. Zarówno budynek kościelny z pomieszczeniami katechetycznymi jak i plebania zostały zintegrowane w jednej prostopadłościennej bryle (ryc. 4). Kościół został zaprojektowany na rzucie kwadratu z osią symetrii po przekątnej. Wejście główne jest usytuowane w narożniku, poprzedza je podcień zbierający wchodzących z dwóch kierunków: północnego i wschodniego. Nad nim znajduje się rozeta. Na oś podłużną, będącą przekątną rzutu kościoła, nałożone są kolejno następujące funkcje: podcień, przedsionek z wejściem na chór dla scholi, nawa główna i strefa liturgii eucharystii 21 . Do nawy głównej od strony południowej przylega kaplica dla matki i dziecka, która może również służyć do odprawiania nabożeństw codziennych. Kaplica ma oddzielne wejście przez przedsionek, w którym znajduje się także wejście boczne do nawy głównej. Nad głównym wejściem i wzdłuż ściany północnej znajduje się empora z zejściem do nawy głównej. Pod emporą, w narożniku nawy głównej, zaprojektowano podwyższenie na scholę. Za prezbiterium znajduje się zespół pomieszczeń zakrystii, który przez hol łączy się z częścią katechetyczną. Kościół jest pokryty dachem o konstrukcji stalowej, na którą składają się stalowe dźwigary kratowe o rozpiętości 24 m w rozstawie co 6 m i o wysokości 2, 4 m w środku rozpiętości. Zamierzeniem autorów koncepcji było zaprojektowanie obiektu sakralnego wyróżniającego się wśród otaczającej go zabudowy ratajskich osiedli. Cel ten miał być osiągnięty przede wszystkim przez rozwiązania fakturowe elewacji i detali architektonicznych. Część kultowa posiada elewację o licu ceramicznym i odpowiednie do charakteru wnętrz wysokie okna i drzwi. Ta część budynku jest przykryta płaskim dachem, podkreślają wieża z dzwonnicą, która w połowie wychodzi poza bryłę kościoła. Część katechetyczna, przykryta stromym dachem oraz wzbogacona wykuszami, ma elewacje wyprawiane tynkiem, a otwory okienne oraz drzwiowe obramowane wykładziną ceramiczną. Detale architektoniczne nawiązują do zaproponowanych przy budynku kościelnym. Wykończenie ścian zewnętrznych i wewnętrznych całego zespołu stanowi cegła licowa spoinowana, ściana prezbiterium wykonana jest z cegły licówki o specjalnym układzie, natomiast ściany wewnętrzne są tynkowane tynkiem szlachetnym, cykl . 22 lnowanym . Kościół pw. Chrystusa Najwyższego Kapłana na os. Lecha Prośbę o pozwolenie na budowę kościoła dla os. Lecha Kuria Metropolitarna wniosła po raz pierwszy w 1970 roku. Później budowę świątyni zgłoszono do planu zagospodarowania osiedla na lata 1982-85, a następnie do planu na lata 1986-90, a więc robiono wszystko, co możliwe, by inwestycję umieścić w planach osiedlowych. Jednak władze państwowe skutecznie opóźniały wydanie jakiejkolwiek decyzji w tej sprawie. Wreszcie przydzielono kościołowi działkę rolną Ryc. 5. Kościół pw. Chrystusa Najwyższego Kapłana na os. Lecha położoną poza osiedlem i oddzieloną od niego dwupasmową arterią. W tej sytuacji Kuria Metropolitarna, nie będąc zainteresowana takim usytuowaniem świątyni, nasiliła starania o przydzielenie terenu wewnątrz osiedla. N ową lokalizację uzyskano ostatecznie w kwietniu 1988 roku. Decyzja o zatwierdzeniu planu realizacyjnego została wydana 18 maja 1990 r. przez Wydział Urbanistyki Architektury i Nadzoru Budowlanego na wniosek parafii pw. Pierwszych Polskich Męczenników. Wcześniej, 10 października 1986 f., arcybiskup Jerzy Stroba delegował do budowy kościoła i obiektów towarzyszących na os. Lecha ks. Wojciecha Nogalskigo, wikariusza parafii pw. Najświętszej Bogarodzicy Maryi. Projekt całego założenia powierzono arch. Grzegorzowi Augustyniakowi ze Studia Projektowego A-5. W dniu 28 grudnia 1989 f., po zatwierdzeniu przez Archidiecezjalną Komisję Artystyczno- Konserwatorską, został przedłożony w Urzędzie Miejskim w Poznaniu projekt koncepcyjny kościoła, który pozytywnie rozpatrzono w lutym 1990 roku. Program użytkowy zakładał budowę kościoła, części katechetycznej, części mieszkalnej z biurem parafialnym oraz garaży i magazynów. W dniu 26 kwietnia 1990 f., decyzją architekta miejskiego, parafia Pierwszych Polskich Męczenników uzyskała pozwolenia na budowę tymczasowej kaplicy z częścią mieszkalno-katechetyczną. Względy społeczne i ekonomiczne 23 zadecydowały o tym, że budowę prowadzono etapami, z których pierwszy miał objąć kościół. Na mocy dekretu mającego wejść w życie 12 listopada 1990 r. arcybiskup metropolita poznański Jerzy Stroba ustanowił na os. Lecha ośrodek duszpasterski Magdalena Raczkowska pw. Chrystusa Najwyższego Kapłana. Rok później erygowano parafię. Pozwolenie na budowę kościoła zostało wydane 5 października 1995 r. i wkrótce rozpoczęto prace. Teren przyznany nowo powstałej parafii leży w centrum os. Lecha, na skrzyżowaniu ciągów pieszych w pasie przeznaczonym pod usługi. Ze względu na zróżnicowanie funkcji w obiekcie przyjęto zasadę gabarytowego i kolorystycznego różnicowania brył (ryc. 5). Bryła kościoła jest wyższa, licowana czerwoną cegłą, ze stromymi dachami krytymi dachówką, natomiast zabudowania parafialno-katechetyczne są niższe, kryte płaskim dachem (obecnie znajdują się w stanie surowym). Kościół wznosi się na rzucie kwadratu z osią główną usytuowaną po przekątnej, wyznaczającą kierunek wschód - zachód. N awa ma dwie kieszenie - nawy boczne - z osobnymi wejściami. Jedna z nich posiada ołtarz i może służyć jako kościół w dni powszednie, a w niedziele i święta pełni funkcję kaplicy dla matki z dzieckiem. N ad wejściem głównym znajduje się chór dostępny z dwóch klatek schodowych, jedna z nich mieści się w stalowej rotundzie będącej podporą stalowej wieży. Za ołtarzem zaprojektowano zakrystię, biuro parafialne i klatkę schodową prowadzącą do części mieszkalnej. Wejście do części mieszkalnej, biur i zakrystii znajduje się dokładnie na osi kościoła, od strony wschodniej, zaś do sal katechetycznych wchodzi się poprzez dziedziniec od strony zachodniej. Budynek jest częściowo podpiwniczony, piwnice mieszczą funkcje techniczne 24 . Wnętrze kościoła nie jest wykończone. Kościół św. Marka Ewangelisty na os. Czecha W październiku 1986 roku wojewoda poznański w liście skierowanym do arcybiskupa Jerzego Stroby informował, że nie ma możliwości przyznania lokalizacji pod budowę nowego kościoła na os. Czecha, o co starały się władze kościelne, ze względu na program budowy na tym terenie szkoły z zespołem sal gimnastycznych oraz boisk sportowych realizowanych zgodnie z zatwierdzonym planem szczegółowego zagospodarowania. Jednak trzy lata później, wiosną 1989 roku, parafii Pierwszych Polskich Męczenników wydano pozwolenie na budowę kaplicy, a we wrześniu bp Stanisław Napierała poświęcił krzyż na terenie przyszłego ośrodka. Pod koniec grudnia tego roku zadanie organizowania duszpasterstwa i budowy nowego kościoła po ks. Michale ŚmigieIskim przejął ks. Marian Klimek. Nową parafię, pw. Św. Marka Ewangelisty, abp Jerzy Stroba erygował 1 maja 1992 r. W tym samym roku wydano pozwolenie na budowę kościoła, jednak ruszyła ona dopiero dwa lata później. Projekt kościoła zlecono arch. Aleksandrowi Holasowi. Świątynia ma kształt pięcioboku wpisanego w koło o promieniu 14,6 m rozbudowanego o kaplicę i zakrystię. Obiekt ma charakter jednoprzestrzenny, jednokondygnacyjny, bez podpiwniczenia. Konstrukcję przykrycia kościoła stanowi pięć przestrzennych stalowych kratownic, ustawionych pod kątem 30 stopni, podpierających pierścienie środkowe. Na pierścieniach spoczywa stalowa wieża o pięciokątnym kształcie zakończona krzyżem. Dachy i kopuła kryte są blachą miedzianą. Kopułę wieńczy wieża z latarnią. Konstrukcja dachu składa się z wiązarów stalowych spo Ryc. 6. Kościół św. Marka Ewangelisty na os. Czecha czywających na podporowych ścianach żelbetowych. Sciany pomiędzy przyporami wykonane są z gazobetonu obłicowanego białą cegłą silikatową. Strefa wejścia oraz ołtarz znajdują się na osi głównej. Kościół, budynek plebani i ciągle jeszcze funkcjonująca kaplica znajdują się na etapie prac wykończeniowych (ryc. 6). Kościół Bogarodzicy Maryi na os. Stare Zegrze W celu uzyskania zgody na zorganizowanie na terenie osiedla parafIi wykorzystano fakt przeniesienia cmentarza z ul. Wiatracznej na inne miejsce, ponieważ projektowana trasa Katowicka przecinała fragment nekropoli. W związku z likwidacją kaplicy cmentarnej Kuria Metropolitarna wystąpiła o pozwolenie na budowę obiektu sakralnego na innym terenie. W latach 1971-72 ówczesne władze miasta wyraziły zgodę na adaptację stodoły Marcina Szymkowiaka na kapli, cę. Nadano jej tytuł Sw. Krzyża. Wokół kaplicy zorganizowano Ośrodek Duszpasterski będący początkiem przyszłej parafii, której patronką została Maryja Najświętsza Boża Rodzicielka. Jej wizerunek poświęcił długoletni rektor Poznańskiego Seminarium Duchownego ks. Aleksy Wietrzykowski. Oficjalnie parafia zaistniała z dniem 13 kwietnia 1981 r., ajej pierwszym proboszczem został ks. Aleksander Rawecki, w 1983 zastąpiony przez ks. Henryka Szymczaka. Obecny proboszcz od razu podjął starania o rozbudowę kaplicy, ale władze miejskie wydały pozwolenie na budowę nowej świątyni dopiero w lipcu 1988 roku. Projekt architektoniczny wykonał arch. Aleksander Holas. Magdalena Raczkowska Ryc. 7. Wejście główne do kościoła Bogarodzicy Matyi na os. Stare Zegrze Pierwsze cegły położono już 31 lipca 1988 r. Mury nowego kościoła, ze względu na małą działkę o powierzchni 2800 m 2 , wznoszono wokół istniejącej kaplicy. W święto Podwyższenia Krzyża, 14 września 1991 f., został poświęcony krzyż znajdujący się nad tabernakulum w prezbiterium, a zwieńczeniem wszelkich ofiar parafian i prac budowlanych była konsekracja kościoła dokonana przez abpa Jerzego Strobę 18 lutego 1996 r. Kościół usytuowany jest w centrum osiedla w sąsiedztwie placu sportowego i bloków od strony północnej i zachodniej (ryc. 7), od strony północno-wschodniej zaś znajdują się tereny stopniowo zagospodarowywane przez nowe osiedla niskich bloków. Świątynię wzniesiono na planie koła, a następnie rozbudowano o kaplicę połączoną z budynkiem katechetyczno-mieszkalnym. Niską kopułę dachu dzieli załamująca się linia okapu tworząca rodzaj korony o 12 zębach. Między nimi, od wewnątrz, nawę dzielą łukowe przypory żelbetowe podpierające konstrukcję kopuły. Wnętrze oświetlają okna, w których trwa wymiana szyb na witraże projektu Grażyny Strykowskiej ilustrujące Magnificat. Oś symetrii łączy wejście główne i strefę liturgii eucharystii. Kościół św. Mateusza na os. Orła Białego W czerwcu 1988 roku do budowy nowego obiektu sakralnego na Ratajach-Żegrzu został skierowany ks. Piotr Bydałek z parafii Św. Jana Jerozolimskiego. N 0wy ośrodek duszpasterski na os. Orła Białego otrzymał wskazanie lokalizacyjne wojewody poznańskiego na budowę kościoła z zapleczem katechetyczno-miesz kalnym 20 września 1988 r. Na wniosek bpa Stanisława Napierały władze miejskie wydały zgodę na ogrodzenie terenu i poświęcenie krzyża, by można było odprawiać msze polowe. Pierwszą mszę odprawił bp Fortuniak 2 września 1989 r. Od tej pory, aż do 1991 roku, w każdą niedzielę, bez względu na pogodę, na placu były odprawiane dwie msze św. i różaniec o godz. 15. Mimo zmęczenia budową sąsiedniego ośrodka parafialnego na os. Stare Zegrze determinacja parafian była ogromna. W dniu 1 grudnia 1990 r. ks. prałat Bolesław Jurga poświęcił kaplicę, a dwa lata później, 1 maja 1992 r., abp Jerzy Stroba wydal dekret erekcyjny nowej parafti pw. św. Mateusza. Wykonanie projektu całego zespołu zlecono arch. Barbarze Namysł. Zespół sakralny, składający się z budynku katechetyczno-mieszkalnego i kościoła, leży na skarpie ciągnącej się wzdłuż ul. Jedności Słowiańskiej przy wjeździe na osiedle. Część katechetyczno-mieszkalna jest usytuowana równolegle do drogi dojazdowej na osiedle, zaś kościół ustawiono doń pod kątem i połączono skrzydłem mieszczącym zakrystie. Między budynkami znajduje się dziedziniec, który zamyka ogrodzenie będące przedłużeniem ściany frontowej kościoła (ryc. 8). Bryła kościoła nawiązuje formą do tradycyjnego budownictwa sakralnego. Poprzez zrównoważone proporcje i dobór materiałów wykończeniowych elewa, cji łagodnie odcina się od tła wielkopłytowych bloków, które ją otaczają. Swiąty ni a posiada układ bazylikowy o trzech nawach. Strefa liturgii eucharystii jest umieszczona osiowo na podwyższeniu z czterech stopni. Na osi tylnej ściany Ryc. 8. Kościół św. Mateusza na os. Orla Białego Magdalena Raczkowska prezbiterium znajduje się trójkątna nisza od góry zwieńczona okienkiem będącym źródłem światła doświetlającego ołtarz. Pośrednio strefę tę rozjaśniają dwa wysokie okna umieszczone w uskokach ścian bocznych. Źródłem światła w nawie są okna umieszczone w ścianach bocznych wież. Po prawej stronie prezbiterium znajduje się trójkątna kaplica matki i dziecka. Wejście do kaplicy z wejściem głównym do kościoła łączy zadaszone przejście tworzące podcień. Na chór prowadzą schody znajdujące się w dwóch wieżach bocznych dostępnych z kruchty kościoła 25 . Elewacja frontowa, wieże, dolne poziomy budynku oraz część środkowa prezbiterium wykończone są cegłą klinkierową spoinowaną w układzie cegieł wozówkowym. Powyżej cegły położono tynk szlachetny ciągniony biało- kremowy. Stolarka okienna utrzymana jest w kolorze ciemnego brązu. W obramieniach okien nad wejściem, w opaskach wokół okien oraz w reliefie na ścianie prezbiterium pozostawiono surowy beton. Dach kościoła wraz z wieżami pokryto blachą cynkową płaską na zakład. Kościół pw. Nawrócenia Św. Pawła na os. Piastowskim W1983 roku do budowy kościoła na os. Piastowskim abp Jerzy Stroba skierował ks. Tadeusza Magasa, wikariusza w parafii Nawiedzenia NMP. W dniu 21 listopada tego roku Zarząd Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska przy Urzędzie Miejskim w Poznaniu wydał decyzję, na mocy której przyznano kościołowi parafialnemu św. Rocha teren skarbu państwa. Proboszcz kościoła Św. Rocha zlecił opracowanie koncepcji architektonicznej nowej świątyni Jerzemu Schmidtowi Ryc. 9. Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła na os. Piastowskim Ryc. 10. Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła z Miastoprojektu, jednemu z autorów projektu Rataj z 1958 roku, za projekt konstrukcji odpowiedzialny był inż. Tadeusz Mikuła. W marcu 1985 roku projekt został zatwierdzony przed Wydział Urbanistyki Architektury i N adzoru Budowlanego, 17 sierpnia wydano pozwolenie na postawienie wschodniego skrzydła budynku katechetycznego, a 12 października ruszyła budowa. Arcybiskup metropolita poznański dekretem z dnia 15 czerwca 1987 r. ustanowił ośrodek duszpasterski pw. Nawrócenia św. Pawła na os. Piastowskim, który obejmuje teren ograniczony ulicami Hetmańską, Zamenhofa i Krzywoustego oraz rzeką Wartą. Początkowo centrum życia religijnego stanowić miała kaplica umieszczona w nowo wybudowanym skrzydle domu katechetycznego, do czasu postawienia kościoła posiadająca prawa i przywileje kościoła parafialnego. Dekret wszedł w życie 1 lipca 1987 f., a w 1997 roku kościół został konsekrowany przez abpa Juliusza Paetza. Obiekt stanowi zwarty jednorodny kompleks z dominantą świątyni zaakcentowanej wieżą. Kościół, z uwagi na liniowy charakter ciągu parkowego, znajduje się na jego osi, blisko skarpy, kwadratowy rzut kościoła jest usytuowany po przekątnej. Zespoły katechetyczny, duszpastersko-administracyjny i mieszkalny stanowią boki dziedzińca przylegającego do kościoła, spiętego wi eżą 26 (ryc. 9), pod którą umieszczono wejście na dziedziniec. Do zespołu duszpastersko-administracyjnego prowadzą wejścia umieszczone w narożnikach układu, natomiast zespół pomocniczy jest powiązany bezpośrednio z kościołem na poziomie pierwszego piętra wieżą prowadzącą na chór. Magdalena Raczkowska Kościół składa się z nawy głównej skierowanej na prezbiterium, w środku na podwyższeniu znajduje się ołtarz i dodatkowo wyniesione tabernakulum. Po lewej stronie ołtarza stoi kazalnica, zaś na osi łączącej ołtarz z kaplicą umieszczono chrzcielnicę (autor projektu, poprzez wyodrębnienie baptysterium, pragnął podkreślić w sposób szczególny znaczenie chrztu Polski, nawiązując tym samym do nazwy osiedla 27 ). Przy kruchcie znajduje się kaplica matki i dziecka wybudowana na planie koła. Świątynia ma kształt trójkąta. Jej wnętrze jest wykończone cegłą klinkierową i płaszczyznami tynkowanych na biało ścian. Główną oś podkreślają okna w prezbiterium wypełnione witrażami wykonanymi w Autorskiej Pracowni Witraży Marcina Czeskiego. Witraże umieszczono ponadto w kwadratowych oknach spinających połać dachu oraz narożniki ścian nawy; przedstawiają one sceny związane z nawróceniem św. Pawła. * * * W architekturze kościołów na Ratajach uwidacznia się wspólna cecha współczesnej architektury sakralnej, jaką jest szukanie nowych form wyrazu przestrzennego. W praktyce niesie ona z sobą dużą różnorodność formalną, dzięki czemu rozwiązania poszczególnych kościołów są zindywidualizowane 28 . Stanowi to odbicie tendencji pluralistycznych w samym Kościele. Jednocześnie brak szczegółowych zaleceń co do kształtowania przestrzeni sakralnej pozostawia architektowi dużą swobodę, lecz także stawia go wobec problemu odpowiedzialności za jej właściwe rozumienie 29 . W kontekście owej swobody twórczej i oceny dzieła istotne jest, by nieregularność form i tworzenie kontrastu pomiędzy eksponowaną formą i tłem uwzględniało ponadczasową formułę św. Augustyna: ,,(...) Wszelkie rzeczy im więcej w nich umiaru, kształtu i ładu, tym większymi są dobrami; a im mniej w nich umiaru, kształtu i ładu, tym mniej są dobre. Przeto te trzy własności, umiar, kształt i ład, nie wspominając już o tych niezliczonych, które oczywiście z nimi się łączą, te trzy są niejako powszechnymi dobrami w rzeczach przez Boga zrobionych, czy to w duchu, czy w ciele (00.),130. PRZYPISY:l M. Bauer, Rataje, czyli miało być inaczej, "Kronika Miasta Poznania", 1;98, s. 208. 2 Sobór Watykański II wyznaczył ogólny program odnowy liturgii i zalecenia w zakresie kształtowania wnętrza kościelnego w jej świetle. PielWszą uchwałą soborową i ukoronowaniem ruchu odnowy liturgicznej była Konstytucja o liturgii Świętej, Sacrosanctum Concilium z dnia 4 grudnia 1963 r. Rozdział VII tej konstytucjijest poświęcony sztuce kościelnej i sprzętom liturgicznym. 3 Por. kościół na os. Lecha. 4 Por. E. M. Rosier-Siedlecka, Posoborowa architektura sakralna, Lublin 1980, s. 85-90. 5 Kardynał Tagilia pisze: "Kiedy masy architektoniczne całkowicie blokują możliwość zwrócenia uwagi na centrum duchowości, jedynym sposobem wyodrębnienia budynku kościelnego od budynków mieszkalnych jest wzniesienie bryły niskiej, o charakterze skromnym, aspekcie jakby franciszkańskim" (Chiese nuove in Roma, s. X), cyt. za: E. M. Rosier - Siedlecka, op. cit., s. 89. 6 Sobór Watykański II, Konstytucja Sacrosanctum Consilium o liturgii świętej, nr 123. 7 Rosier-Siedlecka uważa, iż w takich rozwiązaniach nie jest czytelna tendencja do zaakcentowania życia parafii w kompozycji przestrzennej, a architekt rezygnuje z ubogacenia formy tą drogą. Por. Rosier-Siedlecka, op. cit., s. 108. 8 Ibidem, s. 8I. 9 Ibidem, s. 22. 10 Frzykład stanowi kościół pw. Pierwszych Polskich Męczenników na os. Tysiąclecia. 11 M. Bauer, op. cit., s. 21I. 12 Por. M. E. Rosier-Siedlecka, op. cit., s. 94-95. 13 Dokonanie całościowej analizy zespołów sakralnych na Ratajach jest w chwili obecnej niemożliwe. W omawianych obiektach przedstawiam te elementy, które w zamyśle architektonicznym bądź plastycznym przedstawiają wartości o znamionach podstawowych dla zamierzonego efektu finalnego. 14 Projekt tego kościoła był pierwszą realizacją M. Eibla i S. Sołtyka. Realizację nadzorował ojciec jednego z architektów B. Eibel oraz arch. W. Pieńkowski, autor znanego kościoła św. Michała w Warszawie. 15 Wywiad przeprowadzony przez studentki PP Wydziału Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska, E. Dolińską i G. Kodym w 1981 r. z arch. J. M. Eiblem (rkps). 16 Ks. Jerzy Fołtyn, Historia kościoła i parafii Nawiedzenia NMP w Poznaniu (mpis). 17 Archiwum Parafialne (dalej AP), Kronika Parafialna Kaplicy Publicznej parafii pw. św. Jana Jerozolimskiego Poznań-Chartowo, 1953. 18 AP, ks. Mieczysław Radziejewski i ks. Wojciech Wolniewicz, Historia budowy kościoła parafialnego pw. Pierwszych Polskich Męczenników w Poznaniu-Chartowie (mpis). 19 Balkony te miały w założeniu pełnić funkcje salek katechetycznych. 20 AP, Kronika Parafialna parafii pw. Pierwszych Polskich Męczenników, 1983. 21 Po Vaticanum II określenie prezbiterium. 22 L. Sternal, H. Marcinkowski, Opis techniczny architektonicznego projektu koncepcyjnego ośrodka parafialnego, 1984. 23 W liście z dnia 14 lutego 1994 r. wikariusz generalny Fortuniak stwierdza o konieczności "zredukowania wszystkiego, co nie jest konieczne do funkcjonowania parafii, przy równoczesnym nie przekreślaniu możliwości rozbudowy, jeżeli zaistnieją korzystniejsze warunki w przyszłości", AP, pismo do ks. W. N ogalskeigo od Kurii Metropolitarnej. 24 G. Augusytniak, Opis techniczny projektu kościola wraz Z zapleczem katechetyczno-mieszkalnym na os. Lecha w Poznaniu, 1995. 25 B. Namysł, Opis techniczny dokumentacji budowlanej kościoła Z budynkiem katechetycznomieszkalnym na osiedlu Orła Białego, 1992. 26 Wieża łącząca budynek kościoła z zabudowaniami katechetycznymi w obecnej formie jest niedokończona. Przewidywane jest jej podwyższenie o kolejne 15 m. 27 J. Schmidt, Opis techniczny do projektu wstępnego architektonicznego, 1985. 28 E. M. Rosier-Siedlecka, op. cit. 29 "Także sztuka sakralna naszej epoki oraz wszystkich narodów i regionów może się swobodnie rozwijać w Kościele, byleby z należytą czcią i szacunkiem służyła świątyniom i obrzędom świętym", Drugi Sobór Watykański, Konstytucja Sacrosanctum Concilium, o liturgii świętej, nr 124. 30 W. Tatarkiewicz, Estetyka średniowieczna, 1962, s. 73-74, cyt. za: M. Bogdan, Ołtarz - centrum przestrzeni sakralnej Wedlug Prawa Liturgii Posoborowej, 1995.