BROWAR BRACI HUGGERÓW I KILKA SŁÓW O POZNAŃSKICH BROWARACH W XIX WIEKU ALEKSANDRA DOLCZEWSKA O piciu piwa w XIX-wiecznym Poznaniu pisze w Przechadzkach po mieście Marceli Mott y: "Dawniejszymi czasy, mniej więcej do czterdziestego roku, zwyczajnym trunkiem domowym w mieście i po wsiach było piwo swojskiego wyrobu. Każdy dwór zamożniejszy miał tak zwany mielcuch i mielcarza, który warzył piwo do codziennego użytku. W Poznaniu kwitło kilka browarów polskich, znaczne właścicielom przynosząc dochody, bo w dniach skończonej warki gromady kucharek konewkami lub węborkami wynosiły z nich piwo, które potem po domach chrzcono przyzwoicie i butelkowano"l. Browary miejskie były to niewielkie fabryczki rodzinne, usytuowane na podwórzach prywatnych parceli. Duże ich nagromadzenie znajdowało się zwłaszcza przy ul. Wrocławskiej. Na narożniku ul. Podgórnej, po zachodniej stronie, usytuowany był dom rodziny Stocków, którego dziedziniec zajmował browar. Warzono tam bardzo popularne w Poznaniu tzw. piwo sztokowskie, które "zalecało się lekkością i czystością, tak że je nie tylko zdrowi, lecz i chorzy w gorączkach z zadowoleniem pić mogli"2. To głównie dzięki niemu Stockowie dorobili się wcale niemałej fortuny. Pod dawnym numerem 9 3 mieścił się Alt-Baierische Brauerei Sawińskiego i Conrada Lamberta 4 , który jako pierwszy w Poznaniu produkował piwo bawarskie 5 . W Przechadzkach Mottego znajdujemy wspomnienie o Andrzeju Batkowskim (1809-1886), właścicielu browaru przy ul. Wrocławskiej 13/14, który uczył się piwo warstwa w Warszawie, a po powrocie do Poznania w 1834 roku "urządził browar w swoim domu"6 i warzył tam piwo jałowcowe 7 . Kilka numerów dalej, przy ul. Wrocławskiej 38, znajdował się browar rodziny Wiczyńskich 8 , który w 1878 roku przejął Paul Gumprecht. Fabryczka ta składała się z podpiwniczonej słodowni, browaru z pomieszczeniem na beczki oraz stajni ze spichrzem 9 . Zachowała się fotografia kamienicy Wiczyńskich z szyldem Aleksandra Dolczewskabrowaru Gumprechta. Również przy ul. Wrocławskiej w domu rajcy miejskiego i znanego filantropa Stanisława Kolankowskiego (1781-1856) usytuowany był "... znaczny browar, który się mieścił w tylnych zabudowaniach wychodzących na Szkolną ulicę" 10. Nieopodal, przy pi. Sapieżyńskim 2- 2a (ob. Wielkopolskim) w podwórzu znajdował się "duży browar wzniesiony w roku 1860 przez właściciela domu Juliusa Reimanna"ll. Natomiast na tylach parceli leżącej między ulicami Święty Marcin 34 i Garncarską 8 mieścił się zakład piwowarski Louis Friese & August Thiele 12 , który później zmienił nazwę na Louis Friese (1879)13, a jego właścicielem od ok. 1894 do ok. 1902 roku był Samuel Peiser 14 . Największą z wymienionych do tej pory fabryczek był browar i słodownia N eue Posener Bairische Bierbrauerei und Malzfabrik J. N eu, założony przed 1898 rokiem. Właścicielami firmy byli berliński bankier Oskar Heimann i Julius Kuznitzk y 15. Browar zajmował wolno stojący budynek przy ul. Herdera (ob. ul. Śniadeckich), za dawnym ogrodem botanicznym, obecnie parkiem Wilsona. Po I wojnie światowej zakład został zakupiony przez Browary Huggera na magazyny, a przed PeWuKą przebudowano go na kilkupoziomową restaurację z dansingiem . . 16 I teatrem-rewIą . Mimo tej mnogości producentów poznańskie piwa nie cieszyły się wśród ówczesnych konsumentów najlepszą opinią. "Piwa [...] tutejsze składowe nie zupełnie są zadowalające pod względem smaku i treści", pisał dr Karol Hampke 17 w katalogu Prowincjonalnej Wystawy Przemysłowej w Poznaniu w 1895 roku. I nawet jeżeli miał rację, nie psuło to humoru piwowarom, bo klientów na miejscowe wyroby nie brakowało, a - co za tym idzie - kiesy właścicieli browarów były pełne. Wielkie browary poznańskie końca wieku Na początku 2 poło XIX w. koncentracja przemysłu piwowarskiego spowodowała spadek liczby przedsiębiorstw. Bankructwo mniejszych fabryczek wynikało z wprowadzenia w latach 1819-20 podatku od zacieru do produkcji piwa oraz podatku przemysłowego. Na początku lat 60. najwięcej piwa warzono w browarze Augusta Borkerta, który jednak ustąpił miejsca browarowi braci Huggerów 18 . Piwowarstwo poznańskie rozwinęło się znacznie w ostatniej ćwierci XIX wieku, kiedy zastosowanie maszyn parowych w browarnictwie usprawniło produkcję i spowodowało powstanie dużych browarów o charakterze przemysłowym z nowymi budynkami kotłowni i maszynowni. W Poznaniu były to Aktien-Brauerei Bavaria, założony w latach 70., browar braci Huggerów, zbudowany przed 1890 rokiem, oraz położony pod miastem browar w Kobylempolu (1872). Hala Brauerei Bavaria, położona przy uliczce odchodzącej od ul. Augusty Wiktorii (ob. Grunwaldzkiej), wybudowana została przed 1874 rokiem 19 , a mieściły się w niej słodownia i browar. Do 1880 wzniesiono półokrągłą w przekroju przybudówkę suszarni słodu, a na północny zachód od głównego budynku lodowni ę 20. W końcu wieku zaczęła zmniejszać się produkcja piwa oparta na fermentacji w ciepłej temperaturze na rzecz fermentacji zimnej, co spowodowało konieczność budowy specjalnych pomieszczeń, a raczej piwnic do składowania lodu (zapewne już sztucznego). Właścicielem fabryki był wówczas Ernst Stock, prawdopodobnie potomek właściciela browaru położonego przy ul. Wrocławskiej. Dwa lata późnej dobudowano maszynownię, a w latach 90. dostawiono do niej kotłownię. Natomiast na tyłach działki wybudowano, zapewne drewniane, stajnię, wozownię i warsztat bednarza 21 . Od 1894 roku browar przejęła spółka akcyjna Aktienbrauerei Bavaria, ajej dyrektorem został Heinrich Sto ck. Po I wojnie światowej browar upadł, a jego budynki zajęła fabryka mebli istniejąca do 1929 roku 22 . W 1932 halę nabyła parafia św. Michała Archanioła 23 , która przebudowała ją na dwupoziomowy kościół (1932-36) według projektu Mariana Andrzej ewskiego 24 . Dzięki staraniom hr. Józefa Mycieiskiego (1801-1885), właściciela majątku Kobylepole, w 1872 roku "... stanął na stokach głównego pagórka, niedaleko od dworu, wielki murowany browar"25. Piwo warzone tu było według metody czeskiej, z tym wyjątkiem, że dobra woda kobylepolska nie wymagała gotowania. Produkowano dwie odmiany piwa - składowe i mocniejsze, tzw. Bock - w ilości 12 tys. beczek rocznie (choć maksymalna wydajność wynosiła 20 tys.). Jako jeden z pierwszych browarów w Polsce zakład w Kobylempolu miał żelazne kadzie i kocioł warzel ny 26. Podobnie jak w wyżej wspomnianym browarze poznańskim znajdowały się tu dwa budynki: główny ze słodownią, warzelnią zacieru i fermentownią oraz piwnice składowe z lodownią na 5 tys. beczek, gdzie odbywała się ostateczna fermentacja. Jak wielkie robił wrażenie na współczesnych, świadczy artykuł M. Sypniewskiego opublikowany w "Ziemianinie": "Zbudowany przed kilku laty [...] browar, pierwszy niewątpliwie w naszem Księstwie, który, jeżeli już powierzchownością okazałą i rozmiarami zwraca na siebie uwagę, to nierównie wyższe jeszcze budzi zajęcie urządzeniem swojem. Rozległe wewnętrzne przestrzenie tego budynku, umiejętne użycie miejsca, przyrządy najnowszej konstrukcyi, siła ludzka i pociągowa zastąpiona wszędzie siłą pary, łatwość i szybkość w podejmowaniu i wykorzystywaniu wszelkich browarnianych robót, porządek wzorowy i ogromne zapasy tak gotowego produktu jako i surowych materyałów, wszystko to razem wzięte nadaje zakładowi temu wybitną cechę wielkiego przedsięwzięcia"27. Po wojnie, w 1921 roku podjęto się modernizacji zakładu, tak by jego urządzenia techniczne odpowiadały współczesnym wymaganiom 28 . W 1924 roku browar zatrudniał 48 robotników i produkował 12,5 tys. hi piwa rocznie 29 . Huggerowie i ich browary O historii rodziny Huggerów nie wiemy zbyt wiele, jedynych informacji dostarczają zachowane księgi meldunkowe. Był to ród pochodzenia niemieckiego. Naj starszym jego członkiem osiadłym w Poznaniu był Ambrosius, który urodził się w 1804 roku w miejscowości Rottweil nad N eckarem w górach Schwarzwaldu. Do Poznania przyjechał ze wsi Ludomy koło Obornik i zamieszkał przy ul. św. Wojciecha 40/44. W czerwcu 1844 roku zameldował się w domu przy ul. Wronieckiej 15, którego później, w latach 1851-67, był właścicielem 30 . W maju 1869 roku pod ten sam adres wprowadzili się jego synowie Julius i Alfons, późniejsi założyciele słynnego browaru. Julius urodził się 30 października 1838 r. we wsi Malina w ziemi cieszyńskiej, natomiast Alfons 21 czerwca 1843 ri Grodziskie piwo zdrowia I Z (własnego warzenia) Z Ryc. 1. Ogłoszenie z "Gazety Polskiej" w Bronikowie nieopodal Wsch owy 31. W 1876 roku przy ul. Wronieckiej 15 zamieszkał również JosefHugger, urodzony 5 marca 1850 r. w Poznaniu. Cztery lata później ożenił się z Marią z domu Griemberg 32 . Julius zmarł przed 1900 rokiem 33 , a Josef 30 sierpnia 1915 r. Pierwszy browar należący do rodziny Huggerów założył prawdopodobnie Ambrosius właśnie przy ul. Wronieckiej 15. W 1851 roku stanął tam pierwszy podpiwniczony budynek 34 , a w 1856 roku pojawiają się trzy kolejne 35 . Na dokumencie ubezpieczeniowym z 12 grudnia 1876 r. widnieje już podpis Josefa Huggera, który być może przeprowadził się pod nowy adres, by przejąć zakład. Parcela obejmowała wówczas budynek mieszkalny, słodownię ze spichrzem, browar i przybudówkę, mieszczącą trzy apartamenty36. W 1904 roku właścicielem całości staje się Franz Kislinger 37 . Kolejny browar Huggerowie uruchomili w 1849 roku przy ul. św. Wojciecha 29. Zakład ten "od połowy lat sześćdziesiątych był największym przedsiębiorstwem przemysłu piwowarskiego w Wielkopolsce"38. Nazwisko braci Juliusa i Alfonsa pojawia się w związku z tym obiektem 20 sierpnia 1869 r., kiedy ubezpieczają oni browar parowy39. W 1871 roku na parceli znajdują się dwa budynki mieszkalne, stojące obok zakładu, oraz stajnie ze spichrzem. W następnym roku pod położonym w głębi, od strony ogrodu dziedzińcem zbudowano dwupoziomowe sklepione piwnice, a w latach 1872-73 zostaje wzniesiony frontowy dom mieszkalny40. Huggerowie są właścicielami tego zakładu prawdopodobnie aż do końca I wojny światowej41. W 1906 roku browar braci H uggerów pojawia się w księgachfil>*I.&tKXH'hn- *k*mm/I.;WJfm ¥ » M GąuŃS&rfaio TuM* · -#*. · mimiStK. U · iu» *<<<»>*. # 3 u» · iiit»foi >i · · ***" cfifrtft. - 9ilft · A>>>*, HLt\ą * JfHm. Ryc. 2. Plan działki i przekrój poprzeczny przez zabudowania browaru Huggerów (1842 r.) przy ul. św. Wojciecha (dawniej nr 28) Aleksandra Dolczewska Ryc. 3. Plan sytuacyjny browaru Huggerów przy ul. Półwiejskiej 25,1890 r. Ze zb. APP. adresowych w osobnych spisach słodowni 42 , możliwe jest zatem, że na Swiętym Wojciechu działała po 1890 zapasowa słodownia, a browar produkował słód nie tylko na własne potrzeby, ale także na sprzedaż. Historia największego poznańskiego browaru, którego właścicielami byli Julius i Alfons Huggerowie, zaczyna się przed 1876 rokiem. Umieszczoną nad skarpą parcelę ograniczała od wschodu ul. Półwiejska, prowadząca do Bramy Wildeckiej, uliczka biegnąca wzdłuż fortyfIkacji miejskich przy Forcie Groimana od południa, budynek sądu wojskowego 43 oraz cmentarz ewangelicki parafii św. Krzyża od północy. Nie wiadomo, kiedy dokładnie bracia dokonali zakupu tej działki, natomiast w lutym 1876 roku na ul. Półwiejskiej 25 Huggerowie ubezpieczają dużą lodownię, składającą się z dwóch poziomów piwnic 44 . Mogła ona służyć jako zaplecze browaru przy ul. św. Wojciecha. Do maja tego roku wzniesione zostały także dwa trzykondygnacyjne domy mieszkalne (A, E), usytuowane od frontu, oraz jednopiętrowy budynek położony prostopadle do ulicy w ogrodzie (B). Na parceli znajdowały się poza tym przylegające dłuższym bokiem do lodowni i odbudowane po zniszczeniach stajnie (D) z kominem o niewiadomej funkcji (być może wentylacyjny komin lodowni?)45. Zasadnicza rozbudowa zakładu trwała do 1890 roku 46 . Dawna lodownia zmieniła swoje przeznaczenie, w jej pomieszczeniach na trzech kondygnacjach umieszczono Ryc. 4. Browar Huggerów przy ul. Półwiejskiej 25, przekrój przez piwnice i leżakownięleżakownię i fermentownię, nad którymi znajdował się basen chłodzący (F), a komunikację w budynku ułatwiał zewnętrzny dźwig (G). Natomiast właściwa lodownia (C), o wysokości ok. 14 m, usytuowana została wzdłuż skraju skarpy. Na terenie niegdysiejszego ogrodu, na tyłach parceli, powstała monumentalna budowla, składająca się z trzech części: warzelni (H), niższego budynku środkowego, mieszczącego słodownię wieżową z dostawioną klatką schodową (I), oraz suszarni z charakterystycznym kominem (K). Od strony podwórza znajdowały się dobudówki maszynowni (L) i kotłowni z maszyną parową obsługującą urządzenia w browarze (M) oraz kominem. W 1895 roku browar braci Huggerów przekształcił się w spółkę akcyjną pod nazwą BierbrauereiAktien-Gesellschaft vormals Gebriider Hugger, ajej dyrektorem został Ernst Friedenreich 47. Wokół dziedzińca wybudowano budynek biurowy i warsztaty, a w 1915 roku zainstalowano nowe kotły i wybudowano komin 48 . Browar w dobrej kondycji finansowej dotrwał do I wojny świat. W 1918 roku pojawił się problem wykorzystania zakładu dla przemysłu polskiego, ale dopiero w 1926 roku spółka Fabryki Chemiczne Dr Roman May zaczęła wykupywać akcje frrmy, zwanej teraz Browarami Huggera, "kierując się w tej decyzji zarówno względami ekonomicznymi, jak i narodowymi"49. Spółka chciała produkować tutaj słód, a zyskami z jego eksportu do Stanów Zjednoczonych opłacić zakup Aleksandra Dolczewska 11iIiI1iIiłtIIiłttIil l'jliliłlilill II I II l II POZNAŃ, ul. Póiwleiska 25 - Tel. 3037 i 3047 Słodownie lfabryka lodupolecają swoJe wyborowe plwa: II' """"'''' IIII\W IIII-A_A_A_A_A_A_A_A_A_A_A":ł III_A_A_A_A_A_A" -._A" III _A_A_A_A" _A_A_A : _ Ryc. 5. Ogłoszenie z numeru jubileuszowego "Sokoła" z 25 kwietnia 1926 r. fosforytów i pirytów potrzebnych do produkcji nawozów sztucznych. Wielki kryzys lat 30. doprowadził do tego, że inwestycja okazała się zupełnie chybiona. Zmniejszenie spożycia piwa po wojnie, wysokie ceny chmielu i wyższe opodatkowanie tego napoju spowodowały, że zbyt piwa w Browarach Huggera zmalał do 10 proc. zdolności produkcyjnej zakładu i wynosił niecałe 38,5 tys. hi rocznie 50 . W 1937 upadający browar wzięła w sześcioletnią dzierżawę firma Browar Związkowy Związku Restauratorów, dawny Hugger Sp. z 0.0. 51 Architektura browaru braci Huggerów Zabudowania browaru braci Huggerów przy ul. Półwiejskiej są typowym przykładem architektury ceglanej, charakterystycznej dla ówczesnego budownictwa przemysłowego. W Niemczech nurt ten nosił nazwę Rundbogenstil, a cechowały go półkoliście zamknięte okna, lizenowo-płycinowe podziały ścian i fryzy arkadowe 52 . Zastosowana tutaj odmiana tego stylu oznacza się znaczną redukcją form architektonicznych, odcinkowo zamkniętymi otworami okiennymi oraz prostym detalem, wykonanym w licującej, czerwonej cegle. Mimo tych uproszczeń zabudowa ta posiada swoją ekspresję poprzez zastosowanie wielkich form przestrzennych, których układ i usytuowanie oddziałuje nie tylko jako architektura, ale również jako rozwiązanie urbanistyczne ściśle powiązane z miejscem i sąsiadującymi wówczas z całym kompleksem fortyfikacjami. Budynki browaru ,- m&x&n.. 6, B r o War H li S R e rów P r z li l P , l . . ki . 2 5 d 1930 r , c 1 ;. y - O wleJs ej prze r iw:] S. Nowakowski, Geografia gospodarcza Polski Zachodniej, Poznań 1930v 0..."w» Ryc. 7. Obecny widok zabudowań dawnego browaru Huggerow, 2000 r., fot. J. Skuratowicz Aleksandra Dolczewska Huggerów mają monumentalny charakter, spotęgowany umieszczeniem ich na skarpie. O ile budynek leżakowni wzniesiono w głębi całego założenia i obudowano lodownią oraz innymi przybudówkami niwelującymi jego rozmiary, o tyle zespół głównych budynków stanął przy biegnącej wzdłuż wałów ulicy na olicowanej cegłą skarpie przeciętej schodami, co utworzyło niemalże układ fortyfIkacyjny. Budynek główny składa się z części środkowej ujętej dwoma . . . , . wyzszyml - zWlenczonyml attyką - krótkimi skrzydłami. To założenie wiązało się w momencie budowy z biegnącym obok ulicy wałem ziemnym, z akcentami ceglanej Bramy Wildeckiej z jednej i Fortem Groimana z drugiej strony. Między browarem a fortem stał mniejszy budynek sądu wojskowego o wyrazistej architekturze w Rundbogenstil, kontrastując silnie z masywnymi i prostymi bryłami fabryki. Wszystkie budynki obłożone były czenNoną cegłą licującą. Dziś ten układ jest już nieczyteiny, ponieważ obecny stan budynków browaru niezupełnie odzwierciedla ich pienNotny wygląd. Po zniszczeniach wojennych z 1945 roku zniknął częściowo detal, zmienił się kształt okien oraz dostawiono liczne przybudówki. Lecz kiedyś widok sprzed Bramy Wildeckiej był nie zwykły - wpisany w linię wałów i budowle fortyfIkacyjne browar wyglądał jak surowa twierdza, a nie zakład przemysłowy, a po wejściu przez bramę wrażenie to zostawało jeszcze spotęgowane obmurowaną skarpą. Sam główny budynek, poprzez zróżnicowanie szerokości fasad bocznych skrzydeł, stwarzał fałszywą perspektywę, która sugerowała, że budowla jest dłuższa niż w rzeczywistości. Ryc. 8. Nagrobek rodziny Huggerów na nie istniejącym cmentarzu ewangelickim Mimo pozornej drugorzędności i utylitaryzmu tej architektury założenie to daje nieoczekiwane efekty, które wskazują, że nieznany z nazwiska architekt nie był bynajmniej szeregowym twórcą banalnych rozwiązań. Wydaje się, że zredukowany do minimum wystrój elewacji bardzo zręcznie związał się z wojskowymi budowlami i urbanistyką otoczenia. Owa gra architektonicznejprzestrzeni nie miała wiele wspólnego z obowiązującym wówczas historyzmem, ale zapowiadała już myślenie rozpowszechnione w wieku XX i to raczej po epizodzie secesji. Początków takiego kształtowania form można by się dopatrzeć u awangardowych architektów przełomu XVIII i XIX wieku, może też w projektach Davida Gilly'ego i jego uczniów, a także w architekturze wojskowej XIX wieku. PRZYPISY: 1 M. Mott y, Przechadzki po mieście, Poznań 1999, T. II, s. 48. 2 Ibidem, T. II, s. 91. 3 Numerację podano według XIX-wiecznych ksiąg adresowych. 4 Zob. reklama [w:] Wohnungs Anzeigerfur die Provinzial Hauptstadt Posen auf des Jahr 1845, Po sen 1845, s. 144. 5 W. Szulc, Rozwójprzemyslu w pierwszej polowie XIX wieku, [w:] Dzieje Poznania, T. II, cz. 1, s. 139. 6 M. Mott y, op. cit., T. II, s. 49. 7 Anons w "Gazecie Polskiej" z 1849 roku, reprod. M. Mott y, op. cit., T. II, s. 48. 8 M. Mott y, op. cit., T. II, s. 103. 9 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), akta Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych, sygn. 421. 10 M. Mott y, op. cit., T. II, s. 95-96. 11 Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1880, Warszawa- Poznań 1982, s. 314. 12 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 1055 (b.n.). 13 Adress- und Geschafts- Handbuch der Stadt Posen 1879, Posen 1879. 14 Adress- und Geschafts- Handbuch der Stadt Po sen 1894, Posen 1894; Adress- und Geschafts- Handbuch... 1896, Posen 1896; Adressbuch der Stadt Posen... 1898, Posen 1898; Adressbuch der Provinzial- Hauptstadt 1900, Posen 1900; Adressbuch der ProvinzialHauptstadt 1902, Posen 1902. 15 Adressbuch der Stadt Posen... 1898, Posen 1898 (browar ma właściwy adres od ul. Głogowskiej). 16 Wspominają o tym dyrektor PeWuKi Stanisław Wachowiak (M. R. Bombicki, Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929, Poznań 1992, s. 138-139) oraz Zbigniew Zakrzewski (Przechadzki po Poznaniu lat międzYwojennych, Warszawa-Poznań 1974, s. 256). 17 K. Hampke, Kilka slów o przemyśle w W Ks. Poznańskim, Katalog urzędowy drugiej Poznańskiej Prowincyonalnej Wystawy Przemysiowej -1895. Z przewodnikiem po mieście Poznaniu i poglądem historycznym na stosunki przemysiowe prowincyi, Berlin 1895, s. 56. 18 W. Szulc, op. cit., s. 139-140. 19 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 1798, k. 138-141. 20 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 1798, k. 144-145. 21 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 1798, k. 134. 22 Poznań od A do Z. Leksykon krajoznawczy, pod red. W. Łęckiego i P. Maluśkiewicza, Poznań 1998, s. 149. 23 "Dziennik Poznański", nr 201, R. LXXVIII z 30 VIII 1936 r., s. 6. 24 Poznań od A do Z..., ibidem; Z. Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania. Przechadzki Z lat 1918-1939, Poznań 1985, s. 590. 25 M. Mott y, op. cit., T. I, s. 466. 26 M. Sypniewski, Gospodarstwo w Kobylepolu pod Poznaniem, "Ziemianin", R. XXII z 27IV 1872 r., s. 137-138. 27 M. Sypniewski, ibidem. 28 APP, akta Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu 5120, k. 22-24: Zgłoszenie przemysłu. Załącznik do podania o zatwierdzenie zakładu z dn. 4 VI1931 r.; załącznik ten pod Aleksandra Dolczewska pisany jest przez ówczesnego dyrektora browaru Aleksandra N aganowskiego, podpułkownika Wojska Polskiego w stanie spoczynku, pradziadka autorki tekstu. 29 S. Nowakowski, Geografia gospodarcza Polski Zachodniej, Poznań 1930, T. II, s. 369. Za zwrócenie uwagi na tę pozycję serdecznie dziękuję p. Waldemarowi Karolczakowi. 30 APP, Akta Miasta Poznania (dalej AmP) 14037 (b.n.). 31 APP, AmP 14036 (b.n.). 32 APP, AmP 14036 (b.n.). 33 yy 190Q joku Julius znika z ksiąg adresowych. 34 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 470, k. 13/14. 35 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 470, k. 15/16. 36 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 470, k. 37-44. 37 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 470, k. 84. 38 W. Szulc, op. cit., s. 140. 39 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 88 (b.n.). 40 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 88 (b.n.). 41 Do 1906 roku w księgach adresowych Browary Huggerów pojawiają się pod dwoma adresami: ul. Półwiejska 25 i ul. św. Wojciecha 29; w dokumentach ubezpieczeniowych nowy właściciel znany jest od 1918 roku. 42 Adressbuch der Provinzial- Hauptstadt Posen, Posen 1906, s. 258. 43 Poznań od A do z..., op. cit., s. 272; w latach 1878-80 zbudowano osobny budynek sądu wojskowego z więzieniem, według projektu berlińskiej wojskowej pracowni architektonicznej. 44 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 852, k. 54-57. 45 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 852, k. 59-66. 46 APP, Tow. Ubezp. Ogn. 852, k. 71-89. 47 Adress und Geschafts-Handbuch der Stadt Posen, Po sen 1896, s. 5. 48 Za udostępnione plany dziękuję p. prof. drowi hab. J. Skuratowiczowi. 49 S. Kowal, KryzYs ijego skutki (1929-1935), [w:] Dzieje Poznania, op. cit., T. II, cz. 2, s.918. 50 J. Stolfa, ibidem; S. Nowakowski, op. cit., ss. 367 i 372. 51 J. Stolfa, ibidem. 52 Z. Ostrowska-Kębłowska, op. cit., s. 410.